Caput XV.

0320A

Filiam Valeriam. Nuptam Galerio Maximiano Caesari, quae miseram vitam traduxit post mortem mariti, et miserabili morte cum matre periit, sub imperio Licinii, ut docet Lactantius in fine hujus operis. Ex qua narratione pessumdatur omnino conjectura illustrissimi cardinalis Baronii, qui ad annum 294 scribit filiam Diocletiani, quae conjugio juncta fuit Galerio Maximiano, haud diu post nuptias fuisse superstitem, cum nulla ejus memoria extet in antiquioribus monumentis, sed nec ex ea proles aliqua legatur esse suscepta. Addit deinde patrem, ut filiae defunctae memoriam consecraret aeternitati, Pannoniae partem ejus nomine institui atque cognominari voluisse; citatque in eam rem librum XIX Ammiani Marcellini. Verum id non dicit Marcellinus, sed tantum eam Pannoniae partem ad honorem Valeriae Diocletiani filiae et institutam, et ita cognominatam. Referam autem ipsa ejus verba: Valeriam venit, partem 0320B quondam Pannoniae, sed ad honorem Valeriae Diocletiani filiae et institutam, et ita cognominatam. Porro nec institutam a Diocletiano, nec cognominatam, sed a Galerio Maximiano docet Aurelius Victor in libro de Caesaribus: Provinciam uxoris nomine Valeriam appellavit. His ita constitutis, tanquam certa essent, addit Baronius Diocletianum, cum Valeriae morte resoluta esset affinitas quae inter cum et Galerium contracta erat, quam in sua cognatione haberet gradu propinquiorem virginem, eam illi foedere nuptiarum conjungere festinasse: Susannam nimirum filiam Gabinii germani Caii papae, qui ambo Diocletiano sanguine conjuncti erant, utpote nati ex fratre ejusdem Diocletiani, ut patet ex Actis ejusdem sanctae Susannae. Verum tota haec Historia ruit, ruente fundamento super quo posita fuerat, id est, morte Valeriae, quam diu supervixisse Galerio constat. Adeo autem periculosi sunt magnorum virorum errores, ut hic Baronii lapsus plerosque viros doctos secum 0320C traxerit, Odoricum Raynaldum, Joannem Bollandum et alios.

Conjugem Priscam. Quae postea, vivo adhuc marito, in exilium cum filia Valeria projecta est a Maximino, et demum jussu Licinii capite plexa, ut docebit Lactantius in fine hujus operis. Sed hic se offert ingens difficultas. Nam in vetustis Actis sanctae Susannae virginis, quae martyrium Romae consummasse scribitur sub imperio Diocletiani, mentio est Serenae Augustae uxoris ejusdem principis, quae occulte Christiana erat, ubi dies natalis ejus consignatus est ad diem 17 kalendas septembres. Gravis sane difficultas, si de Actorum illorum veritate et auctoritate constaret. Sed cum illa multa eaque magna suppositionis indicia habeant, tum ex hoc sane capite falsa esse probantur, quod Serenam uxorem Diocletiani fuisse volunt. Quippe ostensurus sum Diocletiano nullam aliam toto principatus sui tempore uxorem fuisse, quam Priscam. Etenim si ea mater Valariae fuit, ut sane fuit, necesse est eam Diocletiano nupsisse antequam 0320D is fieret imperator, id est, ante annum Christi 284, cum Valeria Galerio Maximiano juncta matrimonio sit anno 293, aetatis suae ut minimum duodecimo. Vixisse autem tum Priscam matrem ejus hinc certo colligitur, quod diu postea superstes fuit, et anno tantum 313 extincta est post victoriam, quam Licinius reportavit de Maximino. Haec monumenta non senserat illustrissimus Annalium ecclesiasticorum conditor, Cardinalis Baronius: et tamen suspicabatur futuros, qui eam de Serena Augusta Historiam in dubium revocarent, quod nulla penitus de ea mentio alibi habeatur, neque apud scriptores ethnicos, neque in antiquis inscriptionibus; ac tanquam ei difficillimae quaestioni finem imposuisset, interrogat litteratulos, si his displiceat nomen Serenae Augustae, ut dicant quonam alio nomine Diocletiani conjux Augusta ab antiquioribus dicta inveniatur, et cum non invenerint, non faciant de nomine controversiam. Satisfactum est igitur cumulatissime interrogationi 0321A ejus. Rejecta itaque supposititia illa Diocletiani uxore, videamus an Eleutheria, quam vir clarissimus, Hadrianus Valesius in defensione disceptationis suae de Basilicis uxorem Diocletiani fuisse collegit ex Vita Vigilii papae, quae extat in gestis pontificalibus, quae vulgo tribuuntur Anastasio Bibliothecario, vere Diocletiani uxor fuerit. Venerat Vigilius Constantinopolim ex praecepto Justiniani et Theodorae; et, cum ad ea cogeretur quae facere nolebat, ait: Ut video, non me fecerunt venire ad se Justinianus et Theodora piissimi principes, sed hodie scio quod Diocletianum et Eleutheriam inveni. Ex hoc itaque loco collegit vir ille clarissimus Eleutheriam Diocletiani uxorem fuisse, quod certum sit illic comparationem institui inter Justinianum et Diocletianum, et inter Theodoram Justiniani conjugem et Eleutheriam, propterea Diocletiani uxorem. Verum ex argumentis quae adversus Serenam allata sunt efficitur etiam Eleutheriam, sive Lutheriam, ut est in vetustissimo codice manuscripto 417 bibliothecae Colbertinae, aut Leutherem, 0321B quomodo scriptum legitur in codice 733 bibliothecae regiae, non fuisse uxorem Diocletiani, cum certum sit, ut antea dixi, nullam aliam eum uxorem habuisse quam Priscam, toto principatus sui tempore. Erravit ergo Vigilius in Historia, aut corruptus in hoc loco est Gestorum pontificalium liber. Sane in codice 736 ejusdem bibliothecae Colbertinae ita habetur: Sed hodie scio quod Diocletianum et Decium, vel Leutherium inveni. Jam ergo foemina illa in virum mutata est. Porro ex his quae hactenus dicta sunt de Serena et Eleutheria facile colligere quivis potest quae fides adhibenda sit Historiae sancti Georgii Martyris, in qua scriptum est Alexandram imperatricem, Diocletiani conjugem, viso quodam insigni miraculo in persona Martyris perpetrato, veritatem agnovisse, id est, Christi fidem esse amplexam. Haec nimirum est Alexandra, Diocletiani conjux, mater conjugis Maximiani, ut refertur in Vita ejusdem Georgii, cujus fragmentum in tomo tertio Aprilis, pag. 103, edidit 0321C Godefridus Enschenius. Eamdem defunctam ab inferis oratione sola ejusdem Georgii revocatam tradit Nicephorus Callistus, lib. VII, cap. 15.

Pollui coegit. Ex hoc loco vir doctissimus Henricus Dodwellus collegit in dissertationibus Cyprianicis Diocletiani uxorem Priscam et filiam ejus Valeriam fuisse christianas; eamque sententiam confirmat auctoritate Eusebii, qui lib. VIII, cap. 1 Hist. Eccles., commemorans ea quae persecutionem Diocletiani antecesserunt, ait uxores imperatorum palam ac publice fuisse christianas, et ea quae religionis suae erant, tam verbis quam factis libere exequendi coram imperatoribus potestatem ab ipsis habuisse. Nam quamvis imperatores non nominet, qui hanc facultatem dederunt uxoribus suis, haec tamen Lactantii verba innuere videntur intelligi debere de Diocletiano et Galerio. Atenim si illae vere christianae fuerunt, quomodo existimari potest sacrificio fuisse pollutas, etiam coactas? Quis enim credat foeminas principes in edito loco constitutas non fuisse 0321D ausas refragari, cum pueri et mulierculae, ut in libro quinto Divinarum Institutionum, cap. 13, ait Lactantius, tormentis non cederent; Eunuchi vero necari maluerint, quam negare fidem Christi, quam impio sacrificio pollui? Praeterea ubicumque de Prisca et Valeria agitur in hoc libro, nullum illic vestigium religionis earum; cujus tamen mentionem fecisset Lactantius, saltem cap. 2, ubi describens earum exitum, ait illis pudicitiam et conditionem exitio fuisse.

Eunuchi necati. Et inter hos Petrus, cujus martyrium describit Eusebius, lib. VIII, cap. 6. Item Indes, ut produnt Acta martyrii ejus.

Ad exustionem rapti. Confirmat ista Eusebius ibidem, scribens imperiali jussu quotquot Nicomediae erant Dei cultores acervatim cum suis familiis, alios gladio, alios flammis consumptos periisse.

Mari mergebantur. Eusebius ibidem: Alios quoque 0322A innumerabiles vinctos et scaphis impositos carnifices in profundum mare projecere. Idem in libro de Martyribus Palaestinae, cap. 6, narrans martyrium Agapii, ait illum appensis ad pedes ejus lapidibus medio mari submersum esse.

Homo non adeo clemens. Herculium Maximianum fuisse hominem asperum, crudelem ac inhumanum tradunt vetusti Scriptores. Eutropius, lib. IX: Herculius autem propalam ferus et incivilis ingenii, asperitatem suam etiam vultus horrore significans. Item lib. X: Vir ad omnem asperitatem saevitiamque proclivus, infidus, incommodus, civilitatis penitus expers. Etiam Diocletianus, qui summum imperium cum eo communicaverat, ejus asperitatem reprehendere solitus erat, ut docet Flavius Vopiscus in D. Aureliano. Vide etiam Julianum imperatorem in libro de Caesaribus.

Parietes dirui passus est. Contra Eusebius, lib. VIII, cap. 13, aperte scribit Constantium neque ecclesiarum aedes, sive conventicula, ut hic dicit Lactantius, 0322B itemque Ruffinus in versione hujus loci Eusebiani, subvertisse, nec quicquam adversus nostros esse molitum.

Verum Dei templum. Id est, hominem christianum. Lactantius, lib. V Instit., cap. 8: Cujus templum est, non lapides, aut lutum, sed homo ipse, qui figuram Dei gestat; quod templum non auro et gemmarum donis corruptibilibus, sed aeternis virtutum muneribus ornatur. Idem, lib. VI, cap. 25: Non templa illi congestis in altitudinem saxis extruenda sunt: in suo cuique consecrandus est pectore. Et infra: Secum denique habeat Deum semper in corde suo consecratum, quoniam ipse est Dei templum. Idem, lib. II, cap. 2, lib. VI, cap. 10, ait hominem esse Dei simulacrum.