Articulus IV.

De immensis penitusque intolerandis exactionibus, censibus, capitationibus et tributis, quibus Galerius omnes subditos suos obruit, et ad extremam paupertatem redegit, ac de mendicis, quos in mare jussit submergi.

Satis Maximiano Galerio non erat in omnes Christianos 0964A et gentiles tam horrenda carnificina furere et bacchari: sed quoslibet etiam sibi subjectos immensis exactionibus ac tributis ad extremam redegit paupertatem. Census quippe per omnes provincias et civitates semel, ita in codice manuscripto, ut significetur irrevocabiliter, missus. Censitores vero, quorum intererat tributa tantum imponere ac percipere, et de quibus plura in codice Theodosiano, omnia deplorandum plane in modum vastabant ac depopulabantur. Agri enim vero glebatim, non glebati, nec glebatii, nec senatorum tantummodo, uti quidam opinantur, sed hominum omnium, secundum cujusque glebam et portionem metiebantur. Quin etiam vites et arbores dinumerabant; ut majorem inde censum scelerati homines extorquerent. Ad haec vero 0964B animalia omnis generis ab iis numerabantur publicisque scribebantur in tabulis, atque exigebatur pro singulis tributum. Notabantur etiam hominum capita, ut pro singulorum capitibus ac personis pecuniae penderentur. Scimus quidem quosdam opinatos esse capitali hac descriptione significari non modo unumquodque hominum caput, sive personam; sed uniuscujusque etiam praedia, possessiones, aliaque bona et facultates. At ea procul dubio omnia auctor noster singillatim recenset, atque idcirco a se invicem distinguit.

Numquid vero, inquiet aliquis, hac agrorum, capitum et aliarum rerum descriptione, quidpiam novi a Galerio introductum est? Nonne Ulpianus observat descriptionem illam fuisse longe antiquiorem? Recte 0964C quidem. Sed praeterquam quod illa diu intermissa a Galerio revocata est, immensum plane in modum auctus fuit census ille, et iis qui hactenus immunes fuerant, aliisque qui non erant solvendo, summa cum inhumanitate impositus et extortus. Ex jam laudato quippe Ulpiano discimus pueros ante decimum quartum, et puellas ante duodecimum, omnesque post sexagesimum aetatis suae annum nullo tributo obligatos. At contra Galerius nullam prorsus dari voluit aut aetatis aut valetudinis veniam. Ne vero omnem omnino humanitatis speciem erga pueros, senesque invalidos abjecisse videretur, atque ii tamen concessa non gauderent tributi immunitate, censitores senibus detrahebant annos, quos junioribus adjiciebant. At alia forsitan erat adhuc causa, 0964D cur pueris adderentur anni, nimirum ut possent de parentibus suis, rapiendisque eorum bonis dicere testimonium. Non enim pueri ante indicatam a nobis aetatem ad illud dandum habiles erant, quemadmodum de Agnete virgine et martyre scribit Ambrosius: Stupere universi, quod jam divinitatis testis exsisteret, quae adhuc arbitra sui per aetatem esse non posset. Quem in locum vide si vacat, et libet, nostras observationes.

Neque Galerius Romanos minus, quam alios, his immensis exactionibus oneravit et oppressit. Ad eos etenim describendos misit quoque censitores, atque illis eumdem imposuit censum, quem Trajanus parentibus ejus Dacis assidue rebellantibus poenae gratia 0965A victor indixerat. Quis autem hujus census mentionem fecerit, non alius sane praeter Cecilium nostrum scriptor hactenus citatus est. At certe Galerius eo censu imposito, ausus est facere adversus Romanos, quae veteres, ita in Colbertino codice, adversus victos jure belli fecerant. Ibi autem non veteres, sed victores legendum plures existimant; quia Cecilius de Trajano victore loquitur. Verum etiamsi veteres, sicut in citato manuscripto codice legamus, semper subintelligendum erit victores; quandoquidem continenter subjungitur adversus victos jure belli. Nihil itaque in textu mutandum videtur. Sensus autem auctoris nostri is esse apparet, Galerium a Romanis eum exegisse censum, quem non modo veteres, jure belli post victoriam partam, sed Trajanus etiam Dacis in 0965B assiduae rebellionis defectionisque poenam imposuerat.

Censitores porro, quibus nihil charius erat, quam incredibili Galerii avaritiae et crudelitati satisfacere, ut majorem pecuniam cogerent, omnes liberos et servos, cives et rusticanos, filios et parentes, viros et uxores tormentis, verberibus, equuleo torquebant; ut sua omnes vicissim bona patefacerent. Post eorum vero declarationem plura singulis ascribebantur, quam revera possidebant, atque hac crudeli fraude census augebatur. Novi praeterea censitores alii super alios mittebantur, qui quidem ut majores adhuc pecunias exprimerent, etiam pro mortuis tributa exigebant, sive quia eos mortuos esse dicentibus nolebant fidem haberi: sive quia productos a se 0965C testes cogebant confiteri illos, etsi jam mortuos, esse adhuc in vivis.

Denique, Merces, ait Cecilius, pro vita dabatur. Ita in codice manuscripto. Sed Baudrius corrigendum censet dabantur, ut sit Cecilii sensus: Tanta erat capitatio, ut ad eam solvendam, exhausta pecunia, merces, seu quaelibet res venales darentur pro vita, id est, pro victu et cibo. Quid tamen, si servata veteris codicis lectione, dicatur significari pecuniam capitationis mercedem fuisse, quae pro vita dabatur, hoc est, ut vivere liceret, nec vita eriperetur? Non mirum itaque, si Constantinus Magnus, cujus tanta erat munificentia et pietas, quanta Galerii crudelitas et avaritia, hanc prorsus intolerabilem capitationem, lege data, sustulerit. Hac autem ipsa lege confirmari 0965D utique ea possunt, quae Cecilius noster de immensis illis et execrandis Galerii exactionibus tam certo asseverat.

Omnium vero bonis et facultatibus tanta inhumanitate ablatis, soli utique supererant mendici, quos ab omni, ait Cecilius, genere injuriae aetatis, sic in codice manuscripto, miseria et infelicitas fecerat. At fatentur omnes depravatum esse verbum aetatis. Baluzius itaque pro eo et superiori injuriae scripserat injurietatis, sed re diligentius expensa, cum aliis corrigi voluit: omni genere injuriae tutos; et optimo quidem sensu, nec aliud amplius desiderandum, nisi ut firmetur alterius codicis melioris auctoritate. Caeterum dirissimus ille imperator hanc summae calamitatis 0966A securitatem miserrimis hominibus invidit. Enim vero contra omnia prorsus humanitatis jura, jussit eos naviculis exportatos maris fluctibus submergi. Neque Cecilii nostri sectatores sibi objici patientur tam atrox horrendumque facinus ab aliis scriptoribus fuisse praetermissum. Nemo quippe, inquient, negare potest, plura ab illis omissa, quae brevitatis ergo tacenda putaverunt. Tacuit vero ipsemet Cecilius quo tempore haec facta sint. At ille manifestissime declarat eumdem Galerium sub vitae suae finem novis inauditisque exactionibus cunctos obruisse, ut necessarios ad celebranda vicennalia sua sumptus faceret.

Neque porro ibi adhuc stetit crudelissimi tyranni, omnia rapientis, insatiabilis cupiditas. Nemo enim, 0966B ait Cecilius, enarrare potest quam immanis tunc fuerit praesertim rei annonariae exactio. Et vero singulis adhaerebant milites vel potius carnifices, uti ille ait, officiorum, id est, officialium, qui judicum et magistratuum munere fungebantur. Omnia autem teterrimi illi sicarii et grassatores depopulabantur, nihilque ad victum relinquebant laborantibus. Quin etiam nihil amplius habentibus nullam dabant veniam, ac variis tormentis conabantur eis eripere quod non erat. Atque is quidem videtur esse sensus auctoris nostri (Cecil. cap. 31) , quamvis illius textus in codice manuscripto plane corruptus sit.

Pergit vero ille, aitque haec, quantumvis intolerabilia, potuisse tamen quomodocumque sustentari spe fructuum, altero anno futurorum. Sed haec etiam, 0966C quae sola miseris supererat, a scelestissimis Galerii satellitibus prorsus adimebatur. Vestes siquidem omnis generis, aurum, et argentum exigebant, quae venditis fructibus necesse erat comparari. Atque ita Galerius omnium bona, opes, facultates, ipsasque segetes corrosit sub vana vicennaliorum specie, quae reipsa non erat celebraturus. Jam enim res ejus et fortuna dilabi coeperant, uti postea explicabimus.