Caput XXXIV.

Atque utilitate . . . Quae etiam in nummo occurrit, cujus in una area cernitur imp. laureatus et Maximianus P. F. Aug. in altera mulier stolata, singulis manibus tenens singulos globos, et, Utilitas Publica, apud Andream Morellium in pererudito specimine Universae Rei Nummariae Antiquae; et nota est sententia Cassii apud Tac. XIV An., 44: Habet aliquid ex iniquo omne magnum exemplum, quod contra singulos utilitate publica rependitur.

Juxta leges veteres et publicam disciplinam . . . Id est, juxta leges olim latas, ritusque usu receptos, vel praecepta quae hoc tempore observantur. Plin. X, 82: Si qui autem se contra disciplinam meam gesserint, 0532B statim coerceantur.

Ad bonas mentes redirent. Ii dicuntur redire ad bonam mentem, qui sententiis pravis relictis, meliores amplectuntur, et de errore in viam redeunt: quales Ciceroni in epist. ad Famil. dicuntur redire ad sanitatem, id est, ad meliora consilia; et bona mens etiam occurrit apud Petron. bonae mentis soror est paupertas: quo verbo significat, divitibus raro sanam mentem inesse, quia plerumque corrumpuntur luxu aliisque vitiis.

Et per diversa varios populos congregarent . . . Eusebius vertit, καὶ ἐν διαφόροις διάφορα πλήθη συνάγειν; quod interpretantur, et in diversis sectis atque sententiis diversos cogerent coetus: cum ego reddere malim, et in diversis locis: putoque etiam Lactantium diversa, nimirum loca, vel oppida, similiter dixisse.

Multi periculo subjugati. Id est, multi tormentis et poenis, quae ex legibus nostris tolerare debebant, subjugati, Christo nuntium remiserunt: multi etiam 0532C absque tormentis illud fecerunt; si modo deturbare eo sensu, quo putat Du Cange, usurpatur. Loca enim quae affert, potius notant disjicere, turbam collectam segregare, quam détourner. Prius expressit Eusebius per κινδύνῳ ὑποβληθέντες; alterum vero per ταραχθέντες, id est deturbati; vel qui metu tormentorum se ad Gentiles contulerunt. Nam ταράττειν ut notissimum, significat terrere, consternare, percellere, et deturbare, dejicere. Cic. V Fam., 7: Sed hoc scito, tuos veteres hostes, novos amicos, vehementer litteris perculsos, atque ex magna spe deturbatos jacere. Alibi: Suum quemque scelus de sanitate ac mente deturbat.

Nec Christianorum Deum observare. Aut fallor, aut haec respiciunt plane haereses hoc saeculo, vel praecedentibus natas; de quibus post alios praeclare agit Frid. Spanhemius, theologus apud Batavos celeberrimus, Introd. ad Chronol. et Historiam sacram, cujus nunc secunda pars magno cum fructu et voluptate ab eruditis evolvitur. Nam inter alias fuere multae, quae Christum, vel Christianorum Deum, habebant 0532D ludibrio; et nescio quae portenta religionum sibi fingebant, uti ex Augustino, Epiphanio, Damasceno, Timotheo presbytero, aliisque patet. Edictum autem hoc difficultates suas habet: unde breviter quid mihi de uno et altero loco videatur supponam. Per haec verba igitur, qui parentum suorum reliquerant sectam, intelligi debere puto Christianos, qui gentilium parentum et Majorum suorum superstitionibus nuntium remiserant: inde addit, eos se revocare voluisse ad bonam mentem, sive facere, ut iterum deos colerent, et relictam sectam amplecterentur; additque rationem, quia scilicet tanta ἄνοια, vel stultitia, sive dementia eos invaserat, ut pro arbitrio sibi quisque religionem et cultum fingeret, et relinqueret instituta primorum Christianorum, qui scilicet uno ore, unoque corde Deum colebant. Hinc adjicit, se jussisse, ut ad veterum se instituta conferrent; id est, ut relictis tam discrepantibus sententiis, deos Gentilium colerent. 0533A Hunc puto verum horum locorum sensum esse; et licet ante suspicatus sim, haec verba, ut non illa veterum instituta sequerentur, quae forsitan primi parentes eorum constituerant, respicere etiam ad Gentilium superstitionem: tamen, re diligentius perpensa, muto sententiam, et arbitror cum Baluzio, praestantis eruditionis viro, taxari Christianos, quod defecissent a prisca illa parentum suorum simplicitate, et in plurimas sectas essent divisi. At quod sequitur, ut ad veterum se instituta conferrent, de gentilium superstitione capio, ad quam Christianos reducere tentaverat Galerius.

Indulgentiam nostram . . . Vox propria, atque in ipsis nummis obvia; significat autem clementiam benevolentiamque imperatorum, sive in remittendis reliquis, sive in largiendis et concedendis rebus, quae petebantur. Meursius eam putat natam Ammiani Marcellini temporibus, quia is lib. XVI ita loquitur: Denique id eum usque ad imperii finem et vitae scimus similiter observasse, ne per indulgentias, quas appellant, 0533B tributariae rei concederet reliqua. Sed nihil tale inde doceri posse existimo, quia Ammianus Marcellinus tantum dicit, reliqua tributorum si remitterentur ab Imperatoribus, rem illam indulgentias, uti revera erant, dictam fuisse. Est enim vox haec apud longe vetustiores auctores obvia; et notat gratiam vel remissionem, quam imperatores largiebantur. Sic in nummo Caracallae legitur, Indulgentiae Fecundae, apud Tristan. tom. II, p. 169, qui potest videri: in alio Severi, Indulgentia Aug. In Cartha. Hinc Eumenius in Paneg. imperatores saepe vocat indulgentissimos principes; et Ambrosius Orat. in obitum Theodosii, annonarum exigendarum relaxationem ab eo promissam, sed morte praevento non praestitam, vocat indulgentiarum haereditatem.

Conventicula sua . . . Ita cap. 15 et 36 et 49, ubi vocantur loca, ad quae convenire consueverant. Cicero, Orat. pro Domo et pro Sestio utitur hac voce, pro coetu et congregatione.

Alia autem epistola judicibus, etc. Vel significat se 0533C Christianis per judices certa loca assignaturum, in quibus conveniant, vel mandaturum, ut observent quid in iis agatur, et ut provideant, ne quae contra rempublicam consilia ineant. Ea enim lege ipsis haec libertas datur, uti patet ex illis verbis, ita ut ne quid contra disciplinam agant; id est, contra praecepta imperatorum, contra imperium, contra leges. Apud Euseb. est, ὥστε μηδὲν ὑπεναντίον τῆς ἐπιστήμης αὐτοὺς πράττειν, quod non satis bene reddi credo, ita ut nihil contrarium disciplinae suae deinceps facere cogantur; cum ea conditione libertas Christianis concedatur, ne quid in leges et constitutiones peccent. In principio eodem sensu dixit, τὴν δημοσίαν ἐπιστήμην τὴν τῶν Ῥωμαίων; quod Lactantio est, juxta leges veteres et publicam disciplinam Romanorum.

Deum suum . . . Libera republica, Romani deos suos rogabant pro salute reipublicae, uti vel patet ex lib. I, c. 10 et 22. Velleii, aliisque auctoribus. Primus fuit Cn. Pompeius Magnus, pro cujus salute 0533D universa Italia vota suscepit, teste eodem II, 48. Postquam imperii vis ad unum fuit delata, pro ejus etiam salute deos rogabant, uti docet idem lib. II extremo Sen. I Consol. ad Polyb. Plinius fine Panegyrici, Aristides, tom. I, pag. 50, et Julius Firmicus, lib. I Mathes. Christiani idem imitati optimo merito; et Christum etiam pro salute imperatorum, licet gentiles forent, precati sunt, idque ex praecepto D. Pauli, I Timoth., II, 2, quod confirmatur v. 7, c. XXIX Jeremiae. Atque hoc eos fecisse, docent Theophilus ad Autholicum, lib. VII, pag. 76; Athenag. Legatione pro Christianis extrema; Passio S. Cypriani, pag. 11; Passio S. Victoris Massiliensis a Colomesio, viro erudito, edita, Tertull., c. 30 Apologetici, et denique Dionysius apud Euseb., lib. VII Hist. Eccles., cap. 1, ubi narrat, Gallum occidisse τοὺς ἱεροὺς ἄνδρας τοὺς περὶ τῆς εἰρήνης αὐτοῦ καὶ τῆς ὑγιείας πρεσβεύοντας πρὸς τὸν Θεὸν· qui etiam videatur cap. 11 libri 0534A ejusdem. Sic hodie idem faciunt pro imperatoribus Turcorum patriarchae Graecorum et Armeniorum, teste Ricautio in Vita Mahumetis IV. Veterem consuetudinem etiam retinere Aegyptios nunc Christianos, et orthodoxos pro imperatoribus Arriana haeresi infectis Deum precatos esse, constat ex Liturgiis Copticis, necnon ex Cyrillo Catech. 4 et litteris Ariminensis synodi ad Constantium missis; quod utinam hodie nonnulli, qui se Christianos primi ordinis et loci volunt esse, observarent!