Articulus VIII.

De colloquio, quo Galerius Diocletianum imperio cedere coegit; utrum recte illi proposuerit Nervae imperatoris exemplum; quanta in hoc colloquio insolentia Galerii et Diocletiani timiditas; an recte Cecilius asserat Constantinum ibi fuisse praesentem, ac Diocletianum a Galerio impulsum et coactum sese abdicavisse imperio.

Non multis post memoratas martii kalendas diebus, Maximianus Galerius ad Diocletianum gravissime aegrotantem advolavit; ut eum ad cedendum imperio compelleret. Cecilius vero quamvis summam brevitatem ubique, uti saepe diximus, sectetur; 0927C longum nihilominus utriusque colloquium transcripsit, quo Diocletianus tandem, sed aegerrime ad deponendam imperatoris dignitatem adactus est. Galerius itaque id primum illi, uti narrat auctor noster, molliter et amice persuadere aggressus, objecit senescentis aetatis et corporis morbo pene confecti infirmas vires, exemplumque Nervae, qui imperium Trajano tradiderat. Sed respondit Diocletianus Nervae facile fuisse, post unum imperii annum, ad privatam redire vitam, in qua quidem consenuerat: sibi vero, qui tamdiu imperaverat, illud nec decens esse, nec ob conflata plurimorum odia satis tutum.

At quomodo tanta, inquies, confidentia asserit Cecilius depositam fuisse a Nerva imperatoris dignitatem? 0927D Nonne Eutropius (Eutrop. hist. Rom. lib. IX) palam declarat Diocletianum omnium, post conditum Romanum imperium, esse solum, qui ex tanto fastigio ad privatam vitam remeaverit? Nonne Plinius (Plin. Paneg. Trajan. § 9 et 10) qui eo tempore floruit, Trajano idcirco gratulatur, quod quamdiu Nerva vixit, illius imperii ita fuerit socius et particeps; ut sibi ipsi privatus videretur.

Verum alii opinantur verba haec Plinii neutiquam de imperio, sed de vita Nervae intelligenda. Nam ibidem continenter adjecit: «Audita sunt vota tua» nimirum Trajani, «sed in quantum optimo illi et sanctissimo seni utile fuit, quem dii coelo vindicaverunt, ne quid post illud divinum immortale factum, 0928A mortale faceret.» Sed contendunt quidam haec a Plinio dicta, et perorata fuisse, quoniam Trajanus tres menses cum Nerva imperavit. Contra vero alii urgent eumdem Plinium Tacito scripsisse se ab eodem Nerva, qui jam privatus erat, ideo laudatum, quod in Baebii Messae a Domitiano in exilium pulsi causa aliquid antiquis simile fecisset. At respondent alii hanc quidem epistolam a Plinio scriptam, cum Trajanus revera imperabat, sed eum loqui de hac Baebii Messae causa, quae prius acta fuerat anno Christi 93, quo Domitianus erat imperator, Nerva vero privatus.

Porro autem quantum obscura videri possunt Plinii, tantum aperta et clara sunt haec Aurelii Victoris verba: «Cum Nerva extrema aetate imperium arbitrio 0928B legionum cepisset, ubi prospexit, nisi a superioribus robustioribusque corpore animoque geri non posse, mense sexto ac decimo semet eo abdicavit.» (Aurel. Vict. de Caesar. ubi de Nerva.) Atqui inde colligi potest aut sparsum rumorem, aut quosdam credidisse Nervam, morti jam proximum, cessisse imperio, vitamque aliquamdiu, licet brevissimo tempore, ut Dio Cassius aliique testantur, privatam egisse (Dion. Epit.) .

Galerius ergo impotenti imperandi cupidine inflammatus, ad senem valde aegrotantem decipiendum satis sibi esse putavit, si illud Nervae exemplum illi proponeret. Fieri autem facile potuit, ut Diocletianus re non satis accurate expensa, ac Galerii sermone turbatus, responderit Nervam sese abdicasse 0928C imperio, postquam illius fraena uno tantum anno moderatus fuisset. Nam in hoc saltem ipse Diocletianus videtur errasse, quod Galerio respondit Nervam uno dumtaxat anno regnasse, quem Aurelius Victor, mox laudatus, sex insuper, vel sicut alii a nobis alibi citati aiunt, quatuor praeterea menses imperasse testificantur.

Post haec Cecilius narrat quomodo uterque Galerius et Diocletianus colloquium suum prosecuti fuerint, atque ille transierit ad comminationes, quibus Diocletianus perterrefactus, ad deponendum imperium, atque Severum et Maximinum Caesares, rejecto Constantino, creandos tandem coactus est. Maximam porro hujusce colloquii partem sic superius exhibuimus; ut necesse amplius non sit illud 0928D iterum describi.

Sed quaedam tamen sine aliqua observatione nunc praetermittere non possumus, ac primo quidem tantam in hoc dialogo animadverti insolentiam feritatemque Galerii, quantam Diocletiani senis imbecillitatem ac timiditatem. Eo enim impudentiae processit Galerius; ut praeter caetera dixerit jam missum a se, sed Diocletiano, cum quo loquebatur, inconsulto, Herculium, qui Severum Caesarem nuncuparet. Diocletianus vero, etsi ei superior, id patientissime tulisse, nec mussitasse quidem perhibetur. Verum responderi forsitan potest prius insolentiae vitium Galerio, barbaro utique ac ferocissimo homini, qui jam totum, sicuti ait Cecilius, orbem inhiaveverat 0929A (Cecil. cap. 18) , et posterius imbecillitatis Diocletiano seni, ex gravissimo corporis animique morbo vix convalescenti, haud plane immerito attribuendum.

Difficilius fortasse illud videbitur, quod ibidem de Constantino Magno Cecilius noster memorat: Eratque, cum Diocletianus et Galerius inter se colloquebantur, tunc praesens. Ubinam enim, obsecro, tunc praesens erat? An in Diocletiani palatio, ut quibusdam placet; an in ipso cubiculo, ubi ille cum Galerio loquebatur, quemadmodum aliis visum est? In hujusce autem secundae opinionis confirmationem illud proferri potest, quod paulo post Galerius fertur Diocletiano ostendisse Maximinum Daiam, Caesarem mox nuncupandum. Eorum enim in cubiculo 0929B si hic aderat, cur ergo non ipse etiam Constantinus, qui ibi praesens fuisse asseritur? Atqui si in hoc cubiculo revera stetisset, imperatorum aut verbis, aut signis deprehendere procul dubio potuisset se a Caesaris dignitate rejiciendum. Sed his plura ac subsequentia ipsiusmet Cecilii verba repugnare omnino videntur, quemadmodum infra ostendemus.

Porro autem quocumque modo te ab hac difficultate expedieris, in aliam non minorem confestim incides. Nam si Diocletianus lacrymabundus, ut ait Cecilius (Cecil. cap. 18) , gemebundus atque omnino infirmus et reluctans imperiali purpura et dignitate sese ipsum exuit, qua, quaeso, ratione Aurelius Victor scripsit depositum a Diocletiano imperium, non quidem impulsu Galerii, sed discordiarum 0929C metu; non ob infirmam valetudinem, sed cum valentior erat et animo et corpore? «Namque imminentium, inquit, scrutator, ubi fato intestinas clades, et quasi fragorem quemdam impendere comperit status Romani, celebrato regni vigesimo anno, valentior curam P. R. abjecit, cum in sententiam Herculium aegerrime traduxisset.» (Aurel. Vict. de Caesar., ubi de Diocl.) Sed ibidem adjecit aliam quidem aliorum, sed falsam esse opinionem, veram autem eam sibi videri, qua Diocletianus excellenti natura praeditus ad communem vitam, spreto ambitu, descendisse tradebatur. Nec ille igitur, nec alii hujusce opinionis assertores, existimaverunt violentam aut coactam fuisse Diocletiani abdicationem, sive propter infirmitatem, sive propter Galerii metum.

0929D Eutropius vero narrat (Eut. Brev. hist. Rom. lib. IX) Diocletianum imperio, cui regendo sentiebat se imparem, cessisse una cum Herculio, cui id antea, sed aegre persuaserat. Vides igitur quam aperte testetur depositam sponte et ultro a Diocletiano imperialem purpuram.

Eumenium tamen (Eum. Paneg. Constant., § 15) si velis, audies longe clarius loquentem: «At enim divinum,» inquit, «illum virum,» Diocletianum, «qui primus imperium et participavit et posuit, consilii et facti sui non poenitet, nec amisisse se putat, quod sponte transcripsit.» Quin etiam ille ibidem innuit eumdem imperatorem prius cum Herculio in 0930A Jovis Capitolini templo jurasse fore ut simul imperio sese abdicarent.

Aliumne adhuc testem desideras? tibi dabimus Constantinum Magnum, qui Diocletianum, si fides Cecilio nostro habenda sit, purpura imperiali sese exuentem viderat. Ab illo quippe in ipsa sua ad Sanctorum coetum oratione idem Diocletianus dicitur postea vixisse privatus, atque, αὐτὸς ἑαυτοῦ καταψηφισάμενος, suamet ipse damnatus sententia (Apud Eus. Orat. ad sanct. coet.,cap. 25) . Numquid autem illud scriptum traditumve legitur de imperatore, qui Galerii ferocia et minis ad abjiciendam supremam imperii dignitatem adactus est? Quis autem dixerit minorem esse Constantini Magni et aliorum a nobis laudatorum, quam Lucii Cecilii auctoritatem?

0930B Contra vero plures, inquiet aliquis, asserunt depositum ab illo imperium, vel ob senectutis inertiam et imbecillitatem, uti Eutropius paulo ante citatus: vel ob insanientis animi vitium, sicut Constantinus Magnus, a nobis etiam mox citatus, vel tandem, ut ait auctor incertus Panegyrici, cum graviores anni, aut valetudo deficiens, eum receptui canere coegissent. Nonne igitur inde colligi potest id ab eo sponte factum; quamvis senio et infirmitate ad hanc abdicationem faciendam impulsus fuerit? Recte forsitan, si Galerius, nullo terrore injecto, illum ad exuendam purpuram adduxisset.

Instabis tamen: Quid obstitit quominus Diocletianus non tam Galerii comminationibus, quam amicis illius verbis tandem convictus, nuntium imperio 0930C volens lubensque remiserit? Sed quid etiam impedivit, arguet alius, quominus alii scriptores descripserint insolens illud Galerii cum Diocletiano colloquium, aut illius aliquam saltem mentionem fecerint? Verum non de rebus quae fieri potuerunt, sed de iis, quae reipsa actae sunt, quaestio habetur. At plerique omnes diserte affirmant Diocletianum, et alii quidem senio et corporis infirmitate debilitatum, alii vero integris adhuc viribus, ac valentiorem, ultro ac sponte sua, nulloque alio cogente, deposuisse imperium. At haec opinio plane penitusque adversatur Cecilii verbis, quibus apertissime declarat Diocletianum post Galerii minas, lacrymabundum, ac gemebundum ab imperatoris dignitate cessisse. Quoquo enim modo gemitus et lacrymas effudisse dicatur, quis sibi 0930D facile persuadebit ea fuisse hominis non coacte, sed ultro libenterque cedentis indicia? Porro autem sinceris veritatis indagatoribus decernendum relinquimus utrum Lactantius, qui tum Nicomediae commorabatur, tam alto, ac Cecilius, voluntariam Diocletiani abdicationem silentio praetermisisset.