Caput XVI.

Universa terra. Id est, omnes imperii provinciae, ut recte Maucroixius. Non enim saeculo IV totus orbis, quantus quantus est, ab Oriente usque ad Occasum, a Meridie usque ad Septentrionem, Augustis et Caesaribus erat subjectus: sed magna pars tantum. Quare 0700C si vel maxime, quae jam excipientur Galliae, in censum venirent, nil quidquam, praeter universum imperium Romanum, intelligendum foret. Alias hujus generis ὑπερβολὰς suis locis superius tetigimus.

Praeter Gallias. Quam tunc felices, Deus bone! et quantis dignas gratulationibus de ista, si non simplici et plenissima exceptione, saltem qualem noster habebat ob oculos! Nam Constantius, ut paulo ante narratum, «conventicula, id est, parietes, qui restitui poterant, dirui passus est: verum autem Dei templum, quod est in hominibus, incolume servavit.» Quare, ut haec sunt, expertae quidem Galliae persecutionem, quod ad templa attinet, furentibus nimirum populis, nec obstante Constantio; nullam vero, quod ad sanguinem, quia renitebatur idem Constantius.

Sed Eusebius in fine libri de Martyribus Palaestinae, inquiunt docti, affirmat, «Italiam totam et Siciliam, quin Galliam quoque, duobus primis persecutionis annis integris πόλεμον ὑπομεῖναι, bellum (supple persecutorum) sustinuisse.» Fateor. Verum facile potuit 0700D Eusebius nullum aliud bellum intelligere, quod ad Galliam spectat, quam quod in ea per biennium sine ullo Constantii mandato, et praecipiti populorum licentia gestum fuerit in solos sacrarum aedium parietes, non in homines. Primo, quia etiam impetus contra basilicas et inanima templa facti, si ad hujus, aut aliorum loquendi rationem respexerimus, bella sunt. Actus martyrum Saturnini, Felicis et aliorum: «Placet igitur . . . causam ipsius belli tractare . . . Temporibus namque Diocletiani et Maximiani, bellum diabolus Christianis indixit isto modo, ut sacrosancta Domini testamenta Scripturasque divinas ad exurendum peteret, basilicas dominicas subverteret, et ritus sacros, coetusque sanctissimos celebrari Domino prohiberet.» Et noster supra, capite 12, primum Diocletianeae persecutionis impetum, qui mere in templum Nicomediae factus, referens, «Qui dies, ait, cum illuxisset, repente . . . Praefectus cum ducibus, et tribunis, et rationalibus 0701A venit, et revulsis foribus . . . Scripturae repertae incenduntur, datur omnibus praeda . . . . . Veniebant igitur praetoriani acie structa,» etc. Deinde autem, quoniam in libello Precum, quem ante nos clarissimus Baluzius ex Optato citavit, asserunt pleno ore Donatistae: «Constantium nullam inter caeteros imperatores persecutionem exercuisse, et ab hoc facinore immunem fuisse Galliam.» Tertio denique, quia apud Eusebium, quem sibi ipsi constare necesse est, laudatur totidem verbis Constantius, ut princeps, «qui concitati adversus Christianos belli particeps nusquam fuerit; qui veri Dei cultores sub suo imperio viventes immunes ab omni noxa et calumnia servarit; postremo, qui nec ecclesiarum aedes subverterit: nec quidquam adversus fideles molitus sit;» τοῦτε καθ᾽ ἡμῶν πολέμου μηδαμῶς ἐπικοινωνήσας, ἀλλά καὶ τοὺς ὑπ᾽ αὐτὸν θεοσεβεῖς ἀβλαβεῖς, καὶ ἀνεπηρεάστους φυλάξας, καὶ μήτε τῶν ἐκκλησίων τοὺς οἱκοὺς καθήλων μήθ᾽ ἔτερόν τι καθ᾽ ἡμῶν καινουργήσας· passus itaque tantum, ut hic merito ad nostri verba redeam, templa dirui, 0701B nihil ipse circa eadem vel Christianos aggressus.

Scio, quam multae historiae Gallicarum urbium provinciarumque a Baluzio memoratae alio prorsus abeant. Sed illas, credo, pauci eruditi dignas judicabunt, quae prae hoc Auctore et Eusebio, qui tam commode secum et cum nostro in concordiam adduci potest, audiantur. Adi nunc, si libet, Dodwellum, dissertatione Cypr. XI, num. 75 et 77, et Pagium ad Annum Christi 303, num. 7 et 8.— Et praeter Gallias ab Oriente, etc. Melior distinctio editionis Aboensis, et, praeter Gallias ab Oriente . . . vel ista Galei, et (praeter Gallias) ab . . .

Tres acerbissimae bestiae. Persecutorum, quos noster intelligit, nomina extant supra apud Baluzium. En hic vero, quibus de causis veteres Christiani licitum sibi crediderint, ejusmodi maledictis invehi in suos cujuscumque gradus persecutores. Lactantius lib. V Institut. seu de Justitia, cap. 11: «Iis igitur hominibus, qui deorum suorum moribus congruunt, quia gravis 0701C est et acerba justitia, eamdem impietatem suam, qua in caeteris rebus utuntur, adversus justos violenter exercent. Nec immerito a prophetis bestiae nominantur. Praeclare itaque M. Tullius: Etenim si nemo est, inquit, quin emori malit quam converti in aliquam figuram bestiae, quamvis hominis mentem sit habiturus; quanto est miserius in hominis figura animo esse efferato? Mihi quidem tanto videtur, quanto praestabilior est animus corpore. Aspernantur itaque corpora belluarum, quibus sunt ipsi saeviores; sibique adeo placent, quod homines nati sunt, quorum nihil nisi lineamenta et summam figuram gerunt. Nam quis Caucasus, quae India, quae Hyrcania tam immanes, tam sanguinarias unquam bestias aluit? Quoniam ferarum omnium rabies usque ad ventris satietatem furit, fameque sedata, protinus conquiescit, illa est vera bestia, cujus una jussione

Funditur ater ubique cruor, crudelis ubique
Luctus, ubique pavor et plurima mortis imago.
0701D Nemo hujus tantae belluae immanitatem potest pro merito describere, quae uno loco recubans, tamen per totum orbem dentibus ferreis saevit, et non tantum artus hominum dissipat, sed et ossa ipsa comminuit, et in cineres furit, ne quis extet sepulturae locus; quasi vero id affectent, qui Deum confitentur, ut ad eorum sepulchra veniatur, ac non ut ipsi ad Deum perveniant. Quaenam illa feritas, quae rabies, quae insania est, lucem vivis, terram mortuis denegasse? Dico igitur, nihil esse miserius iis hominibus, quos ministros furoris alieni, quos satellites impiae jussionis necessitas aut invenit, aut fecit. Non enim honor ille, aut provectio dignitatis fuit: sed hominis damnatio ad carnificinam, Dei vero ad poenam sempiternam.» Dicant nunc, qui nostrates de illa pia scilicet Bimachorum expeditione scriptitantes ad primorum Christianorum patientiam ac moderationem revocant, eccui nostrum tale quid uspiam exciderit.

0702A Non mihi, etc. Rescribe confidenter cum Galeo et tribus editionibus:

Non mihi si linguae centum sint, oraque centum.
Versus enim Virgilianus est e lib. VI Aeneidos, ut annotatum a Baluzio ad marginem, sed is quidem mutilus librarii oscitantia, vel fortassis etiam ignorantia, qui nesciret, debere hic esse versum. Habes certe in isto exemplo causam manifestissimam, cur non ad solas corruptas voces quae in hoc auctore inveniri possunt, attendere illos oporteat, qui ipsum lectitant, sed et ad omissas.

Omnia poenarum percurrere nomina possem, quae judices intulerunt. Scribe quas. Neque enim poenae nomen alicui inferre potest esse Latini commatis, quanquam vir doctissimus supra laudatus juxta habeat poenarum nomina et poenas. Sparkius in editione Oxon. an. 1684, et ex illa Cantabrigiensis.

In Flaccinum praefectum. Bithyniae. Ed. Ox. et Cant.

0702B Non pusillum homicidam. Μείωσις est, quam optime sensit Maucroixius, et talis illa capitis 15, homo non adeo clemens, de Maximiano Herculio, quem Eutropius propalam ferum fuisse, et ad omnem asperitatem saevitiamque proclivum, disertissime tradidit. Similis illa quoque Matthaei, secundum Vulgatum interpretem: Et Bethlehem, terra Juda, nequaquam minima es in principibus Juda.

Deinde in Hieroclem, etc. Hinc apprime illustratur Lactantius Institut. lib. V, cap. 2, ubi Hieroclis, tacite licet, mentionem fieri vidit lynceus praesul Joannes Pearson, ὁ μακαρίτης, Prolegomenis doctissimis in Hieroclem. Colomesius .—Imoviderat ante Pearsonium Baronius, ut ex Baluzio, discere est. Is Hierocles, Judex Ethnicus, dum Dei templum (Nicomediae) everteretur, adversus Christianos scripsit, et Bithyniae praesidatum gessit, antequam praefecturam Aegypti, qua eum ornatum fuisse docet Valesius in annotationibus ad Eusebium, in libro de Martyribus Palaestinae, 0702C cap. 5: Pagius , ad annum Christi 302, num. 9, 10, et 8, sub finem.

Auctor et consil. ad faciendam persecutionem. Persecutionem facere, phrasis fuit illorum temporum, ut constare potest ex Actorum loco, VIII, 1: Facta est autem in illa die magna persecutio in Ecclesia; atque iterum e Lactantii verbis a Baluzio allatis ad hunc locum.

Novies enim tormentis cruciatibusque variis subjectus. Quomodo novies tantum sub toto trium dictorum praesidum magistratu, qui sibi invicem successerunt?—Praesides Romani illos praesertim supplicii dies constituebant, quibus frequentissimi totius provinciae conventus pro more essent expectandi. Hoc erant in numero dies, quibus ludi et munera essent Circensia edenda . . . Si qui igitur ad bestia, vel ad munus gladiatorum in se invicem damnati essent, illis ipsis ludis omnino proferebant. Nec alio ipsos, quam ludorum ipsorum diebus, pati potuisse, ex epistola Smyrnaeorum de martyrio Polycarpi colligimus. Petebant 0702D Asiarcham Philippum Smyrnaei, ut Polycarpo leonem immitteret. Respondit Philippus, μὴ εἶναι ἐξὸν αὐτῷ, ἐπειδὴ ἐπληρώκει τὰ κονηγέσια . . . Atque ut non admodum frequentes redire poterant publicorum ludorum vices, ita nec frequentes redibant vices suppliciorum publicorum. Toto biennio, quo retentum in custodia tradit Eusebius Agapium, a secundo nimirum anno persecutionis ad quartum, ter duntaxat e carcere eductus, et cum maleficis solemni pompa traductus in stadio. Et toto sexennio Donatus, et tribus praesidibus sibi invicem succedentibus, Flaccino, Hierocle, et Priscilliano, novies tamen, nec saepius tormentis cruciatibusque variis subjectus est. Dodwellus , in diss. Cypr. XI, num. 89.

Zabulum. Diabolum. Sic Zacones usurpari legimus, pro Diacones: quin et Zeta, si quid memini, apud Plinium juniorem occurrit, pro Dieta. Edit. Oxon. et Cant.

0703A Saeculum cum suis terr. triumphasti. Vulgata, triumphans illos principatus in semetipso. Aurelius Victor, Achaeos bis praelio fudit: triumphandos Mummio tradidit. Denique Tertullianus, licet quidem compositum verbum adhibens: «Illos (daemones) nunquam magis detriumphamus, quam cum pro fidei obstinatione damnamur.»

Triumphatores currui tuo subjugantem. Hoc suspectum erat Nicolao Heinsio τῷ νῦν ἐν ἀγίοις, non modo quia currui subjugare equum apud latinos scriptores inveniatur, quamvis ratio latinae linguae non repugnet: sed et quia subjugare statim sequitur: «Victi enim tua virtute et subjugati sunt.» Malebat itaque vir ingeniosissimus, triumphatores currui tuo subjungentem. Jungere enim et subjungere currui, vel ad currum jumenta, Latinis dici quis ignorat? Virg. Eclog. V:

Daphnis et Armenias curru subjungere tigres.
Instituit.
0703B Graevius .

Cum dominatores dominantur. Lego, cum dominatores domitantur. Gale .—Interpretes in eumdem sensum, et propter similem proinde correctionem: C'est un triomphe véritable que de vaincre les vainqueurs des nations. Maucroix .— This is true Victory. when those that have conquered the World, subduer. rever. episcopus Sarisb.

Nefanda jussione. Jussionis Vox, secundum Cangium, praeceptionem notat, sed maxime principis: quod verissimum, sicut exempla, quae vir doctissimus attulit, stabiliunt, et nos istis confirmamus. Proconsul Anulinus ad Saturninum: «Tu contra jussionem imperatorum, et Caesarum fecisti;» et Lactantius lib. V Institut., cap. 11: «Illa est vera bestia, cujus una jussione:»

Gunditur ater ubique cruor.
Graeci Patres in simili re, simili nomine κελεύσεως usi 0703C sunt Eusebius lib. VII Hist. Eccl., cap. 11: ἐκ τῆς κελεύσεως τῶν Σεβαστῶν ἡμῶν. Et ut hic porro noster imperiale praeceptum, de quo loquitur suo nomine, nefandam jussionem appellavit: ita alibi veteres Christiani, ne recentiores bonorum exempla non habere putentur, scapham, scapham in ejusmodi negotio vocarunt. Actus martyrum Saturnini et aliorum sacrilegam jussionem perhorruit (exercitus Domini Dei). Lactantius autem, loco proxime laudato, Satellites impiae jussionis.

Fide stabili. Id est, firma, seu qua olim, verbi gratia, confessores et martyres in fide stabiles erant. Cyprianus in epistola de Mappalico: «Istum nunc beatissimum martyrem et alios participes ejusdem congressionis et comites, in fide stabiles, etc.» qui et paulo post ejusmodi fideles unica, sed notabili voce, stantes nuncupavit. «Opto pariter, et exhortor . . . ut lachrymas matris Ecclesiae, quae plangit ruinas et funera plurimorum, vos vestra (malim vestri) laetitia tergeatis; et caeterorum quoque Stantium firmitatem 0703D vestri exempli provocatione solidetis;» et rursus in epistola VIII «qui sint positi . . . inter numerosam languentium stragem, et exiguam stantium paucitatem:» orta primum, credo, locutione ex illa «plurimorum, qui ruerant strative fuerant,» idea, quibus eleganter stantes opponendos putavit; tum ex verbis prioris epistolae ad Cor. XVI, 13: στήκετε ἐν τῇ πίστει;; State in fide: postremo, ex eo quod in multis locis τὸ Latinorum stare et Graecorum στήκειν vim resitendi impugnantibus denotant.

Mulciber in Trojam, pro Troja stabat Apollo.
Paulus in epistola ad Gal. V, 1: Τῇ ἐλευθερίᾳ οὖν ἦ Χρισὸς ἡμᾶς ἠλευθέρωσε στήκετε; State igitur pro libertate, qua Christus nos liberavit. Ita enim hoc comma vertendum credimus, potius quam ut vulgo, State igitur in libertate, et quae postea.

Hoc est militem. Malim hoc esse militem, supple 0704A est. Tollius .—Ita quoque legendum conjeceram; vel saltem, hoc et militem Christi. Vulgata certe scriptura prae utraque lectione parum elegans videtur, et vix digna polito isto opere. Potuit tamen et antiquitus fuisse exaratum, Hoc est esse discipulum Dei, hoc est esse militem Christi.

Nullus laqueus inducat. Potius videtur, induat. Tollius .—Praetulerim ego, nullus equuleus inducat; hoc est, persuadeat, aut aliquid tale. Sequitur quippe, nullus dolor vincat, nullus cruciatus affligat; quibuscum equulei notio optime cohaeret, non illa pariter laquei. Cicero pro Roscio: «Pretio, gratia, spe, promissis induxit aliquem.» Id est, persuasit, pellexit; et in Philip. 2: «Nihil queror de Dolabella, qui tum est impulsus, elusus, inductus;» hoc est, persuasus. Nobis autem eo magis haec emendatio arridet, quod eam etiam doctissimo Galeo in mentem venisse aliquis sit suspicandi locus.

Non est ausus ulterius congredi tecum. Christianorum monstrosa fortitudo fregit plerumque ferociam 0704B persecutorum, ne ultra saevire auderent . . . Atque ut victoria supra modum efferebantur, ita vicissim spe victoriae dejecti, oppugnatione omni abstinebant. Ita de Donato suo Lactantius: «Denique post illas novem gloriosissimas pugnas, quibus a te Zabulus victus est, non est ausus ulterius congredi tecum, quem tot praehis expertus est non posse superari,» etc. Dodwellus , in diss. Cypr. XI, num. 92.

Congredi tecum. Sic supra, pag. praec. in primis Cypriani verbis, «Istum nunc beatissimum martyrem et alios participes ejusdem congressionis.» Et alio loco: «Ipse (Dominus) luctatur in nobis, ipse congreditur, ipse in certamine agonis nostri,» etc.

Victrix corona. The crown of victory. Versio Anglica. Ad verbum, corona victoriae, sensu planissime expresso: eodem actus martyrum Saturnini presbyteri, Felicis, et aliorum victricem palmam in passione gestantes; et Cicero in epistolis ad Atticum, «quo die Cassii litterae victrices in senatu recitatae sunt:» 0704C Ambrosius denique epistola 29: «Et huic vexilla committes victricia, huic labarum.»—Sed ne hinc citius quam par est abeamus, quamnam coronam voluit noster Caecilius Donato suo paratam fuisse, postquam tot praeliis congressus esset cum diabolo? Utrum purpuream, an candidam? Clarissimus enim Beckius de sanctorum martyrum et confessorum memoriis in genere disserens, posuit: «His strenuis Christi militibus atque athletis coronam paratam esse, martyri quidem de rosis purpuream, confessori vero de liliis candidam, juxta Cyprianum, epistola VIII, et commentatorem ejus Rigaltium in notis.» Verum, ignoscat mihi quod jam dicam vir doctissimus, non videtur Cypriani epistolam, quam laudat, legisse unquam, vel saltem attendisse. In ea quippe Cyprianus candidam, de qua loquitur, coronam adeo non propriam fecit confessoribus, adeo non solis confessoribus proposnit tanquam accipiendam specialiter de confessione, ut eam primum omnium proposuerit accipiendam de opere; deinde, singulis fratribus, seu 0704D Ecclesiae membris; postremo, tamquam illam, «unde jam tum temporis Ecclesia fuerit candida, cum necdum per Decii persecutionem confessores haberet aut martyres, sed solum fratres bonis operibus insignes,» Cyprianicus, de quo agitur, locus illustrior est quin et hic nimis necessarius, quam ut, licet paulo longior, non producatur. Sic habet: «Si vos acies vocaverit, si certaminis vestri dies venerit, militate fortiter, dimicate constanter, scientes vos sub oculis praesentis Domini dimicare, confessione nominis ejus ad ipsius gloriam pervenire: qui non sic est, ut servos suos tantum spectet; sed et ipse luctatur in nobis, ipse congreditur, ipse in certamine agonis nostri et coronat pariter, et coronatur. Quod si ante diem certaminis vestri de indulgentia Domini pax supervenerit, vobis tamen manet (malim maneat) voluntas integra, et conscientia gloriosa. Nec contristetur aliquis ex vobis, quasi illis minor, qui ante 0705A vos tormenta perpessi, victo et calcato saeculo, ad Dominum glorioso itinere venerunt: Dominus scrutator est renis et cordis; arcana perspicit, et intuetur occulta. Ad coronam Dei promerendam sufficit ipsius testimonium solum, qui judicaturus est. Ergo utraque res, fratres charissimi, sublimis est pariter et illustris. Illa securior, ad Dominum victoriae consummatione properare; haec laetior, accepto post gloriam commeatu, in Ecclesia laude florere. O beatam Ecclesiam nostram, quam sic honor divinae dignationis illuminat, quam temporibus nostris gloriosus martyrum sanguis illustrat! Erat ante in operibus fratrum candida; nunc facta est in martyrum cruore purpurea. Floribus ejus nec lilia, nec rosae desunt. Certent nunc singuli ad utriusque honoris amplissimam dignitatem. Ut accipiant coronas vel de opere candidas, vel de passione purpureas. In coelestibus castris et pax, et acies habent flores suos, quibus miles Christi ob gloriam coronetur.» Mala itaque coelestium coronarum divisio, quam e Cypriano suggerere 0705B et stabilire voluit clarissimus Beckius, in «purpureas de rosis martyribus paratas, et candidas de liliis accipiendas a confessoribus:» perinde ac si candidas illas Cyprianus tam proprias et peculiares censuerit esse: «Confessoribus, qui a judice interrogati, Christum confessi sunt, neque tamen vel carceres, vel tormenta, nedum ipsum supplicium mortis senserunt,» quam purpureas martyribus, qui pro Christo sanguinem fuderunt: cum e contrario in candidas, secundum Cypriani mentem, vel strenuissimis confessoribus nihil sit juris, nisi bonis operibus fulgeant; et in candidas rursum tantumdem juris competat quibusvis fratribus, modo eximie sancti sint, quantum vel gloriosissimis confessoribus, quibus bona opera non defuerint.

In praesenti. Quid? saeculo, an tempore? Possit certe τὸ saeculo deesse ex nimia librarii properantia; et fatendum majorem aliquam apparere oppositionem inter praesens saeculum et regnum Dei, de quo 0705C proxime in sequentibus, tamen integra tibi in regno Dei reservatur, quam inter praesens tempus et idem Dei regnum. Sed quia saepe Graeci breviter et eleganter ἐν τῷ παρόντι, pro ἐν τῷ παρόντι χρονῳ dixerunt, atque itidem Latini in praesenti, pro in praesenti tempore, satius, ni fallor, fuerit similem hoc loco agnoscere locutionem. Cicero, verbi gratia, ad Coelium: «Haec ad te in praesenti scripsi, ut sperares te assequi id quod optasses.»— Tho it was not given to you then. Versio Anglica; quasi auctoris verba sint, quam licet tunc, vel tempore tum praesenti non acceperis.

Integra tibi pro virtutibus tuis et meritis in regno Dei reservatur. De similis coronae reservatione extat insignis locus in secunda Pauli Epistola ad Timot. IV, 7 et 8: Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi. In reliquo reposita est mihi corona justitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die, justus judex: non solum autem mihi, sed et iis qui diligunt adventum ejus. De causa vero seu ratione, quam 0705D noster tangit, illius reservationis ( pro virtutibus tuis et meritis), dicemus aliquando, Deo dante, in dissertatione singulari, quod ea res fusius tractanda sit.