Bonaventure of Bagnoregio, In Secundum Librum Sententiarum

In edendo libro Sententiarum Petri Lombardi eisdem collatis codicibus et editionibus, ac in I. libro, usi sumus, quos vide in I. tomo pag. LXXXVIII. Attamen pro cod. E substituimus alium antiquitate et correctione meliorem, qui est in bibl. Laurent. Plut XXI. cod. 26, et eadem littera E signatum. Item, in locum editionis Parisiensis (1659) substituimus cum leodem numero 8 editionem, quae est in VI. tomo editionis Parmensis operum S. Thomae (1856). Haec plerumque cum Parisiensi convenit, exceptis locis Patrum, quos editor Parisiensis, P. Nicolai, O. P. non raro secundum editiones mutavit vel complevit.

PRAELOCUTIO

SANCTI BONAVENTURAE

PROOEMIO IN SECUNDUM LIBRUM SENTENTIARUM

PRAEMISSA .

Salvatoris opitulante gratia, ex quo perventum est ad completionem primi Sententiarum, Patrum interveniente instantia, oportet inchoare secundum.

. At quemadmodum in primo libro sententiis adhaesi et communibus opinionibus magistrorum, et potissime magistri et patris nostri bonae memoriae fratris Alexandri, sic in consequentibus libris ab eorum vestigiis non recedam. Non enim intendo novas opiniones ad versare, sed communes et approbatas retexere. Nec quisquam aestimet, quod novi scripti velim esse fabricator; hoc enim sentio et fateor, quod sum pauper et tenuis compilator.

Fortassis autem alicui videbitur, me declinasse a positionibus iMagistri Sententiarum, maxime in duobus: in hoc scilicet, quod, cum Magister primi libri distinctione tertia , in secunda assignatione trinitatis, quam dicit consistere in mente, notitia et amore, dicat, mentem accipi non pro anima, sed pro superiori portione, a me dictum reperitur, mentem ibi pro substantia animae stare. Rursus, cum Magister dicat distinctione septima, quod potentia generandi communis est tribus personis, utpote nomen significans essentiam, magis illi opinioni adhaesi, quae dicit, potentiam generandi dictam esse propter relationem.

Sed si quis recte inspiciat, in neutro praedictorum inveniet me nec a positione Magistri nec a veritatis tramite declinasse. Nam quando dixi in illa trinitatis assignatione mentem accipi pro animae substantia ratione superioris partis, hoc ideo dictum est, quia, si mens staret ibi pro superiori portione, cum illa sit animae potentia, et non sit unius potentiae nosse et amare, sicut videbitur infra iam non esset ibi trinitas, sed quaternitas. Iterum, potentiae proprie non est , sed substantiae per potentiam; et ideo, si proprie et vere loquitur Augustinus, cum dicit: mens novit etc, mens ibi supponit animae substantiam. Et hoc iterum innuit Augustinus, cum postea occasione huius trinitatis quasi per totum decimum de Trinitate ostendit, animam nosse se ipsam. Postremo, cum illi habitus notitiae et amoris sint animae consubstantiales, non addunt novam essentiam super potentiam, sed se ipsis potentiae sunt habiles, et ita non possunt ipsis potentiis communicari sive cum snperiori parte rationis. Et propterea non negat Magister, quod mens non accipiatur pro ipsa anima, sed quod non accipitur pro tota, id est pro anima secundum omnes potentias, sed pro ipsa substantia ratione superioris portionis. In hoc igitur Magistro non contradixi, sed potius verbum eius iuxta veritatis regulam, ut aestimo, explicavi. Similiter nec in alio, scilicet in potentia generandi, discordavi ab ipso. Quod idem Magister distinctione septima innuit, potentiam generandi esse dictam secundum substantiam, et quod alii dicunt, esse dictam secundum relationem et esse proprium, non est controversia, immo utrumque verum est, si quis attendat. Nam si divisim loquimur de potentia generandi, secundum quod significatur per haec duo nomina, sic, cum nomen potentiae de se sit essentiale, et nomen virtutis generativae sit personale, dicit essentiam vel naturam ut in persona. Si antem loquimur de eo quod per illa duo vocabula significatur, ita quod concurrant in unius vocabuli intellectum, tunc, cum nihil aliud sit potentia generandi quam fecunditas potentiae, et fecunditas in producendo personam aliquam omnino sit dictum secundum relationem, nec sit commune, sed proprium, sic absque dubio potentia generandi vel posse generare dicitur secundum relationem. Et sic patet, quod utraque istarum opinionum est vera, nec una repugnat alteri. Sed hanc sententiam magis approbavi, quia plus attingit ad veritatem rei, licet ad plenam veritatis expressionem utramque oporteat sustinere.

In his igitur et in aliis verbis Magistri adhaerens, debita servata reverentia ... et proposui et propono iuxta tenuitatem ingenii et paupertatem scientiae in his, in quibus potero, sustinere, his dumtaxat exceptis, in quibus magis communiter non sustinetur, immo communis opinio tenet contrarium. Haec autem sunt octo, ita quod in quolibet libro sunt duae de illis positionibus.

In primo enim libro haec duo dicit Magister quae communiter non tenentur, videlicet quod caritas, quae est amor Dei et proximi, non sit quid creatum. sed increatum, ut Spiritus sanctus. Aliud est, quod haec nomina trinus, trinitas, et alia numeralia non ponunt, sed tantum privant .

In his autem duabus positionibus deceptum credimus Magistrum, occasione sumta ex verbis Hilarii et Augustini. Unde utraque istarum fuit improbata.

In secundo libro similiter duae sunt, quarum ii. una est,. quod in Angelis beatis praemium praecessit meritum, meritum, inquam, respectu praemii substantialis, quod etsi valde videatur probabile, communiter tamen non tenetur. Altera est, quod nihil de cibo transit in veritatem humanae naturae, sed tota veritas humanae naturae fuit in Adam .

In tertio libro similiter duae inveniuntur opiniones: una est, quod anima soluta a corpore est persona; alia est, quod Christus in triduo fuit homo .

In quarto similiter duae reperiuntur: una de baptismo Ioannis; altera de potestate baptizandi sive dimittendi peccata, quam potuit conferre creaturae .

In his positionibus Magister a communi via recessit, et sicut in suis locis tractabuntur, ad minus probabilem partem declinavit, et ideo non sustinetur communiter a magistris. Et licet fortassis aliquis eum in aliquibus harum opinionum sustineat, verumtamen pater et magister noster bonae memoriae frater Alexander in nulla harum ipsum sustinuit, sed potius contrarium sensit, cuius vestigiis praecipue inhaerere propono.

Fortassis autem alicui videbitur, me ab eius sententia deviasse, cum sermo fuit de generatione aeterna in primo libro, distinctione vigesima septima . Cum enim scribatur in Summa , quod ideo generat, quia est pater, magis visus sum adhaerere illi opinioni, quae dicit, quod Pater ideo generat, quia Deus innascibilis. Cum iterum ab eodem scribatur , quod est aliquod dicere in divinis, cui non respondet verbum, magis adhaesi illi opinioni, quae dicit, quod non est dicere sine verbo, ac per hoc ab eius recessisse vestigio.

Sed si quis recte intelligat, non discordavi ab ipso nec in primo nec in secundo, quia verum non contrariatur vero.

Verum autem esse arbitror, et quod Pater generat, quia innascibilis, et quod generat, quia Deus pater: et hoc patet sic. Planum est enim et secundum omnem opinionem verum, quod ideo potentia Patris generat, quia fecunda est. Illud ergo recte dicitur esse ratio generandi, quod fecunditatem potentiae Patris importat. Fecunditas autem importatur et nomine innascibilitatis et nomine paternitatis, sed aliter et aliter. Nam paternitas importat fecunditatem quasi praesupponendo et praeintelligendo, licet principaliter imponatur ab habitudine. Dicitur enim paternitas habitudo Patris ad Filium. Innascibilitas autem importat fecunditatem ex consequenti intellectu: nam ex primo intellectu importat privationem Iiabiludinis ad prius; sed ex illa sola privatione non posset esse proprietas, cum sit consequens essentiam. Et ideo innascibilis non solummodo dicitur Pater, quia ab alio non accipit esse, sed quia ab alio non accipit esse et quia habet unde alii det esse.

Qui igitur superficialiter intelligit, attendendo vel aspiciendo, a quo primo nomeu imponitur, utrumque negabit dicens, Patrem non ideo generare, quia pater est, nec ideo generare, quia innascibilis est, quia nec habitudo nec habitudinis privatio est ratio producendi personam. Et quantum ad hoc verum dicet, sed non plene. Qui autem plenarium intellectum capit utriusque, attendens fecunditatem importari per utrumque nomen, utrumque dicet: et quod generat, quia Deus innascibilis, et quod generat, quia Deus pater. Verum est enim, quod Pater generat, quia ipse nihil habet ab alio, sed habet unde det alii. Verum est etiam, quod Pater generat, quia fecunditatem habet in producendo sibi per omnia similem per modum naturae.

Cum ergo dixi, quod Pater ideo est pater, quia generat, et non ideo generat, quia pater, non hoc dixi ratione fecunditatis, quam importat hoc nomen paternitas in divinis, sed ratione habitudinis, a qua verius nomen patris imponitur: et ideo . magistro non contradixi, sed hoc ibi dicere omisi et nunc suppleo, quod paternitas non tantummodo dicit habitudinem, sed etiam fecunditatem. Unde licet rationes ibi inductae ostendant, quod non ideo generat, quia pater, et concessae sint, quia verum concludebant, secundum quod pater imponitur ab habitudine: addendum fuit, quod non concludunt, secundum quod nomen patris importat fecunditatem. Cum autem dixi, quod Pater generat, quia Deus innascibilis, non hoc dixi, in quantum hoc quod est innascibilis importat privationem habitudinis; sic enim negat magister; sed hoc dixi, in quantum in nomine innascibilitatis clauditur potentia fecunditatis. Et hoc necessarium est ponere ad hoc, quod innascibilitas sit proprietas, sicut ibi multipliciter ostensum fuit. Magis autem adhaesi huic positioni, quod Pater generat, quia Deus innascibilis, non quia innascibilitas magis sit ratio generandi quam paternitas, vel quod sit adeo propria ratio sicut paternitas, sed quia magis est ibi status, ultra quem non contingit quaerere. Si enim quaeratur, quare Pater generat, et respondeatur, quia pater est, id est, fecundus fecunditate naturae, adhuc dubitabit et quaeret, quare illa potentia magis est fecunda quam alia? Et respondebitur: hoc est, quia ipsa a nullo alio habet esse. Ideo enim Pater est totius deitatis psincipium, quia a nullo, ut dicit Magister ; hac ratione reddita, ibi status est, nec est ultra procedere. Et ideo dixi, quod Pater generat, quia Deus innascibilis, non ut assignarem generationis propriam rationem, sed magis propter inquisitionis terminationem. Nam in nomine patris importatur ratio generationis, ut propria, nomine vero innascibilitatis, ut prima; in uno antecedenter, in alio consequenter; in uno communiter, in altero specialiter.

In secundo autem nemo me arbitrabitur discordasse qui sciat distinguere inter propria et transumta. Sicut enim dicens, non esse verum risum sine ore, nec esse verum volatum sine alis, non contradicit ei qui dicit, pratum sine ore ridere, et sagittas sine alis volare; sic qui dicit, nomen loquendi vel dicendi proprie sumtum non esse sine verbo, sicut nec generare sine filio, non contradicit ei qui dicit, loqui vel dicere sic transumi posse et secundum aliquam significationem transumtivam dici de aliquo sine verbo generato.

In his igitur et in omnibus aliis, si quis aspiciat diligenter et pie, inveniet, me a patrum et majorum vestigiis non fuisse ausum recedere; quoniam iuxta consilium Gregorii sanius est alieno intellectui cedere quam contentionibus deservire, pro eo quod, sicut dicit documentum Doctoris gentium ad Timotheum : Servum Domini non oportet litigare, sed mansuetum esse ad omnes, docibilem, patientem, cum modestia corripientem eos qui renilent veritati.

His igitur praelibatis, cum invocatione gratiae Dei calamus sumatur. Exordium: Solummodo hoc inveni etc.

PROOEMIUM

IN SECUNDUM LIBRUM SENTENTIARUM.

Sollicite consideranti praesentis libri, scilicet secundi Sententiarum principalem intentionem et totalem continentiam , illud occurrit, ad quod suam inquisitionem dicit Sapiens esse perductam, Ecclesiastis septimo, in verbo proposito. Cum enim cuncta tentasset in sapientia et plus defecisset, quam profecisset: tandem hoc se invenisse fatetur, quod Deus

Solummodo hoc inveni, quod Deus fecit hominem rectum, et ipse se infinitis immiscuit quaestionibus .

fecerit hominem rectum etc. In quo verbo duo clauduntur, scilicet quod hominis recta formatio et rectitudo est a Deo; et hoc tangitur, cum dicitur: Deus fecit hominem rectum. Aliud est, quod hominis misera obliquatio est a se ipso; et hoc tangitur, cum dicitur: et ipse se infinitis immiscuit quaestionibus.

In his autem duobus clauditur terminus totius humanae comprehensionis, ut cognoscat originem boni et cognoscendo requirat et ad illam perveniat et ibi requiescat: et ut cognoscat originem et principium mali, et illud vitet et caveat. In his etiam clauditur tota intentio tractatus libri praesentis, qui circa duo versatur, scilicet circa hominis conditionem, et eius deviationem.

Hominis autem conditio tangitur, cum dicitur: Deus fecit hominem rectum. Qualiter autem illud intelligitur, quod Deus fecerit hominem rectum, explicat Ecclesiasticus, decimo septimo capitulo , ubi dicit: Deus creavit hominem de terra

hoc dicit quantum ad corpus

et secundum imaginem suam fecit illum

hoc dicit quantum ad animae naturam

et iterum convertit illum in ipsam

hoc dicit quantum ad gratiam superadditam, quae animam convertit ad Deum per virtutum habitus: et ideo subiungit: et secundum se vestivit illum virtute. In hoc verbo ostenditur, quod Deus non tantum fecit hominem possibilem ad rectitudinem, suam ei imaginem conferendo , sed etiam fecit hominem rectum, ipsum ad se convertendo. Tunc enim homo rectus est, quando intelligentia adaequatur summae veritati in cognoscendo, voluntas conformatur summae bonitati in diligendo, et virtus continuatur summae potestati in operando. Hoc autem est, quando homo ad Deum convertitur ex se toto.

Primo igitur homo rectus est, cum intelligentia summae veritati aequatur; aequari autem dico non per omnimodam impletionem, sed per quandam imitationem. Si enim "veritas, ut dicit Anselmus , est rectitudo sola mente perceptibilis", et rectitudini non potest aequari nisi rectum; cum intellectus noster aequatur veritati, necessario rectificatur. Tunc autem aequatur, quando actualiter se convertit ad veritatem. Veritas enim in actu definitur, quod "est adaequatio rei et intellectus ". Intelligentia autem nostra ad veritatem conversa verificatur, ac per hoc veritati aequatur, et dum aequatur rectitudini, rectificatur; unde "sine veritate nullus recte iudicat", ut dicitur in libro de

Vera Religione , et qui aspicit ad veritatem iudicat recte, secundum quod Dominus dicit. Simoni, Lucac septimo: Recte iudicasti, id est recte decrevisti.

Similiter homo rectificatur, dum voluntas summae bonitati conformatur. Summa enim bonitas est summa aequitas sive iustitia; tanto enim quis melior, quanto iustior. Sed, ut dicit Anselmus , "iustitia est rectitudo voluntatis": nihil autem conformatur rectitudini nisi rectum. Dum ergo voluntas bonitati summae et aequitati conformatur, necessario rectificatur. Tunc autem conformatur, cum ad ipsam convertitur diligendo. Unde Hugo : " Scio, anima mea, quod, dum aliquid diligis, in eius similitudinem transformans". Qui enim diligit bonitatem rectus est. Et hoc est quod dicitur Canticorum primo : Recti diligunt te; recti enim ad tuam bonitatem sunt conversi, et tua bonitas ad eos inclinatur. Unde anima experta clamat et dicit: Quam bonus Israel Deus his qui recto sunt corde . Et quia soli recti experiuntur, ideo rectos decet collaudatio.

Nihilominus homo rectificatur, dum virtus summae potestati continuatur. "Rectum enim est cuius medium non exit ab extremis ". Extrema sunt primum et ultimum, alpha et omega, principium et finis. Medium inter haec est operatio, per quam efficiens pervenit in finem. Illa ergo virtus recta est, cuius operatio est a principio primo et ad finem ultimum. Quoniam ergo divina virtus omnia operatur et propter Deum, hinc est, quod rectissima est in operando. Nihil autem continuatur recto nisi rectum: cum ergo virtus nostra summae potestati continuatur, absque dubio rectificatur: et ex hoc homo non solum rectus, sed etiam rector et rex efficitur, Deuteronomii penultimo : Et erit apud rectissimum rex congregatis principibus populi cum tribubus Israel. Hoc erit in gloria, quando virtus nostra continuabitur divinae virtuti; tunc erimus omnipotentes voluntatis nostrae, sicut et Deus suae, et ideo omnes reges; et ideo omnibus promittitur regnum caelorum.

Fecit igitur Deus hominem rectum, dum ipsum fecit ad se conversum . In conversione enim hominis ad Deum non tantum rectiflcabatur ad id quod sursum, sed etiam ad id quod deorsum. Homo enim in medio constitutus, dum factus est ad Deum conversus et subiectus, cetera sunt ei subiecta, ita quod Deus omnem veritatem creatam subiecerat eius intellectui ad diiudicandum, omnem bonitatem eius affectui ad utendum, omnem virtutem eius potestati ad gubernandum.

Ex hoc namque, quod intelligentia conversa est ad divinam veritatem, vindicat sapientiam, per quam omnia diiudicat, secundum quod dicitur Sapientiae septimo : Ipsa dedit mihi omnium quae sunt scientiam, ut sciam dispositionem orbis terrarum et virtutes elementorum: initium, et consummationem, et medietatem temporum, vicissitudinum permutationes et commutationes temporum, anni cursus et stellarum dispositiones, naturas animalium et iras bestiarum, vim ventorum ei cogitationes hominum, differentias virgultorum, et virtutes radicum, et quaecumque sunt absconsa et improvisa. Unde et Adam omnibus nomina imposuit .

Subiecit nihilominus voluntati omnia ad utendum, ut possit omnia in usum et utilitatem suam convertere. Unde in Psalmo : Omnia subiecisti sub pedibus eius. Unde Apostolus ad Deum conversis, primae ad Corinthios tertio: Omnia vestra sunt.

Subi ecit etiam virtuti omnia ad gubernandum, Genesis primo : Subiicite eam, et dominamini piscibus maris et volatilibus caeli.

Ista autem recta hominis conditio quantum ad superius et inferius simul tangitur in illo verbo: ''Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, et praesit etc.

Fecit igitur Deus hominem rectum, dum ad se convertendo sibi eum assimilavit, et per hoc omnibus praeposuit: et sic patet recta hominis conditio. ''

Et sequitur miserabilis deviatio in hoc quod subiicitur: Et ipse se infinitis immiscuit quaestionibus. In quo potest notari et modus labendi, et status, in quem cecidit. Modus labendi in his tribus, quae dicit secundum tria, quae in peccato considerantur, et tria, quae in hoc verbo proponuntur. In peccato namque est aversio, est conversio, est bonorum amissio sive exspoliatio. Conversio intelligitur per immixtionem, aversio per finis privationem, sed exspoliatio per quaestionem. Nam conversio facit impurum , aversio infirmum, exspoliatio mendicum: et hoc lotum tangitur, cum dicitur: Immiscuit se infinitis quaestionibus.

Potest etiam notari status, in quem cecidit . Sic enim cecidit a rectitudine, ut perderet ipsam rectitudinem, non rectitudinis aptitudinem, perderet habitum, non appetitum: quia sic amisit similitudinem, ut tamen pertranseat in imagine . Quoniam igitur remansit appetitus sine habitu, ideo factus est homo quaerendo sollicitus. Et quia nihil creatum recompensare potest bonum amissum, cum sit infinitum, ideo appetit, quaerit et nunquam quiescit; et ideo declinando a rectitudine infinitis quaestionibus se immiscuit.

Unde intelligentia, avertendo se a summa veritate ignara effecta, infinitis quaestionibus se immiscuit per curiositatem, Ecclesiastis octavo : Est homo, qui diebus ei noctibus somnum non capit oculis, et intellexi, quod omnium operum Dei nullam possit homo invenire rationem, supple, quae finiat appetitum sive inquisitionem; immo generat aliam quaestionem, et parit novam contentionem, et immiscet inextricabilem dubitationem. Propter quod Proverbiorum vigesimo : Honor est homini, qui separat se a contentionibus: omnes autem stulti miscentur contumeliis. Tales sunt miseri homines, qui intendunt fabulis et genealogiis interminatis etc., secundum quod dicitur primae ad Timotheum primo . Tales miscent se contumeliis, quia, sicut dicitur secundae ad Timotheum tertio, semper sunt discentes, et nunquam ad scientiam veritatis pervenientes.

Voluntas, discordando a summa bonitate egena effecta, immiscuit se infinitis quaestionibus per concupiscentiam et cupiditatem; quia, sicut dicitur Proverbiorum trigesimo , ignis nunquam dicit:

sufficit. Unde et avarus non implebitur pecunia, sicut dicitur Ecclesiastis quinto . Ideo semper quaerit et mendicat. Similiter concupiscentia nunquam satiatur, immo infinitis voluptatum quaestionibus implicatur, Sapientiae decimo quarto : Omnia commixta sunt, sanguis, homicidium, furtum, fictio, corruptio, infidelitas, turbatio, periurium, tumultus, bonorum Domini immemoratio, animarum inquinatio, nativitatis immutatio, nuptiarum inconstantia, inordinatio moechiae et impudicitiae. Hae sunt quaestiones infinitae, quae commixtae sunt, quibus immiscuit se homo, dum voluntatem deformavit a summa bonitate.

Virtus autem, discontinuando se a summa potestate facta infirma, immiscuit se infinitis quaestionibus per instabilitatem, unde semper quaerit quietem et non invenit. Unde Isaiae decimo nono : Dominus immiscuit in medio Aegypti spiritum

vertiginis. Iste est spiritus instabilitatis, pro eo quod nihil potest stabilire. Unde homo peccator est sicut pulvis, quem proiicit ventus a facie terrae . Unde in Psalmo: Avertente te faciem, turbabuntur, auferes spiritum etc, et ideo erit tanquam pulvis, quem proiicit ventus a facie terrae. Sicut igitur pulvis non potest quiescere, quamdiu est ventus vertiginis, sic nec nostra virtus stabilis permanere; et ideo infinita loca quaerit et mutat, et mendicat suffragia .

Immiscuit igitur se homo infinitis quaestionibus per curiositatem, dum cecidit a veritate in ignorantiam; per cupiditatem, dum cecidit a bonitate in malitiam; per instabilitatem, dum cecidit a potestate in impotentiam. Sic igitur in verbo proposito notatur hominis conditio et eius deviatio; et hoc solum invenio determinatum in hoc libro. Unde liber iste secundus etc.

LIBER SECUNDUS SENTENTIARUM.

DE RERUM CREATIONE ET FORMATIONE CORPORALIUM ET SPIRITUALIUM

ET ALIIS PLURIBUS EO PERTINENTIBUS.

Quae ad mysterium divinae Unitatis atque Trinitatis, licet ex parte, cognoscendum pertinere noscuntur, quantum valuimus, diligenter exsecuti sumus; nunc ad considerationem creaturarum transeamus.

INCIPIUNT CAPITULA SECUNDI LIBRI.

Distinctio I. Cap. I. Quod unum est principium rerum, non plura. II. Quid sit creare, quid facere.

III. Secundum quam rationem dicuntur de Deo hujusmodi verba: agere, facere.

IV. Quare rationalis creatura facta sit, id est homo vel

Angelus. V. Quomodo dicitur homo factus propter reparationem angelici casus. VI. Quare homo ita sit institutus, ut unita sit anima corpori.

Distinctio II. Cap. I. De Angelis, quando facti sunt.

II. Quod nihil factum est ante caelum et terram.

III. Quod simul cum tempore et cum mundo coepit spiritualis creatura et. corporalis.

IV. Ubi Angeli mox creati fuerint.

V. Quod simul creata est visibilium materia et invisibilium natura et utraque informis. VI. Quomodo dixerit lucifer: Ascendam in caelum. Distinctio III. Cap. I. Quales facti fuerint Angeli.

II. An omnes Angeli fuerint a equales in essentia, sapientia, libertate arbitrii.

III. Quae communia et aequalia habuerunt Angeli.

IV. An boni vel mali creati sint, et an aliqua mora fuerit inter creationem et lapsum.

V. De triplici sapientia Angelorum ante casum vel confirmationem. VI, An aliquam habuerint Dei dilectionem vel sui ante casum.

Distinctio IV. Cap. I. An perfecti et beati creati sint, an miseri et imperfecti.

Distinctio V. Cap. I. De confirmatione et conversione stantium, et aversione et lapsu cadentium. II. De libero arbitrio breviter tangitur.

III. An aliquid datum fuerit stantibus: quo converterentur.

IV. Qua gratia indigebant Angeli, et qua non. V. An lapsis sit imputanda aversio.

VI. Utrum beatitudinem, quam acceperunt in confirmatione stantes, meruerunt per aliquam tunc appositam gratiam.

Distinctio VI. Cap. I. Quod de maioribus et minoribus quidam ceciderunt, inter quos unus fuit celsior, scilicet Lucifer. II. Unde et quo deiecti sunt.

III. Quare non est eis concessum habitare in caelo vel in terra.

IV. De praelationibus dacmonum.

V. An omnes daemones sint in hoc aere caliginoso, vel aliqui in inferno.

VI. De potestate Luciferi.

VII. An daemones, seme) victi a Sanctis, ultra accedant ad alios.

Distinctio VII. Cap. I. Utrum boni Angeli possint peccare, vel mali recte vivere. II. Quod, cum utrique habeant liberum arbitrium. non tamen ad utrumque flecti possunt.

III. Quod boni post confirmationem liberius habent arbitrium quam ante.

IV. Quod non possunt ex natura peccare, sicut ante.

V. Quibus modis mali angeli noscant veritatem temporalium rerum.

VI. Quod magicas artes virtute et scientia diaboli valent,

quae est eis a Deo.

VII. Quod malis angelis non servit ad nutum materia visibilium rerum.

VIII. Quod non sunt creatores, licet per eos magi ranas et alia fecerint; sicut nec boni, etsi per eorum ministerium flant creaturae. IX. Quod solus Deus sic operatur creationem rerum, sicut iustificationem mentis. X. Quod angeli mali multa possunt per naturae vigorem, quae non possunt propter Dei prohibitionem. Distinctio VIII. Cap. I. Utrum omnes Angeli corporei sint.

II. De formis, quibus apparuit Deus, et de illis, in quibus

Angeli apparent

III. Quod Deus in specie, qua Deus est, nunquam apparuit mortalibus.

IV. Quomodo dicuntur daemones intrare in homines.

Distinctio IX. Cap. I. De ordinum distinctione.

II. Quid appelletur ordo, et quae sit ratio nominis cuiusque.

III. Quod nomina illa sumta sunt a donis gratiae, non propter se, sed propter nos eis data.

IV. Utrum hi ordines ab initio creationis distincti fuerint.

V. Utrum omnes Angeli eiusdem ordinis sint aequales.

VI. Quomodo dicat Scriptura, decimum ordinem compleri de hominibus.

VII. Utrum homines assumantur iuxta numerum stantium vel lapsorum spirituum.

Distinctio X. Cap. I. An omnes caelestes spiritus mittantur.

II. An Michael, Gabriel, Raphael sint nomina ordinum, vel spirituum.

Distinctio Xl. Cap. I. Quod singulae animae habent Angelum bonum ad custodiam, malum ad exercitium. II. Ulium Angeli proficiant in merito et praemio usque ad iudicium.

Distinctio XII. Cap. I. De distinctione operum sex dierum.

II. Quod alii senserunt omnia simul facta in materia et forma, alii per intervalla temporum.

III. Quomodo per intervalla temporum res corporales conditae sunt.

IV. Quo sensu tenebrae dicantur esse aliquid, et quo dicantur non esse aliquid. V. Quare illa materia confusa sit dicta Informis, et ubi ad esse prodiit, et quantumcumque in altum ascenderit .

Distinctio XIII. Cap. I. De primo distinctionis opere.

II. De luce facta primo die, si spiritualis, an corporalis fuerit.

III. Ubi facta fuerit.

IV. Quibus modis accipitur dies.

V. De naturali ordine computationis dierum, et de illo qui pro mysterio introductus est.

VI. De intelligentia horum verborum: Dixit Deus.

VII. Ex quo sensu Pater dicitur operari in Filio, vel per

Filium, vel in Spiritu sancto. Distinctio XIV. Cap. I. De opere secundae diei, qua factum est firmamentum. II. Quod caelum tunc factum debet intelligi.

III. De qua materia factum sit.

IV. Quomodo aquae possint esse super caelum, et quales sint.

V. De figura firmamenti.

VI. Quare tacuit Scriptura de benedictione operis huius diei.

VII. De opere tertii diei, quando aquae congregatae sunt in unum .

VIII. Quomodo omnes aquae congregatae sunt in unum locum,

cum multa sint maria et flumina.

IX. De opere quartae diei, qua facta sunt luminaria .

X. Quomodo accipiendum sit illud: Sint in signa et tempora.

Distinctio XV. Cap. I. De opere quinti diei, quo facta sunt natatilia et volatilia.

II. De opere sexti diei, quo creata sunt animalia et reptilia terrae.

III. De venenosis et noxiis animalibus.

IV. Utrum minima animalia tunc creata fuerint. V. Quare post omnia factus est homo.

VI. De sententia illorum qui simul omnia facta esse contendunt

VII. Quomodo intelligenda sit requies Dei .

VIII. Quomodo accipiendum sit, quod dicitur Deus complesse opus suum septimo die, cum tunc quieverit

IX. Quomodo omnia a Deo facta dicantur valde bona.

X. De sanctificatione septimi diei.

Distinctio XVI. Cap. I. De hominis creatione. II. Qualis factus sit homo.

III De imagine et similitudine, ad quam factus est homo. IV. Quare homo dicitur imago et ad imaginem, Filius non ad imaginem.

Distinctio XVII. Cap. I. De creatione animae, an de aliquo facta sit.

II. De insufflatione et inspiratione Dei, quando facta fuerit anima, an in corpore, an extra.

III. In qua aetate factus fuit homo.

IV. Quare homo, extra paradisum creatus, in paradiso sit positus.

V. Quibus modis paradisus accipiatur.

VI. De ligno vitae.

VII. De ligno scientiae boni et mali. Distinctio XVIII. Cap. I. De formatione mulieris.

II. Quare de latere viri, ut non de alia parte corporis formata sit.

III. Quare dormienti viro, et non vigilanti subtracta sit costa.

IV. Quod de costa in se multiplicata sine additamento cxtrinsecae rei facta fuerit

V. De causis superioribus et inferioribus.

VI. De causis, quae in Deo simul sunt et in creaturis, et de his quae in Deo tantum sunt.

VII. De anima mulieris, quae non est ex anima viri, quia animae non sunt ex traduce. Distinctio XIX. Cap. I. De statu hominis ante peccatum, qualis fuit secundum corpus, et qualis post peccatum. II. Quomodo dicitur homo factus in animam viventem.

III. Corpus hominis ante peccatum mortale et immortale erat, post peccatum mortuum.

IV. Utrum immortalitas, quam tunc habuit, fuerit de conditione naturae, an ex gratiae beneficio.

V. Si posset homo semper vivere, utens aliis lignis et non ligno vitae, Deo non mandante, ut de illo ederet. VI. De immortalitate corporis prima et secunda. Distinctio XX. Cap. I. De modo procreationis filiorum, si non peccassent primi homines.

II. Quare in paradiso non coierunt

III. De modo translationis in melius, si non peccassent

IV. Utrum in perfectione siaturae et usu membrorum procreareniur filii. V. Utrum etiam in sensu parvuli nascerentur. VI. De duobus bonis, altero hic dato, altero promisso. Distinctio XXI. Cap. I. De invidia diaboli. qua ad tentandum accessit. II. De forma, in qua venit.

III. De calliditate serpentis.

IV. Utrum elegerit serpentem, ut per eum tentaret diabolus. V. De modo tentationis.

VI. De duplici tentationis specie.

VII. Quare peccatum hominis, et non angeli, remediabile sit

VIII. Quod non soli viro praeceptum fuit datum.

Distinctio XXII. Cap. I. De origine illius peccati. II. De mulieris elatione. III. De viri elatione, IV. Quis magis deliquerit, vir, an mulier.

V. De ignorantia excusabili et inexcusabili.

VI. An voluntas praecesscrit illud peccatum.

Distinctio XXIII. Cap. I. Quare Deus permiserit hominem tentari, quem sciebat casurum.

II. Qualis secundum animam fuerit homo ante peccatum.

III. De triplici scientia hominis ante lapsum.

IV. Utrum homo praescfus fuerit eorum quae sibi futura erant.

Distinctio XXIV. Cap. I. De gratia hominis et potentia ante casum.

II. De adiutorio homini in creatione dato, quo stare poterat

III. De libero arbitrio.

IV. De sensualitate.

V. De ratione et partibus eius.

VI. De simili ordine peccandi in nobis et in primis parentibus.

VII. Quod in nobis est vir et mulier et serpens.

VIII. De spirituali coniugio viri et mulieris in nobis.

IX. Qualiter per illa tria in nobis consummetur tentatio.

X. Quando mulier sola manducat cibum vetitum.

XI. Quando etiam vir manducat

XII. Quando sit veniale vel mortale peccatum.

XIII. Quibus modis accipitur sensualitas in Scriptura.

Distinctio XXV. Cap. I. Definitio liberi arbitrii secundum philosophos. II. Qualiter in Deo accipitur liberum arbitrium.

III. Quod Angeli et Sancti habent liberum arbitrium.

IV. Quod liberius erit liberum arbitrium, quando peccare non poterit . V. De differentia libertatis arbitrii secundum diversa tempora.

VI. De quatuor statibus liberi arbitrii.

VII. De corruptione liberi arbitrii per peccatum.

VIII. De tribus modis libertatis liberi arbitrii: a necessitate, a peccato. a miseria.

IX. De libertate, quae est ex gratia, et quae ex natura.

Distinctio XXVI. Cap. I. De gratia operante et cooperante. II. Quid sit voluntas:

III. Quae sit gratia voluntatem bonam praeveniens.

IV. Quod bona voluntas, quae praevcnitur gratia. quaedam

Dei dona praevenit

V. Quod cogitatio boni praecedit fidem.

VI. Quod intellectus et cogitationem boni et delectationem praevenit.

VII. An per liberum arbitrium operetur homo bonum sine gratia.

VIII. Utrum eadem gratia sit quae dicitur operans et cooperans. IX. Quomodo gratia meretur augeri.

X. De tribus generibus bonorum.

Xl. In quibus bonis sit liberum arbitrium. Distinctio XXVII. Cap. I. De virtute, quid sit, et quid actus eius.

II. De gratia, quae liberat voluntatem, si virtus est. vel non.

III. Quomodo ex gratia incipiant bona merita, et de qua gratia hic intelligatur.

IV. Quod bona voluntas gratia principaliter dicitur .

V. Qua ratione dicitur fides mereri iustificationem,

VI. De muneribus virtutum, et de gratia, quae non est, sed facit meritum.

VII. Quod idem est usus virtutis et liberi arbitrii, sed virtutis principaliter.

VIII. Quidam putant, virtutes bonos usus esse liberi arbitrii,

id est actus mentis.

Distinctio XXVIII. Cap. I. De baeresi Pelagiana.

II. Quod Pelagiani dictis Augustini utuntur in testimonium sui erroris.

III. Quomodo Augustinus illa verba deteeminat in Retractationibus.

IV. De haeresi Ioviniani et Manichaei, quas collidit Hieronymus.

Distinctio XXIX. Cap. 1. Utrum homo ante peccatum eguerit gratia operante et cooperante.

II. Si homo ante lapsum virtutes habuerit.

III. De ejectione hominis de paradiso.

IV. Quomodo intelligendum sit illud: Ne sumat de llgno vitae et vivat in aeternum. V. De flammeo gladio ante paradisum posito.

VI. An ante peccatum homo comederit de ligno vitae.

Distinctio XXX. Cap. 1. Quod per Adam peccatum et poena transit in posteros.

II. Utrum illud peccatum, quod transit, fuerit originale,

vel actuale.

III. Quidam putant fuisse actuale.

IV. Quomodo assignant, illud intrasse in mundum.

V. Quod originale peccatum vere fuit, quod transit in posteros.

VI. Quid sit originale peccatum.

VII. Quod originale peccatum est culpa.

VIII. Quod originale peccatum dicitur fomes peccati, id est concupiscentia.

IX. Quid nomine concupiscente intelligitur, quae fomes est peccati.

X. Quod per Adam originale peccatum intravit in omnes,

id est concupiscentia.

XI. An sit peccatum originale, in quo omnes peccaverunt.

XII. Ex quo sensu dictum est, per inobedientiam unius multos constitui peccatores.

XIII. Quod peccatum originale in Adam fuit et in nobis est.

XIV. Quomodo omnes dicuntur in Adam fuisse, quando peccavit, et ex eo descendisse.

XV. Quod nihil extrinsecum convertatur in humanam substantiam, quae est ex Adam. Distinctio XXXI. Cap. I. Quomodo peccatum originale a patribus transeat in filios. II. An secundum animam, an secundum carnem. III. Quod per carnem traducatur peccatum et quomodo, ostendit .

IV. Causam corruptionis carnis ostendit, ex qua peccatum fit in anima.

V. Quare dicitur peccatum esse in carne.

VI. Utrum causa originalis peccati, quae est in. carne, sit culpa, vel poena.

VII. Quare dicitur originale poccatum.

Distinctio XXXII. Cap. 1. Quomodo originale peccatum dimittitur in baptismo.

II. Utrum foeditas, quam ex libidine trahit, in baptismo diluatur.

III. Utrum illius concupiscentiae Deus sit auctor.

IV. Quare illud peccatum imputetur animae.

V. Utrum illud peccatum sit necessarium, vel voluntarium.

VI. Quare Deus iungit animam corpori, sciens inde maculari.

VII. An anima sit talis, qualis a Deo creatur.

VIII. An animae ex creatione sint in donis naturalibus aequales.

. Distinctio XXXIII. Cap. I. An peccata omnium praecedeniium patrum parvuli originaliter trahant, ut peccatum Adae. II. Quomodo in illo uno peccato primo plura reperiuntur. III. An peccatum Adae sit gravius ceteris.

IV. An illud peccatum sit primis parentibus dimissum.

V. Quomodo peccata parentum visitentur in filios et non visitentur.

Distinctio XXXIV. Cap. I. De peccato actuali.

II. Quae fuit origo et causa peccati prima.

III. Quae luerit secundaria causa malorum.

IV. Quod non nisi in rb bona sit causa malorum.

V. Quod in his fallit dialecticorum regula de contrariis. Distinctio XXXV. Cap. I. Quid sit peccatum.

II. De peccato.

III. Utrum malus actus, in quantum peccatum est. sit corruptio vel privatio boni.

IV. Quomodo peccatum possit corrumpere bonum, cum nihil sit. V. Qualiter homo se elongat a Deo.

VI. An poena sit privatio boni.

Distinctio XXXVI. Cap. I. Quaedam simul sunt peccatum et poena peccati, quasdam peccatum et causa peccati, alia vero peccatum et causa et poena peccati. II. An peccatum sit causa peccati, in quantum est peccatum.

III. Quod non omne peccatum est poena peccati.

IV. Utrum peccata aliqua essentialiter sint poenae peccati.

V. Quod, cum peccatum etiam sit poena peccati, peccatum est ab homine, poena a Deo.

VI. De quibusdam quae indubitanter peccata sunt et poenae, et, in quantum eis patimur, peccata non sunt.

Distinctio XXXVII. Cap. I. Quod aliqui putant, malos actus nullo modo esse a Deo. II. Ex quo sensu dictum sit: Deus non est auctor mali.

Distinctio XXXVIII. Cap. I. De voluntate et eius fine.

II. Quis sit bonus finis, scilicet caritas.

III. Quod omnes bonae voluntates unum habent finem, et tamen quaedam diversos fines sortiuntur.

IV. De differentia voluntatis et intentionis et finis.

Distinctio XXXIX. Cap. I. Quare voluntas dicitur peccatum, cum sit de naturalibus, quorum nullum aliud peccatum est.

II. Quare actus voluntatis sit peccatum, si actus aliarum potentiarum non sunt peccata.

III. Ex quo sensu dicitur naturaliter omnis homo velle bonum.

Distinctio XL. Cap. I. An ex fine omnes actus pensari debeant, ut ex affectu vel fine omnes sint boni, vel mali . Distinctio XLI. Cap. I. An omnis intentio vel actio infidelium sit mala. II. Quibus modis dicatur bonum.

III. Quomodo intelligendum sit illud: Peccatum adeo est voluntarium , et illud: Nusquam nisi in voluntate peccatum est, et item: Non nisi voluntate peccatur.

IV. Quod mala voluntas est voluntarium peccatum.

Distinctio XLII. Cap. I. Ad voluntas et actio mala in eodem et circa idem sint unum peccatum, vel plura. II. Si peccatum ab aliquo commissum in eo sit, usquequo poeniteat

III. Quibus modis accipitur reatus.

IV. De modis peccatorum.

V. Quod differant delictum et peccatum.

VI. De septem principalibus vitiis.

VII. De superbia.

VIII. Quomodo superbia dicatur radix omnium malorum et cupiditas, cum superbia non sit cupiditas. Distinctio XLIII. Cap. I. De peccato in Spiritum sanctum. Distinctio XLIV. Cap. I. De potentia peccandi, an sit homini vel diabolo a Deo. II. An aliquando resistendum sit potestati.

EXPLICIUNT CAPITULA SECUNDI LIBRI.