In Caput IV.

Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius, qui vexaret Ecclesiam. Quis enim justitiam, nisi malus, persequatur? Et quasi hujus rei gratia provectus esset ad illud principale fastigium, furere protinus contra Deum coepit, ut protinus caderet. Saeviisse Decium statim ac imperavit, docet quoque Chronicon paschale his verbis: Initio imperii Decii, persecutione contra Christianos concitata, Φλαβιανὸς, Flavianus (lege Φαβιανὸς, Fabianus), Romanorum episcopus martyrium fecit. Jam inquirendum quo id tempore contigerit.

Decius successit Philippo, qui anno Ch. 249, 15 kal. Julias, sive 18 die Junii, Aemiliano et Aquilino coss. etiamtum imperabat, ex Cod. Justinianeo, l. VIII, 0441B tit. 56. De Revocandis donationibus, l. I, Decii autem Augusti nomen iisdem coss. 15 kal. Novemb., sive 19 die Octobris, ibid. inscribitur lib. IV, tit. 16. De Haereditariis actionibus, l. II. Decius itaque imperium adeptus est intra dies 17 Junii, et 19 Octob.

Quod si demus, ipsum imperare coepisse sub finem Junii, vel sub initium Julii, ut infra dicetur, tum a Domitianea persecutione, quam Februario anni Ch. 94 assignavi, erunt ad Decianam, praeter quinque circiter menses, anni 156 quos Lactantius plurimos jure merito appellat, quod insequentes persecutiones sibi invicem fere contiguae fuerint.

Quod autem Lactantius ait, Decium protinus cecidisse postquam vexavit Ecclesiam, non omnino idem tempus aequat, quod fuit a concitata per Domitianum persecutione usque ad ejusdem necem, nempe a mense Februario anni Ch. 94 ad annum Ch. 96, et diem 18 Septembris. Intervallum est enim annorum 2 ad mensium 7 cum dimidio circiter; quod aliquanto 0441C minus esse in Decio, ita ostenditur.

Decius ex antedictis imperavit anno Ch. 249, intra diem 17 Junii, et 19 Octobris. Imperare desiit anno Ch. 251, quo cos. III processit, collega filio suo, Decio Etrusco. Anno enim insequenti, sive 252, Trebonianus Gallus, amborum successor, Fastis jam tum Augustus nomen dedit, collega Vibio Volusiano, filio suo, jam tum Caesare.

Quanam vero anni tempestate Decii obierint, colligere est ex Trebellio Pollione in Valeriano, ubi haec leguntur: Duobus Deciis coss. anno Ch. 251, 6 kal. Novemb. die, sive 27 Octob. cum ob imperatorias litteras in aede Castorum (Romae) senatus haberetur, ireturque per sententias singulorum, cui deberet censura deferri, nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate . . . . absente Valeriano, nam ille in procinctu suo cum Decio agebat, omnes una voce dixerunt, interrupto more dicendae sententiae: Valeriani vita censura est . . . . . Quae cum essent saepius dicta, addiderunt, Omnes; atque ita discessum est. Hoc senatusconsultum 0441D ubi Decius accepit, omnes aulicos convocavit, ipsum etiam Valerianum praecepit rogari. Huc usque Trebellius Pollio.

Unde liquet, delata senatui per Decios absentes eligendi censoris potestate, Valerianum, et ipsum absentem, censorem fuisse electum Romae, die 27 Octobris.

Degebat Valerianus in limite Moesiae cum Deciis, qui ibi ante finem istius anni occisi sunt. Demus mensem circiter unum, tum renuntiando in Moesiam isti senatusconsulto, tum deinde committendo praelio, in quo uterque Decius cecidit: Decii sub finem Novembris occisi fuerint.

Id contigit Abrutti, sive Abyrti, vel Abritti, ut testantur Victor, De Caesaribus, Dexippus apud Syncellum, pag. 376 Regiae editionis anni 1652, et Chronicon paschale anno Ch. 251, praeter Jornandem libri De Rebus Geticis, cap. 18, apud quem habetur: 0442A Veniensque Adabritto (sive abrupto) Moesiae civitatem, circumseptus a Gothis et ipse extinguitur; ubi legendum esse Abrutto, notavit V. C. Ant. Pagius Criticae Baronianae, pag. 51, ad hunc 251 Ch. annum: sed melius legeris ad Abrittum. Lege quoque Abrutti apud Victorem De Caesaribus, loco Bruti.

Victor De Caesaribus ait simpliciter, Decium imperasse exacti regni biennio; Victor alter, menses triginta. At nequeunt triginta illi menses in imperio Decii reperiri, nisi admittamus, Philippum statim obiisse postquam die 17 Junii anni Ch. 249, nomen ejus in Lege, de qua supra, inscriptum est; Decium vero sub finem anni 251 in praelio adversus Carpos interiisse. Ita enim delibatus fuerit tricesimus mensis.

Interea ex his constat, Decios imperasse plus quam duos annos; nempe ab illo temporis spatio, quod est intra diem 17 Junii et 19 Octobris anni 249, usque ad finem Novembris anni 251, atque adeo annos duos cum mensibus circiter quinque.

0442B Et quidem tertium imperii annum Decios attigisse, docent variae inscriptiones, in quibus Decio Seniori assignatur tribunitia potestas III, quarum altera Feltriae apud Gruterum CCLXXXIII, 6; altera Vintiis in provincia Galliae, ubi etiamnum extat, ac refertur a V. C. Ant. Pagio, Dissert. Hypat., part. I, cap. 7, pag. 64, et in Critica Baroniana correctior ad annum Ch. 251, pag. 52.

Chronici paschalis auctor Decii imperium intra unius anni spatium perperam definit, ac persecutionem cum anno 251 connectit. Recte quidem, quantum ad utriusque Decii consulatum, sed adversus ipsos, qui ibi producuntur, martyrii Pionii characteres.

Verba ipsa, in quibus duo menda cubare suspicabar, non abs re forsan erit referre, ac eorum castigationem proponere. Ea sunt:

Καὶ ἐν Σμύρνῃ τῆς Ἀσίας Πιόνιος . . . . ἐπὶ Πρόκλου Κυντιλλιανοῦ ἀνθυπάτου τῆς Ἀσίας, πρὸ δ᾽ εἰδῶν Μαρτίων, 0442C ὅ ἐστι κατὰ Ἀσιανοὺς, μηνὶ ἕκτῳ, ιβ᾽ σαβάτου ὥρᾳ δεκάτῃ. — Et Smyrnae Asiae Pionius . . . sub Proclo Quintiliano proconsule Asiae, 4 idus Martias, quod est secundum Asianos, mense sexto, die 12, sabbati hora decima. Venerat mihi in mentem, pro δ᾽ εἰδῶν Μαρτίων, 4 idus Martias, et μηνὶ ἕκτῳ, mense sexto, legendum esse, δ᾽ εἰδῶν Ἰουλίων, 4 idus Julias, et μηνὶ αὐτῶ, mense ipso, sive, eodem.

Quantum ad primam castigationem, post δ᾽ εἰδῶν, 4 idus, loco Μαρτίων, Martias, reponebam Ἰουλίων, Julias, quia in toto Decii imperio nullum sabbatum, quod sit mensis dies 12, connectitur cum aliquo die 4 idus Martias: sed solummodo 4 idus Julias, et 12 dies mensis in anno Ch. 251 conveniunt sabbato; quod ita ostenditur.

Decius, ut dictum supra, imperavit ad summum post diem 17 Junii anni 249, usque ad finem Novembris anni 251. His annis, et 259 intermedio, sabbatum cum aliquo die 4 idus cujusvis mensis se habuit ut in diagrammate insequenti, in quo praeterea indicatur, 0442D quoto mensis die sit 4 idus.

Anno Ch. 249, littera dominicali G.

4 idus Februarias, dies 10 mensis.

4 idus Maias, dies 12. Id quidem corrigendo Chronico Paschali apprime conveniret, quoniam facilis est mutatio τωῦ Μαίων, Maias, in Μαρτίων, Martias: at Decius in isto Maio, mense nondum imperabat, ut ostensum supra.

4 idus Novembris, dies 10.

Anno 250, lit. dom. F.

4 idus Augusti, dies 10 mensis.

4 idus Octobris, dies 12, sed Ὀκτωβρίων, Octobres, nimium differt a Μαρτίων, Martias.

Anno 251, lit. dom. E.

4 idus Julias, dies 12 ejusdem mensis Julii. Sunt enim idus die 15 Julii. Unde conjeceram Ἰουλίων, Julias, in Chronico Paschali legendum, pro Μαρτίων, Martias, ut 4 idus et sabbatum concurrerent cum 0443A duodecimo die mensis; adeoque Pionii passionem anno Ch. 251 convenire.

Hactenus de prima castigatione.

Quantum ad alteram, in qua αὐτῷ, ipso, repositum pro ἕκτῳ, sexto, sensus esset, diem idus includi in eodem illo mense, cujus ibi significatur esse diem duodecimum.

Videlicet quamvis apud Ramanos dinumeratio retrograda ex ante nonas vel idus instituatur, sicut ex ante kalendas; id tamen sit cum hoc discrimine, quod dies numerati ex ante kalendas sint in mense, qui designatas kalendas antecedit, adeoque alio, quam ipsae kalendae: secus ac dies, qui ex ante nonas vel idus putantur; sunt enim illi eodem in mense, ac nonae et idus, ex quibus retroaguntur.

Auctor itaque Chronici Paschalis in Pionii martyrio, supradictis verbis μηνὶ αὐτῷ ιβ᾽, mense ipso die 12, innueret, 4 idus Julias esse ipsius mensis Julii diem 12 secundum Asianos: quoniam Asiani ordine recto a prima die mensis dies mensium putant, non autem 0443B retrogrado a nonis; vel idibus insequentibus, uti faciunt Romani, apud quos quando dinumeratio procedit ex ante kalendas, tum designatus dies non eodem est in mense, ac kalendae.

Frustra ergo deinceps juxta illas correctiones quaereretur in Chronico Paschali, atque in Actis latinis passionis Pionii, sextus aliquis mensis in Martio, ut ab aliis antea factum est.

Tamen ut verum fatear, audacior mihi videtur mutatio vocabuli Μαρτίων, Martias, in Ἰουλίων Julias; maxime cum adducar ut credam, Pionium anno Christi 250 passum fuisse, ut signatus in Actis passionis ejus docet Decii consulatus II, in quo collegam habuit Gratum.

Itaque existimaverim, fuisse revera ab auctore Chronici Paschalis scriptum, πρὸ δ᾽ εἰδῶν Μαρτίων, id est, ante 4 idus Martias: sed mensem Martium ibi intelligendum esse Xanthicum, qui in Asianorum 0443C proconsularium anno solari sextus est, ducta dinumeratione a mense Dio. Ut autem Dius iniit die 24 Septembris: ita Xanthicus die 22 Februarii.

Praeterea cum S. Polycarpus, Smyrnae episcopus, passus sit die secundo mensis Xanthici, ante diem 7 kal. Martias, magno sabbato, hora octava, ut ex Ecclesiae Smyrnensis epistola de Martyrio S. Polycarpi ab Usserio edita, et ex Graecorum menologiis discimus, atque aliunde in Actis passionis Pionii insequentia negantur: Vicesima tertia mensis Februarii die, cum sabbatum magnum instaret, id est, adesset, Natalis scilicet beati martyris Polycarpi, urgente Decii persecutione, Pionius presbyter, et Sabina . . . . comprehensi sunt; quae in ejusdem Pionii Actis a viro clarissimo Theod. Ruinartio editis, pag. 123 ita habentur: Secundo itaque die sexti mensis, qui dies est quarto idus Martias, die sabbati majore, Natale Polycarpi celebrantes, etc. Ex istis diei 23 et sabbati characteribus necesse est, Pionium comprehensum fuisse anno Christi 250.

0443D Ut vero passus est insequentis Martii, sive Xanthici, die 12 qui in feriam tertiam eo anno incidit, nemo non agnoscet vocabulum σαββάτου, sabbati, tum in Actis Pionii, tum in Chronico Paschali perperam additum fuisse a sciolo aliquo, qui cum memoria teneret, Pionium missum fuisse in carcerem die sabbati, et quidem magni, ac martyrio fuisse affectum die 12 mensis Martii, sive Xanthici, praecipiti calamo sabbati characterem, qui diei 23 Februarii conveniebat, affixerit diei 12 mensis Xanthici, nullo dierum, in quibus comprehensus et passus est Pionius, habito discrimine; quamvis eodem in anno die 23 Februarii et 22 Martii nequeant in sabbatum incidere.

Undenam autem illud sabbatum, quod erat die 23 Februarii Juliani, anno Christi 166 quando Polycarpus martyrio affectus est, et anno 250, quando Pionius comprehensus, appelletur magnum, nescio an quisquam hactenus sit assecutus; neque vero me 0444A assecutum fuisse confido: at liceat id indagari, aliorumque inde excitare sagacitatem.

In duobus illis Christi 166 et 250 annis, pascha in diem 7 Aprilis incidit, adeoque prima quadragesimae Dominica in 24 diem Februarii. Hinc sabbatum, quod primam illam quadragesimae Dominicam praecedit, potuit magnum appellari ab Asianis proconsularibus, quibus, ut pote Quartodecimanis, plurima erant, in rebus ad Pascha spectantibus, cum Judaeis communia.

Judaeis porro sabbatum, quod paschati imminet, dicitur magnum. Cum autem tempus ineundae quadragesimae pendeat a paschate insequenti, deque paschate Christianos admoneat, ideo Smyrnenses sabbato quod est ante primam quadragesimae Dominicam, appellationem eamdem dederint, quae a Judeaeis sabbato quod est ante Pascha, tribuitur.

Ad rem praesentem nihil attinet, Smyrnenses una cum Quartodecimanis pascha decima quarta ipsa luna, id est, iis Christi 166 et 250 annis, die 2 Aprilis, 0444B feria 3 celebrasse secus, ac caeteros Christianos. Quartodecimanis enim idem erat ac caeteris Christianis, quadragesimae initium.

Notavi supra, vocabulum instaret quod est in Actis passionis Pionii post cum sabbatum magnum, significare adesset. Enimvero redditum est ex ἐνισταμένου male accepto, quod erat post σαββάτου μεγάλου, quasi de imminente sabbato magno diceretur, quamvis ibi sabbatum, quod jam advenerat, indicetur.

Saepe quidem latinis auctoribus instans appellatur illud tempus, quod medium est inter praeteritum et futurum: at quoniam significatus est ambiguus, prava est similis interpretatio, quae apud varios auctores lectoribus minus eruditis nonnunquam ansa fuit rerum male intelligendarum.

Varia latina Acta passionis Pionii ex editis ac manuscriptis codicibus retulit vir clarissimus Theodor. Ruinartius, de quo supra, inter Acta Martyrum sincera in selecta, pag. 138, ubi omisso die 12 qui 0444C est in Chronico Paschali, 4 Idus Martias, vel Martii, cum mense sexto plerumque jungitur, praeterquam in uno Bollandino, in quo legitur: Ante 4 idus Martias, more Romanorum, Asiae autem more, septimi mensis undecimo, die sabbati, hora septima.

Nescitur quidem, unde in isto codice Bollandino hora septima legatur pro decima; neque divinare est, quomodo iisdem in Actis latinis, et in graecis Menologiis dicatur Pionius die undecimo passus. At suspicio mihi inest, septimi mensis positum fuisse dedita opera pro sexti mensis, quod nempe mensium dinumeratio ibi ducta sit ab Hyperberetaeo, qui variis gentibus et auctoribus caput est anni civilis, ita ut Xanthicus hunc in modum ex sexto fiat septimus; licet contra alias sit primus, quando cum Aprili committitur, sicut apud Chronici Paschalis auctorem iis in locis, in quibus ipse auctor loquitur.

Non moror, in locis supra laudatis menses citra ullam aliam designationem appellari juxta ordinem, quem singuli in anno obtinent. Xanthicus puta dicitur 0444D primus, et sic reliqui. Sed abs re forsan non erit ex Fl. Josepho, apud quem Judaici menses lunares nominibus mensium Syro-Macedonicorum appellantur, simile exemplum referre, in quo mendum cubat.

Illud est lib. V de Bello, cap. 25 in graecis. vel III, in latinis exemplaribus, pag. Gr. Lat. 888, D, ubi Vespasianus legitur Gadara intrasse τετάρτῃ δύστρου μηνὸς, id est, die quarta Dystri mensis; praecedit autem Dystrus Xanthicum. At paulo ante, nempe pag. 887, F, dicuntur Sicarii festo Azymorum, quod medio mense Xanthico celebrabatur, invasisse oppidulum Engaddi. Lege itaque levi mutatione, δευτέρου, pro δύστρου, quod erit, τετάρτῃ δευτέρου μηνὸς, die quarta Secundi mensis; adeoque die quarta mensis Artemisii, qui Xanthicum proxime sequitur, Vespasianus Gadara intraverit, direpto per Sicarios ante novemdecim dies Engaddi. Artemisius simpliciter 0445A quoque I Macchab. XIII, 51, appellatur Δεύτερος μὴν, secundus mensis.

Porro iisdem in Actis latinis passionis Pionii Decius dicitur consul fuisse diversimode collega Vizeto Grato, vel Vicio Grato, vel Vitio Trato: unde verum nomen illius Grati elici nequit.

Hic obiter, data occasione, jurisconsultos, vel alios quosvis codicis Justinianei lectores, accuratiori chronologiae minus addictos, monitos velim, peccari anni anachronismo usque ad Diocletiani tempora in aerae Christi numeris, qui legibus illis appositi sunt, in quibus coss. notantur, v. g. supra laudatis legibus, quae coss. Aemiliano et Aquilino latae sunt; annus enim aerae Christi 250 subjicitur pro 249.

Error autem primo commissus est ab illustri Fastorum parente, Onuphrio Panvinio, deinde ab ejus exscriptore. Panvinius enim ratus Servatoris nativitatem uno anno esse antevertendam, aetatem et aeram Christi indiscriminatim acceptas suis Fastis intrusit; in quo imitatorem habuit illum, qui Christi annos 0445B consulatibus in codice designatis adjiciendos suscepit.

Panvinii errorem uno praeterea anno eminentiss. Baronius in suis nunquam satis praedicandis Annalibus auxit, uti a chronologis passim animadversum. Sed, quod maxime stupendum, in illa tanta chronologiae luce, ad eumdem lapidem offendit vir clarissimus Carol. Cointius, nuperus Annalium Francorum scriptor. Nunc e diverticulo in viam.

In Ducangiana Chronici Paschalis editione, pag. 270 eodem fato eodemque errore, ac annus Domitianae persecutionis, de qua supra, annus quoque Decianae persecutionis nudus ac vagus inter annos Ch. 253 et 254 duplici errore relinquitur.

Primo quidem, quod Decii imperium nullis omnino characteribus insigniatur. Deinde vero, quod connexo ibi Ch. 253 anno cum postremo Philippi imp. necesse sit, Decianam persecutionem ad summum coepisse anno Ch. 254, cum sit longe certissimum 0445C Decium ante annum 252 obiisse, siquidem illo 252 anno, ut notavi supra, successor ejus Trebonianus Gallus cos. II processit, jam tum Augustus, collega Vibio Volusiano, filio suo, jam tum Caesare.

In consignandis similibus eventibus passim hallucinatum fuisse clariss. Ducangium, minime miror, cui scilicet ut diffusissima inerat variarum reconditissimarumque rerum lectio, ita perexiguus ac propemodum nullus chronologiae usus.

Nam profectus adversum Carpos, qui tum Daciam Moesiamque occupaverant. Carpos in hoc Lactantii loco, Francos in Chronico Paschali, Getas, sive Gothos, apud Jornandem, et Scythas apud Zozimum, eosdem esse ostendit vir clarissimus Ducangius in Notis p. 547 ad supradictum Chronici Paschalis locum.