CONCLUSIO.

Totius perfectionis christianae fundamentum est humilitas, cuius actus est interior et exterior vilificatio sui ipsius.

Solutio: Ad praedictorum intelligentiam est notandum, quod summa totius christianae perfectionis in humilitate consistit, cuius actus est exterior et interior vilificatio sui. Totius enim christianae perfectionis summa versatur circa tria, scilicet circa gratiam, iustitiam et sapientiam, secundum quae tria dicitur Christus esse via, veritas et vita . Nam donum gratiae viam praebet ad veritatem iustitias, in qua consistit exercitium actionis; veritas iustitiae perducit ad gustum sapientiae, in qua consistit solatium contemplationis; quibus perfecte adeptis, ad culmen conscenditur evangelicae perfectionis, quam verbo et exemplo docuit Christus Iesus, qui se magistrum humilitatis specialiter professus est, Matthaei undecimo : Discite a me etc. Est enim humilitas ostium sapientiae, fundamentum iustitias et habitaculum gratiae.

Est ostium sapientiae: quia sapientia est "cognitio causarum altissimarum et primarum ", non tantum per modum cognitionis speculativae et intellectualis, verum etiam saporativae et experimentalis. Quoniam ergo omnia, quaecumquae facta sunt, ab uno principio manant et de nihilo sunt producta: ille vere sapiens est, qui veraciter recognoscit suam et aliorum nihilitatem et primi principii sublimitatem. Unde orat Augustinus in secando libro Soliloquiorum : "Noverim te, noverim me". Nullus autem pervenit ad plenam notitiam Dei nisi per veram notitiam su et rectam; nec recte se ipsum cognoscit qui suam ipsius nihilitatem non attendit; nam qui se existimat aliquid esse, cum nihil sit, ipse se seducit, ut dicit Apostolus ad Galatas ultimo ; sui autem nihilitatem cognoscere, hoc est se ipsum humiliare: est ergo humilitas ostium sapientiae.

Et hoc dicit Sapiens Proverbiorum undecimo: Ubi humilitas, ibi et sapientia; hoc est etiam quod dicit ipsa Sapientia Mallhaei undecimo: Revelasti ea parvulis etc: super quo Bernardus, de Gradibus humilitatis : " Apparet, quod veritas, quae superbis absconditur, humilibus revelatur. Est autem humilitas virtus, qua homo vera cognitione sui ipse sibi vilescit: hoc autem convenit his qui, ascensionibus in corde dispositis, de gradu in gradum proficiunt, donec in culmen humilitatis perveniunt, in quo velut in Sion positi veritatem prospiciunt". Et paulo post: "Qui iussit humilitatem perducit ad veritatem "; unde et scala Iacob "quid nobis aliud innuit, nisi quod in culmine humilitatis consistit cognitio veritatis "? Et paulo post: "Bona via humilitatis, qua veritas reperitur, caritas acquiritur, generationes sapientiae participantur ".

Est etiam fundamentum iustitiae. Nam iustitiae est " reddere unicuique quod suum est ", tam Deo quam sibi quam proximo. Deo autem principaliter debetur honor et reverentia; et ad hoc reddendum praecipue disponit humilitas, secundum illud Ecclesiastici tertio : Quam magna potentia Dei solius et ab humilibus honoratur. Quoniam ergo initium totius iustitiae est cultus et honor divinus, et hic exhibetur Deo ab humilibus: hinc est, quod totius iustitiae radix et fundamentum est humilitas.

Unde super illud Matthaei tertio : Sic decet nos implere; Glossa: " id est, omnem humilitatem, quae est omnis iustitia". Et Gregorius in Homilia : "In ceteris, quae agitis, radicem bonae operationis humilitatem tenete. Nam etsi quaelibet adsint opera, nulla tamen sunt,

nisi ex humilitate condiantur: miranda quippe actio cum elatione non elevat, sed gravat. Qui enim sine humilitate virtutes congregat in ventum pulverem portat: et unde videre cernitur, inde deterins excaecatur ". Idem: "Totum ruinae crescit, quod aedificas, si ante molem fabricae humilitatis fundamenta non procuras ".

Est nihilominus habitaculum gratias. Nam gratia facit hominem Deo gratum: gratus autem est Deo qui cognoscit divinae dignationis et condescensionis donum: nullus autem hoc cognoscit nisi circumspector suae indignitatis: et talis est vere humilis: et hinc est, quod gratia Spiritus sancti super solos humiles requiescit.

Unde Isaiae ultimo : Super quem requiescit Spiritus meus nisi super humilem etc.; Augustinus, libro tertio de Doctrina christiana: " Ad hoc peccata magnorum virorum scripta sunt, ut apostolica illa sententia ubique timenda sit: Quapropter qui videtur stare videat, ne cadat. Nulla enim pagina sanctorum librorum est, in qua non sonet: Deus superbis resistit, humilibus antem dat gratiam ".

Quia ergo humilitas est habitaculum gratiae, hinc est, quod in ipsa consistit summa totius perfectionis evangelicae. Et hoc est quod dicit Augustinus ad Dioscorum : "Non aliam tibi ad capessendam et obtinendam veritatem viam invenias, quam quae inventa est ab illo qui gressuum nostrorum tanquam Deus videt infirmitatem. Est autem prima humilitas, secunda humilitas, tertia humiti tas; et quoties interrogares, hoc. dicerem, non quod alia praecepta non sint, quae dicantur, sed nisi humilitas omnia, quaecumque bene facimus, et praecesserit et comitata et secuta fuerit, et proposita, quam intueamur, et apposita, cui adhaereamus et imposita, qua reprimamur: iam nobis de aliquo bono facto gaudentibus totum extorquet de manu superbia. Itaque, si interrogares et quoties interrogares de pracceptis christianae religionis, non me aliud respondere nisi humilitatem liberet: et si loris alia dicerem, necessitas cogeret".

Hniusmodi autem humilitatis actus est non tantum interior, verum etiam exterior humiliatio et vilificatio sui. Et ratio huius est: quia, cum duplex sit me, scilicet naturae et gratiae, duplex est nihililas: uno modo per oppositionem ad esse naturae, alio modo per oppositionem ad esse moris et gratiae. Et secundum hoc humilitas, quae est per considerationem vel quae est considerativa nostrae nihilitalis, duplex est: una quidem dici potest humilitas veritatis, quae consurgit ex consideratione nihilitatis per oppositionem ad esse naturae; et haee non tantum reperitur in hominibus, verum etiam in Angelis, non tantum in viatoribus, verum etiam in Beatis. Alia potest dici humilitas seueritatis, quae consurgit ex consideratione culpae; qua, dum homo per elationem cogitat se esse demersum, severa quadam censura per humilitatem consurgit adversum semetipsum, se vilificando non emtum interius in oculis propriis, verum etiam exterius in oculis alienis. Unde vilificatio sui non tantum exterior, verum etiam interior actus est humilitatisvirtutis , evangelicae nihilominus perfectioni consonus, si attendatur in ea debitus ortus et modus et fructus.

Originaliter enim humiliatio exterior procedere debet ab humilitate interiori secundum dictamen et regulam muneris divini; et hoc potest fieri secundum legem divini praecepti, vel divini complaciti; vel divini consilii. Praeceptum universaliter omnes respicit: complacitum respicit eos quibus divina voluntas specialiter inspiratur: consilium vero eos qui ad culmen perfectionis ascendunt. Et de his tribus ad Romanos dicitur, ut probetis, quae sit voluntas Dei bona, beneplacens et perfecta. Recte igitur se humiliat qui se voluntati divinae secundum aliquem trium modorum conformat, secundum quos diversos ad diversa humiliationum genera spiritus verae humilitatis inclinat.

Modus autem humiliationis exterior est, ut servetur in eo virilitas, veritas et honestas;virilitas contra pusillanimitatem, quae animum deiicit; veritas contra hypocrisim, quae homines fallit; honestas contra stoliditatem, quae homines dehonestat et stultizare facit.

Fructus autem huius humiliationis est, quia valet ad humilitatem acquirendam, ad exercendam

et ad perficiendam. Unde super illud Ioannis decimo tertio : Et vox debetis alter alterius lavare pedes - Glossa: " Qui ad pedes inclinatur, ei in corde humilitas excitatur: vel si iam est in corde, confirmatur humilitatis affectus". Et Bernardus in quadam epistola ad Ogerium : " Humilitas, ad quam utique ducit humiliatio, totius est fabricae spiritualis fundamentum: siquidem humiliatio via est ad humilitatem, sicut patientia ad pacem, sicut lectio ad scientiam. Si virtutem appetis humilitatis, viam non refugias humiliationis: nam si non potes humiliari, non poteris ad humilitatem provehi ". Hanc autem humiliationem vocat sui ipsius vilificationem: unde et subdit : " Ludam et vilior fiam, ludam scilicet, ut illudar. Bonus ludus, quo Michol irascitur, et Deus delectatur: bonus ludus, qui hominibus quidem ridiculum, sed Angelis spectaculum praebet; bonus, inquam, ludus, in quo efficimur opprobrium abundantibus et despectio superbis. Hoc casto et religioso ludo ludebat qui dicebat: Spectaculum facti sumus huic mundo et Angelis et hominibus. Hoc ludo etiam nos interim ludamus, ut illudamur et confundamur et humiliemur, donec veniat qui potentes deponit et exaltat humiles, qui nos laetificet, exaltet et glorificet in aeternum".

Ex his manifeste colligitur, quod se ipsum humiliare et vilificare pro Christo opus est virtutis perfectae et religioni et perfectioni consonans christianae. Unde rationes et auctoritates, quae ad hanc partem inducuntur, concedendae sunt.

1. Ad illud quod primo obiicitur, quod virtus consonat naturae, et natura semper appetit promoveri ; dicendum, quod etsi secundum exteriorem faciem actus humilitatis, qui est vilificatio sui, dissonare videatur ab instinctu naturae, secundum veritatem tamen et intrinsecam rationem plurimum ipsi naturae consonat et quantum ad originem et quantum ad conservationem, quantum etiam ad profectum. Nam natura omnis ex eo, quod de nihilo est, defectum aliquem in se habet et defectivam se clamat.

Natura etiam conservatur in hoc, quod unitatem in suis principiis componentibus et etiam in partibus quantitativis servat pro viribus suis: in hoc etiam, quod expellit omne illud, quod dispersionem inducit, quantum possibile sibi . - Proficit autem in hoc, quod appetit suscipere influentiam a natura superiore , cui se subiicit, ut ab illa possit compleri: Quoniam ergo humilitatis est suum defectum reco-

(tnoscere: ad quandam parvitatem unitivam se ipsum redigere, spiritum illationis et superbiae tanquam dispersivum a se repellere ; influentiae supernae gratiae se subiicere et offerre: hinc est, quod ipsa secundum veritatem consonat actui et instinctui naturali. Unde ratio illa falsum assumit, cum dicit, humilitatem dissonare ab instinctu naturae et actum eius, qui est vilificare se. - Posset etiam aliter dici, quod illa definitio est virtutis moralis, quae radicatur in naturali dictamine. Hic autem actus humilitatis fundatur in fide Iesu Christi, qui est actus super rationem et excedit terminos naturae. Et ideo ratio illa non valet .

2. Ad illud quod obiicitur, quod virtus est ordo amoris; dicendum, quod ordo amoris, qui attenditur in virtute, principaliter, radicaliter et essentialiter hoc respicit, quod Deus praeferatur creaturae; et omnis ordo alius annexus est et quasi ordinans ad istum ordinem tanquam ad ordinem principalem. Quoniam ergo, ut dicit Augustinus , ad hoc, quod Creator in corde dulcescat, opportunum est, quod creatura vilescat ; et quia creatura illa, quae maxime huic obviat ordini, est persona propria et privatum bonum: ideo ad perfectum virtutis ordinem conservandum hoc maxime consonat, ut quis vilificet se ipsum ; quod facit, cum se propter Deum alteri subiicit et alium sibi praeponit, salva tamen dignitate ordinis ecclesiastici, quem vera humilitas non pervertit nec negligit nec postponit, sed potius conservat, dum interius in corde servatur humilitas, et exterius auctoritas in suo gradu perdurat.

3. Ad illud quod obiicitur, quod virtus est habitus in medietate consistens; dicendum, quod illud verbum intelligitur non de medietate quantum ad quantitatem ex parte obiecti, sed quantum ad elongationem a diminutione et excessu habente rationem vitii, et sic est vilificatio sui, quae est opus virtutis mediae inter pusillanimitatem et arrogantiam. Unde licet videatur declinare ad extremum, secundum veritatem tamen tenet medium .

Praeterea, sicut tactum est, vilificatio sui non tantum est actus virtutis informantis naturam, sed exemplum etiam reparantis ; unde plus tenet rationem medicatiui quam completui; et quia morbus corrumpens genus humanum maxime est superbiae et arrogantiae fastus, et medicativum debet esse per contrarium : ideo declinando ad alterum extremum reducit ad medium: sicut per simile videri potest in arctatione ieiunii et abstinentiae contra morbum lasciviae.

4. Ad illud, quod virtus omnis habet substramentum veritatis: dicendum, quod hoc est veram et in humilitate habet locum: quia ipsa veritas legis divinae dictat, quod unusquisque de se ipso magis quam de alio debet humiliora sentire. Unde sicut unusquisque magis sentit morbum proprium afflictivum naturaliter quam alienum, sic unusquisque certius et proximius et frequentius recogitare debet suum defectum, et ob hoc se debet reputare abis viliorem, non quia certus sit, se esse talem, sed quia magis certus est de sua quam de aliena vanitate vel vilitate. Ideo, sicut dicitur in Glossa ad Philippenses secundo : In humilitate superiores sibi invicem arbitrantes, " non hoc ita debemus aestimare, ut nos aestimare fingamus, sed vere aestimemus, posse esse aliquid occultum in alio, quo nobis superior sit, etiam si bonum nostrum, quo illo videmur superiores, non sit occultum ". Et sic apparet, quod vilificatio sui non fundatur super falsum , sed super verum, secundum scilicet experimentalem cognitionem defectus proprii, quam quilibet homo respectu alterius quasi singulariter habet: sicut et quilibet iustus respectu alterius aliquam singularem excellentiam habet, ratione cuius in laude cuiuslibet Confessoris dicitur : Non est inventus similis illi.

5. Ad illud: qui vilificat facturam; dicendum, quod factura, quia a Deo facta est de nihilo et vitiata est in homine primo originali peccato, habet in se aliquid deiformitatis ratione eius a quo est, et aliquid defectibilitatis ratione eius de quo est, et aliquid deformitatis ratione vitii, sub quo est: et sicut ratione deiformitatis est honoranda, quia relucet in ea vestigium, imago et similitudo divina: sic ratione defectibilitatis parvipendi potest, ratione deformitatis vilis reputari, non ad contumeliam, sed ad honorem Dei, cum auferatur honor solum per deformitatem vitii et peccati.

6. Ad illud, quod homo est creatura nobilissima: dicendum, quod ratione, qua habet in se deiformitatem imaginis, ceteris praeponitur; sed ratione, qua habet defectibilitatem et nihililatem, aliis aequatur; quia vero habet deformitatem vitiositatis, ceteris postponitur: unde impii in inferno ratione peccati ordinatissime collocantur, et ratione huius compelli peccatori vilificatio sui, quae, cum voluntaria est, tenet rationem virtutis et medicamenti.

7. Ad illud, quod vilificare alterum est peccatum; dicendum, quod alterum vilificare est se alteri praeponere, vilificare autem se est se alteri subiicere: et primum est superbiae, secundum est humilitatis et reverentiae; et ideo non est simile hinc et inde.

8. Ad illud, quod qui vult ab alio vilis reputari vult, quod ille peccet; dicendum, quod istud argumentum dupliciter deficit: primo, quia passio potest esse bona, licet actio sit mala, sicut patet in passione Christi, in qua meritum fuit ex parte Christi sustinentis, et demeritum ex parte crucifixoris ; et ideo non sequitur, quodsi aliquis velit pati aliquid, in quo alter peccat, quod propter hoc velit, alterum peccare.

Praeterea, cum quis vult vilis reputari, non hoc vult ratione naturae vel personae, sed ratione culpae contra naturam: et qui illam despicit vel odit, sive in se, sive in altero, meritorie hoc potest facere et absque peccato.

9. Ad illud, quod anima appetit naturaliter Deo configurari: dicendum, quod quaedam sunt propria divinae excellentiae, sicut divinum iudicium et vindicta, honor etc.; et in talibus qui appetit configurari inordinato modo appetit, sicut lucifer fecit. Quaedam autem sunt, quae communicat creaturae, sicut bonitatem, veritatem et virtutem, quae maxime ostenditur, cum quis potest dominari sibi: et ideo non sequitur, quod vilificatio sui repugnet imagini.

10. Ad illud, quod tria sunt appetibilia, scilicet verum, bonum et arduum: dicendum, quod sicut virtus consistit circa verum bonum, et vilium circa bonum apparens: sic superbia arduitatem respicit apparentem, quam valde difficile est et arduum contemnere: humilitas autem est vilificatio sui, quae veram includit arduitatem, licet repugnet apparent. - Praeterea, nullus vere humilis se vilificat nisi propter hoc, quod vult aeternaliter exaltari.

11. 12. Ad illud, quod omnis virtus habet exemplar in Deo: dicendum, quod humilitas quantum ad hoc quod est completionis in ipsa, scilicet non excedere metas suas, exemplar habet in Deo: quantum ad hoc autem. quod respicit defectum et subiectionem ad alterum, non habet exemplar in Deo, qui nullum habet defectum, nullum habet superiorem. Ut tamen homo propter defectum exemplaris non negligeret humiliari, placuit Deo assumere formam servi et in illa humiliari, contemni et vilificari, ut ceteri ex tanto exemplari inflammarentur ad vilificationem sui perfectam.

13.14. Ad illud de humiliatione exteriori, quod est signum interioris: dicendum, quod humiliatio illa non est signum humilitatis iam acquisitae, sed voluntatis se exercendi ad acquirendam humilitatem: et hoc quidem debet esse et est in omni bono homine, qui religionem gerit in corde .

Et per hoc patet responsio ad sequens, quia per hoc non dicit homo nec iactat nec ostentat, se esse humilem, sed humilitatem se velle acquirere et habere.

15. Ad ultimo obiectum, quod turpis est omnis pars, quae non convenit etc: dicendum, quod, ut dicit Augustinus , " si omnia essent aequalia, non essent omnia ". Et ideo ordo, distinctio et multiformitas in professionibus et habitibus non deturpat, sed ornat ipsius Ecclesiae universum; unde sicut impugnator esset universitatis mundi qui nollet, has creaturas parvulas in universo esse: sic impugnator est universalis Ecclesiae, si quis de ipsa velit exstirpare habilus viles et abiectos.