QUAESTIO VI. Utrum liberum arbitrium propter ineptitudinem corporis ligari possit quoad usum.

Sexto et ultimo quaeritur de libero arbitrio in comparatione ad corpus coniunctum, et est quaestio, utrum propter ineptitudinem corporis ligari habeat quantum ad usum. Et quod sic, videtur.

1. Bernardus de Libero Arbitrio : "Insanis et infantibus et dormientibus nihil quod agant, imputatur "; sed hoc non est, nisi quia carent usu liberi arbitrii, et hoc non est nisi propter aliquod impedimentum a parte corporis: ergo etc.

2. Item, hoc ipsum videtur exemplo, quia vir sanctus et castus, cuius castitas est magna, frequenter in somnis consentit operi peccati , quod nullo modo faceret tempore vigiliae: ergo in somnis ligatur actus liberi arbitrii; sed hoc non est nisi per lassitudinem et ineptitudinem ex parte corporis: ergo etc.

3. Item, deficiente priori, deficit id quod posterius est: si ergo impeditur aliquis actus, qui praeambulus est ad usum liberi arbitrii, per ineptitudinem corporis; necesse est, et usum liberi arbitrii impediri. Sed actus praeambulus ad liberum arbitrium est operatio intellectus, quae per ineptitudinem corporis impeditur; sicut patet in dormientibus et in phreneticis, et Philosophus dicit, quod "intellectus corrumpitur, quodam interius corrupto ", et hoc docet ipsa experientia: ergo etc.

4. Item, sicut homo lassatur in sentiendo, ita etiam lassatur in cogitando et in meditando; sed quia corpus lassatur in sentiendo, ideo indiget quiete somni, in quo impeditur ab operationibus sensuum : ergo pari ratione necesse est, liberum arbitrium propter lassitudinem corporis ab actu et usu proprio impediri.

Sed contra: 1. Tertio Regum tertio refert historia, quod Dominus in somnis apparuit Salomoni, et merito petitionis, quam fecit, Dominus dedit ei sapientiam multam nimis. Si ergo mereri aliquid apud Deum et sapientiam suscipere, hoc est usus liberi arbitrii et rationis; videtur, quod propter lassitudinem et ineptitudinem corporis et quietem in somnis liberum arbitrium ab actu suo non habeat impediri.

2. Item, Gregorius super illud Iob : Terrebis me per somnia, loquens de nocturnis illusionibus: "Haec malignos spiritus agere, superna dispensatio benigne permittit in electorum cordibus, ne ipse saltem a passionis praemio somnus vacet": ergo contingit in somnis mereri: ergo propter ineptitudinem corporis liberum arbitrium non amittit usum proprium.

3. Item, anima quantum ad propriam operationem intellectivam sive liberum arbitrium nullius partis corporis est actus, nec illam operationem exercet per aliquod organum : ergo quantumcumque corporale organum vel laedatur, vel fiat ineptum, liberum arbitrium non perdet usum suum.

4. Item, quanto magis anima recolligitur ab exterioribus ad interiora, tanto magis viget operatio interior ; sed cum ligantur organa sensuum exteriorum, recolliguntur vires animae ab exterioribus ad interiora: ergo tunc maxime debet vigere operatio interior. Sed penes banc attenditur liberi arbitrii usus: ergo quando corpus efficitur ad sentiendum ineptum, utpote per somnum, liberum arbitrium tunc debet habere potissime usum proprium.

5. Item, videre futura, hoc est rationis maxime elevatae: sed in somnis potissime fit revelatio et praevisio futurorum: ergo altissimus actus rationis viget in somnis, dum est ineptitudo ex parte corporis; pari ratione et usus liberi arbitrii.

6. Item, multo magis pendet ex corpore vis phantastica et imaginativa quam rationalis virtus et intellectiva: ergo si propter ineptitudinem a parte corporis, quae quidem est in phreneticis vel etiam in somnis, non impeditur operatio phantastica, immo etiam viget; videtur, quod non debeat impediri operatio intellectiva.

Est igitur quaestio, cum operatio liberi arbitrii vel etiam intellectus nullo modo pendeat ex corpore: unde est hoc, quod impeditur et ligatur propter aliquam ineptitudinem factam circa corporale organum?

Et iterum, si impeditur, cum minus pendeat ex corpore quam virtus phantastica: unde est hoc, quod magis perdit usum suum ratio in . somnis quam phantasia vel imaginatio ?

Et iterum, cum ratio quantum ad actum liberi arbitrii maxime sit potens et libera: unde est hoc, quod propter ineptitudinem ex parte corporis facilius tollitur usus liberi arbitrii quam aliquis actus rationis? In somnis enim homo aliquos habet rationales motus, et in furiosis similiter hoc videmus, quod multa dicunt,

quae non possent dicere, nisi rationem haberent, cum ad interrogata respondent; in neutris tamen dicitur usus liberi arbitrii esse. Omnia haec difficilem faciunt quaestionem.

CONCLUSIO.

Liberum arbitrium propter corporis ineptitudinem potest impediri quoad usum.

Respondeo: Quod etsi ad hanc quaestionem facile sit respondere, cum quaeritur, utrum liberum arbitrium ligetur per corporis ineptitudinem quantum ad usum; quoniam ipsa experientia hoc plane docet et manifestat, quod ligatur in parvulis et dormientibus et furiosis; ad illam tamen quaestionem, quae hanc subsequitur, videlicet, quare ligatur liberum arbitrium ex corporis ineptitudine, cum non sit potentia alligata organo: valde difficile est respondere et eius assignare causam. Intelligendum tamen est, quod est quadruplex modus satisfaciendi huic quaestioni.

Quidam enim dicere voluerunt, quod usus rationis vel etiam liberi arbitrii impeditur et ligatur ex corporis ineptitudine propter animae conversionem: quidam vero, propter obsequii corporalis privationem; tertius vero est modus dicendi, quod propter operationis rationalis quandam communicationem; quartus autem modus est, propter corporis et animae unionem ad tertii constitutionem.

Primo, propter conversionem dixerunt aliqui animam impediri ab actu rationis, existente ineptitudine ex parte corporis. Aut enim est corpus ineptum ex aliqua laesione interiori, sicut est in furiosis et phreneticis: et tunc anima cessat ab operatione intelligendi propter hoc, quod nimia compassione convertitur ad corpus ratione nobilis organi laesi. Aut est ineptum ex imperfectione, quae est in membris et organis, sicut est in parvulis: et tunc anima adeo est intenta gubernationi corporis et rebus, quas per sensus corporis percipit, quod quasi obliviscitur sui. Et ideo ex nimia conversione ad corpus suum, quae est ex organorum laesione, sive ex imperfectione, contingit, usum rationis et liberi arbitrii impediri.

Sed hic modus dicendi non plene satisfacit Videmus enim, quod vehemens dolor, ex parte corporis in extremitatibus factus, rationis usum non impedit, et tamen anima illum dolorem multum refugit. Item, in somnis non magis convertitur ad corporalia quam in vigilia: si ergo conversio, quae est in vigilia, usum rationis non tollit, pari ratione videtur, quod nec conversio, quae est in somnis circa regimen corporis .

Et ideo est secundus modus dicendi, videlicet quod liberum arbitrium a proprio usu habet impediri propter privationem obsequii corporalis. Etsi enim operatio intellectus non fiat per organum, nihilominus tamen virtutes sensitivae ipsi intellectivae faciunt aliquod obsequium ad hoc, quod exerceat suum actum. Dupliciter enim obsequitur vis phantastica intellectui in actu intelligendi, in hoc videlicet, quod offert illa phantasmata intellectui possibili, sicut obiectum offert speciem oculo; et in hoc etiam, quod intellectus noster excitari habet ab inferiori, quamdiu est coniunctus corpori . Et ideo, quando laesio est et ineptitudo ex parte organi potentiae sensitivae, et fit perturbatio phantasmatum; impeditur usus liberi arbitrii et intellectus propter hoc, quod aufertur sibi debitum obsequium; sicut oculus meus potest impediri ab actu videndi propter obscurationem aliquam factam in re visibili, quae habet mihi speciem offerre et visum meum excitare.

Sed iste modus dicendi adhuc non plene satisfacit, pro eo quod nos videmus, operationem intellectus impediri, non facto impedimento in opere interioris virtutis sensitivae, utpote imaginationis et phantasiae. Et iterum, cum intellectus et memoria intelligibilis aliquas species in se habeat abstractas, quas in se et penes se conservat, quas anima secum trahit, cum a corpore separatur; videtur , quod omni obsequio phantasiae et phantasmatum circumscripto, intellectus usum habere debeat respectu eorum quorum habet in se habitum: Et hoc plane falsum est, quia ita homo impeditur in somnis a consideratione eorum quae novit, sicut ab inquisitione eorum quae non novit.

Et propterea est tertius modus dicendi, quod operatio liberi arbitrii et rationis ex corporis ineptitudine habet impediri propter quandam communicationem operationis. Communicat autem quodam modo potentia intellectiva operationem suam corpori coniuncto, cum communicet ei esse, et ex eis fiat unum per essentiam, non solum in quantum anima est vegetabilis et sensibilis, sed etiam in quantum rationalis . Anima enim rationalis, adveniens corpori humano, sicut ex sua unione facit ipsum esse animal et animatum, ita facit esse hominem; et ideo, sicut aliquam operationem communicat corpori, in quantum facit vivum et in quantum facit animal, sic etiam aliquam communicat, in quantum facit hominem, licet non omnino uniformiter. Differenti enim modo communicat anima corpori operationes , quae respiciunt potentiam vegetativam et sensitivam, et operationes potentiae intellectivae. Nam operatio sensitivae et vegetativae sic communicatur corpori, ut sit in corpore et per corpus, sit etiam in corpore et non sine corpore; non enim nutrit anima, nisi mediante organo corporeo, nec nutrit, nisi quamdiu est in corpore. Intelligere autem sic communicat anima corpori, ut sic intelligat cum corpore aliquo modo agente , ut tamen non intelligat per corpus; sic intelligat etiam in corpore, ut tamen etiam intelligat, cum est separata a corpore. Quia vero, dum est in corpore, communicat ei rationalem operationem, ideo, facta inordinatione ex parte corporis, habet illa operatio impediri.

Sed iste modus dicendi calumniam habet in hoc quod dicit, quod operatio intellectus aliquo modo communicatur corpori, cum non videatur verum, et Philosophus contradic cere videatur expresse in decimo sexto Animalium , ubi dicit, quod "intellectus est ab extrinseco " propter hoc, quod nullo modo est immixtus corpori. Et hoc ipsum dicit in tertio de Anima. Et iterum, etsi concedatur, quod homo intelligat, nullo tamen modo conceditur nec de toto corpore nec de parte, quod intelligat. Unde videtur, quod hoc dicatur de toto coniuncto ratione partis, scilicet animae; sicut, cum dicitur: homo est albus, hoc dicitur solum ratione corporis .

Et propterea est quartus modus dicendi, quod . scilicet operatio animae in corpore impediri habet propter corporis ineptitudinem. Et huius ratio est . unio animae et corporis ad unius tertii constitutionem, quod est unum per essentiam, et cui debetur propria operatio, secundum quod est unum. Haec autem operatio non est vivere tantum nec sentire sive movere, sed ratiocinari et intelligere. Et propter ipsam unionem non tantum pendet anima ex corpore quantum ad actum sentiendi, sed etiam aliquo modo quantum ad actum intelligendi, quamdiu est in corpore, sed longe aliter et aliter. Nam quantum ad actum vegetandi et sentiendi sic pendet, ut nullo modo possit illos exercere nisi in corpore non autem sic de actu intelligendi

sic etiam pendet, ut illos actus exerceat per corpus et per organum corporeum

non sic est de actu intelligendi

et ideo actum sentiendi dicitur communicare anima corpori. Unde non absurde omnino dicitur: oculus videt; non sic autem dicitur de actu intelligendi. Dicitur autem anima sentire per corpus, et non intelligere per corpus, quia, cum duo concurrant ad actura intelligendi et sentiendi, videlicet recipere et iudicare, in sentiendo receptio speciei est a corpore, sed iudicium est a virtute ; sed in intelligendo utrumque est a virtute intellectiva, videlicet ab intellectu possibili et agente. Et propterea intellectus dicitur vis non alligata materiae, et operationem hanc potest habere, cum est separata a corpore; quamdiu autem est in corpore, non omnino intelligit praeter corpus. Sicut enim esse animae in corpore aliquo modo pendet ex corpore, quamvis non pendeat esse ipsius animae in se

ideo ad hoc, quod anima sit in corpore, necesse est, corpus debite complexionatum esse; et ad illius complexionis corruptionem contingit, animam amplius non esse in corpore

sic, quamdiu anima est in corpore, intelligere suum non est sine corpore et sine aliqua dispositione ex parte corporis, cuius actualitas communicat actui intelligendi, sicut congrua dispositio correspondebat existentiae animae in corpore et perfectioni eiusdem. Illa autem actualitas attenditur secundum illud quod est supremum in corpore, et quantum ad nobilissimos spiritus, qui locum habent in nobilissimis organis corporis. Et quoniam, cum . aliquid aufertur ab aliquo, prius aufertur ab eo illud quod est in eo excellentissimum; et cum aliqua virtus debilitatur, prius aufertur ab ea summum, quam illud quod est citra summum: hinc est, quod in laesione corporis citius tollitur illud, secundum quod corpus conformabatur operationi intellectivae, quam illud, secandum quod conformatur operationi sensitivae. Et ideo fumositates ascendentes ad cerebrum, quae perturbant spiritus in somnis vel in pueris vel in phreneticis, vel quaecumque alia laesio organorum, in quibus resident spiritus subtilissimi et nobilissimi corporales, facilius impedit usum rationis quam imaginationis.

Et sic patet ratio, quare impeditur ex ineptitudine corporis usus rationis, et quare magis impeditur quam usus inferioris virtutis.

Ex hac eadem ratione colligitur, quare magis impeditur ratio quantum ad usum liberi arbitrii quam quantum ad alios actus rationales, quos in somnis et furiosis aliquando dignoscitur habere. Actus enim liberi arbitrii respicit potentiam rationalem, prout est in omnimoda et plena libertate. Liberum enim arbitrium dicit dominium potentiae respectu actus, sicut supra determinatum est. Et quoniam, cum impeditur aliqua virtus operativa, primo aufertur ei actus ille, qui ei inerat secundum suam plenitudinem

sicut patet, cum aliquis infirmatur in pede, facilius ei aufertur potentia velociter currendi quam potentia ambulandi, sive facilius impeditur hic actus quam ille

sic et in proposito facibus et. frequentius contingit auferri usum libertatis quam quemcumque actum potentiae intelligendi.

Concedendae sunt igitur rationes ostendentes, quod liberum arbitrium ex ineptitudine ex parte corporis habet impediri quantum ad suum usum, sicut impeditur in infantibus et furiosis et dormientibus.

1. Ad illud quod primo obiicitur in contrarium de petitione Salomonis, quae fuit in somnis; dicendum, quod illud fuit aut gratiae specialis et privilegii, non legis communis, quod in somnis potuit mereri, et dignus fuit exaudiri; aut certe hoc dicitur, non quia Deo placuerit dormiendo, sed quia ante vigilando et illud praecogitando Deo placuit, et quod in vigilia placuerat, Dominus per revelationem manifestare voluit in somnis; frequentius enim in somnis quam in vigilia apparere consuevit.

2. Et per hoc patet responsio ad sequens verbum Gregorii. Quod enim dicit, sanctos viros in somnis mereri; hoc dictum est, quia occasione sumta ab eo, quod patiuntur in somnis, postmodum merentur in vigilia: sicut vir peccator demereri dicitur in pollutione nocturna, quam sua cogitatione provocavit, vel de cuius recordatione postmodum delectatur.

3. Ad illud quod obiicitur, quod anima secundum operationem intellectivam non est actus alicuius partis corporis; iam patet responsio ex praedictis.

Quamvis enim non operetur per organum corporale, nihilominus tamen ad hoc, quod anima operetur in corpore, necesse est, corpus secundum nobiles spiritus et nobilia organa in debita actualitate et dispositione esse, sicut prius ostensum est. Et quoniam haec dispositio tollitur per corporis ineptitudinem, ideo per consequens actus rationis et usus liberi arbitrii impeditur.

4. Ad illud quod obiicitur, quod anima in somnis revocatur ab exterioribus ad interiora; dicendum, quod verum est, sed non quantum ad omnes operationes interiores, sed quantum ad operationes naturales. Nam somnus est quies virtutum animalium, cum intensione naturalium ; et ideo non sequitur, quod usus rationis vel liberi arbitrii in somnis intendatur, cum haec potius contineantur sub viribus animalibus quam naturalibus.

5. Ad illud quod obiicitur, quod in somnis anima videt futura; dicendum, quod, sicut determinatum est supra distinctione septima , in somnis non est praevisio futurorum, nisi visitatio emittatur ab Altissimo, sicut dicitur Ecclesiastici trigesimo quarto. Magis autem Dominus visitat in somnis quam in vigilia in revelando futura, tura propter hoc, quod anima in vigilia est dispersa ad exteriora sensibilia comprehendenda: tum etiam, quia Dominus, qui posuit tenebras latibulum suum , ad sui ipsius occultationem magis vult in somnis quam in vigilia revelationes emittere; tum etiam, quia in somnis magis agitur homo, quam agat, et in revelatione divina plus se habet homo per modum suscipientis quam agentis: tum, quia etiam in somnis medium tenet homo inter mortuum et viventem, et ita quodam modo a vita huius mundi recedit, de qua Dominus Exodi trigesimo tertio dicit: Non videbit me homo, et vivet. Ex hoc ergo non potest concludi, quod usus liberi arbitrii sit in somnis, quamvis ibi contingat revelationes fieri, quoniam in somnis magis agitur anima, quam agat; sed in usu liberi arbitrii magis agit, quam agatur.

6. Ad illud quod obiicitur, quod vis phantastica non impeditur in somnis; dicendum, quod etsi videatur phantasia magis in somnis quam in vigilia vigere, nihilominus tamen aliquo modo impediri habet. Potentior est enim homo in vigilia ad imaginandum omne quod vult, quam in somnis: licet motus imaginativae non ita appareat in vigilia propter conversionem animae ad exteriora, et in somnis modici motus sentiantur propter animae quietationem.

Et si obiiciat, quod non sic impeditur, quin aliquo modo habeat usum suum phantasia, ergo nec debet impediri potentia superior: iam patet responsio ex his quae supra dicta sunt: facilius enim aufertur omnis potentia in summo quam citra summum. Et praeterea, in somnis plus quietantur virtutes animales quam naturales: motus autem et decursus illorum phantasmatum naturalis est: et ideo non sic impeditur usus phantasiae, sicut usus potentiae intellecti vae.

Ad quaestiones autem, quae sequuntur, plana est responsio ex his quae praedicta sunt.