CONCLUSIO.

Divinum esse est aeternum, quia est simplex simul et infinitum.

Respondeo: Dicendum, quod divinum esse est aeternum, eo ipso quod simplex et infinitum.

Quia enim infinitum est, ideo caret principio et fine: nam si alterum horum haberet, utique ex illa parte haberet terminationem et limitationem, et ita non esset immensitatis summae. Quia vero simplex est, caret priori et posteriori, quae necessario inducunt diversitatem et aliquam compositionem. Summa igitur simplicitas ponit omnimodam simultatem: summa vero immensitas omnimodam interminabilitatem: quae duo simul iuncta constituunt aeternitatem. Nihil enim aliud est aeternitas nisi "vitae possessio interminabilis et tota simul";et quia in nullo alio est simul haec duo reperire, scilicet immensitatem et simplicitatem, nisi in solo Deo: ideo aeternitatis conditio non potest communicari alicui alii a Deo.- Rursus, quia haec duo sunt supra nostram imaginationem et aestimationem; ideo aeternitatis duratio a nullo sane potest intelligi, nisi omni imaginatione postposita. Haec igitur duo simul iungantur, ut intelligatur divini esse duratio infinitissima et simplicissima, ac per hoc permanentia vera, carens inchoatione et interpolatione sive dilatione et divisione sive terminatione, et prorsus carens omnino omni. successione. Et huiusmodi ratio per duas conditiones praedictas simul iunctas necessario syllogizat, quamvis imaginationi nostrae videatur contraria.

Potest antem huic simile in Deo reperiri. Sicut enim Deus simplex et immensus est totus in locis distantibus, quae loca etsi ad invicem distent, tamen existens hic et ibi non distat a se propter summam unitatem et simplfeitstem; sfe diimaia esse, quod est aeternum, etsi sit in diversis temporibus propter immensitatem : licet illa tempora habeant distantiam et dilationem, ipsum tamen est indistans a se propter summam simplicitatem. Et sicut divina incircumscriptibilitas habet omnia loca sibi praesentia, et ipsa non distenditur per illa, licet illa vere sint distensa: sic divina aeternitas habet sibi omnia tempora praesentia, nec tamen ipsa succedit cum illis, licet illa vere succedant.

In creaturis vero, licet non possit omnino simile inveniri propter eius defectum, invenitur tamen aliquod cum aliquo defectu, quod quidem, illo defectu per intellectum circumscripta, manuducit ad intelligendam aeternitatem in esse divino. Hoc autem adverti aliquo modo potest et in imagine et in vestigio. In anima namque, quae est Dei imago, est memoria praeteritorum, intelligentia praesentium et praevidentia futurorum ; et haec quidem simul sunt in anima, ita quod in anima, quae est substantia spiritualis, simul colliguntur et coniunguntur quae per diversa tempora succedunt: quia tamen ipsa limitata est et aliquid accipit a re extra, deficit ab illa simultate perfecta. Deus autem nihil prorsus accipit nec aliquo modo habet limitari: et ideo omnia sibi ut praesentia necessarium est intelligi, et hoc sine principio et fine ; et hoc est intelligere aeternitatem.

In tempore vero, quod est aeternitatis vestigium, est praesens, praeteritum et futurum, ita quod illud quod fuit futurum postea fit praesens

et demum raeteritum, quia radicatur super esse mutabile et fluidum sive super ipsum motum. Si igitur praesens intelligatur radicari super esse immutabile et fixum, quod nec habet initium nec terminum illud intelligetur aeternum

Et sic, si quis recta consideratione a creaturis conscendat in Creatorem, auferendo quod est incompletionis et tenendo quod est complementi: venire poterit aliqualiter ad intelligendam aeternitatem esse divini, non tamen perfecte, quamdiu sumus in carne: quia dum hic vivimus, " nostrum intelligere non est sine continuo et tempore ", ac per hoc valde elongatur ab aeternitate, nisi forte per donum speciale altius sublevetur: ut enim dicit Augustinus, "cum aliquid aeternum mente capimus, in hoc mundo non sumus". - Patet igitur, divinum esse utique esse aeternum, et quae sit huius ratio necessaria, et qualiter capere possit consideratio nostra. Et rationes probantes, quod aeternitas sit in divino esse, sunt concedendae.

1. 2. Ad illud ergo quod obiicitur in contrariam, quod aeternitas est mensura; dicendam, quod licet aeternitas secundum rationem intelligendi dicat sub ratione mensurae, secundum rem et veritatem nihil aliud dicit quam esse divinae substantiae; et sicut illud esse est immensum, sic et aeternitas est immensa: et ideo dicitur sibi aequari, non per conterminationem, quia immensum non habet terminum, sed per mutui excessus privationem. - Et per hoc patet responsio ad illud quod obiicitur primo et secundo de ratione mensurae: quia rationes illae procedunt de mensura, quae differt a re mensurata, quae terminatur et terminat, ac per hoc non est nisi circa rem finitam; quae omnia deficiunt circa aeternitatem divinam, nec tamen falso dicitur mensura secundum rationem intelligendi, pro eo quod significat divinum esse per modum durationis, quae quidem duratio, etsi omnem creaturam in infinitum excedat, respectu tamen ipsius esse divini nec exceditur nec excedit.

3. Ad illud quod obiicitur, quod aeternitas est carentia principii et finis: dicendum, quod principium et finis, secundum quod accipitur in ratione aeternitatis, idem sunt quod terminus initialis et finalis in duratione rei; et hi quidem termini non sunt nisi circa rem, quae incipit esse et desinit. Cum ergo dico, quod Deus est principium et finis, aequivocatur ibi ratio principii et finis. Unde duplex est defectus illius rationis: tum quia Deus est principium et finis respectu rerum extra, tum quia est principium et finis secundum rationem causandi. Cum autem dicitur, quod aeternitas est carenta

principii et finis, accipitur principium et finis ut intra et secundum rationem durandi.

4. Ad illud quod obiicitur, quod carentia horum, scilicet principii et finis, sonat in defectum, cum ipsa dicant complementum etc.; dicendum, quod principium et finis, secundum quod dicunt terminum, etsi videantur dicere complementum, dicunt tamen limitationem cum defectu ; et ideo e contrario, licet horum carentia videatur esse privatio secundum rationem intelligendi, est tamen vera positio ex parte rei: duratio enim, quae caret principio et fine, ita vera est, quod nihil habet de non entitate.

5. Ad illud quod obiicitur, quod aeternitas est carentia praeteriti et futuri; dicendum, quod praeterilum et futurum dupliciter attribuitur alicui: vel ita, quod sit per modum dispositionis rei intellectae, vel ipsius intelligentis. Similiter, cum aliquid dicitur fuisse in praeterito, vel in futuro fore: hoc dupliciter potest intelligi: vel per modum quandoitatis et inhaerentiae vel per modum simultatis et coexistentiae. Cum ergo dicitur, quod aeternitas est carentia praeteriti et futuri: dicendum, quod illud est verum, secundum quod praeteritum et futurum dicunt dispositionem rei, quae dicitur praeteriisse, ita quod illam mensurando reliquit in ea affectionem seu dispositionem quandam, quae dicitur quando, iuxta quod alibi dicitur, quod " quando est in omni eo, quod coepit esse". Cum autem dicitur Deus fuisse et fore, praeteritum non est ibi dispositio rei intellectae, sed intelligentis; nec hoc dicitur per commensurationem, quandoitatem et inhaerentiam, sed per durationem, simultatem quandam et coexistentiam. Unde omnes illae locutiones habent quandam improprietatem; balbutimus autem aeternitatem per varia tempora, quia intellectus noster non conscendit ad intelligenda aeterna, nisi manuducatur per tempora, quamdiu sumus in via.

6. Ad illud quod obiicitur, quod Deus non dicitur fuisse in tempore futuro, nec futurus esse in tempore praeterito; dicendum, quod hoc non est propter hoc, quod aliqua successio seu variatio sit in esse divino, sed propter connotationem coexistentiae in tempore praeterito seu futuro, in quo tanta est variatio, ut nec praeteritum possit dici futurum, nec futurum possit dici praeteritum. Unde cum non dicatur futurus in praeterito nec praeteritus in futuro, hoc non est, quia fuisse et fore dicant aliud esse, vel alium modum essendi circa esse divinum, sed solum circa esse creatum.

7. 8. Ad illud quod obiicitur, quod aeternitas est interminabilitas: dicendum, quod non accipit totam rationem aeternitatis, quia non tantum dicit m-terminabilitatem, sed etiam simultatem: et sicut per modum interminabilitatis dicit circumferentiam quandam intelligibilem , carentem principio et fine: sic per modum simultatis simplicitatem et indivisionem dicit ad modum centri: et haec duo circa divinum esse simul ponuntur, quia simul est simplex et infinitum, et ideo circularitas in aeternitate intelligitur : nec ponit posterioritatem respectu recti nec etiam respectu centri. - Et per hoc patet responsio ad illud quod obiicitur de tempore, quod tenet rationem centri respectu aeternitatis interminabilis. Sicut enim praecedens ratio, ita et haec procedit ex insufficienti: quia considerat aeternitatem, in quantum est mensura esse immensi tantum, cum simul debeat hoc intelligi , quod ipsa sit mensura simplicis et indivisibilis, quod nequaquam in mensura temporis potest reperiri.

9. Ad illud quod obiicitur, quod ubi aeternitas, ibi totalitas: dicendum, quod totalitas, quae ponitur in aeternitate, non attenditur secundum quantitatem molis, sed secundum quantitatem virtutis, in qua simul stat ratio magnitudinis et immensitatis cum perfectione simplicitatis: et ideo non sequitur, quod ubi est totalitas, ibi divisibilitas: non enim habet esse verum nisi de hoc toto, quod est vere quantum, in quo, quia totalitas dicit veram quantitatem, necessario ponit partem et partem.

Vel posset dici, quod totum simul dicitur ibi potius secundum rationem perfectionis quam secundum rationem distributionis in partes alicuius totius integralis .

10. Ad illud quod obiicitur, quod nusquam est reperire continuitatem extensionis sine partibilitate; dicendum, quod non est simile: quia extensio semper dicit partem extra partem, ac per hoc corporeitatem, quantitatem et partibilitatem ; duratio autem dicit esse non intercisum, quod quidem non solum reperitur in compositis, verum etiam in simplicibus.

11. Ad illud quod obiicitur, quod aeternitas dicit simultatem: dicendum, quod simultas non dicitur ibi per positionem conductionis et coexistentiae diversorum durabilium, sed potius per privationem successionis in continuitate rei durantis: unde tota simul dicitur aeternitas, quia in ea nihil alteri prorsus succedit, non propter hoc, quod in ea diversa et varia simul existant. Unde simultas nihil aliud dicit quam praesentialitatem summam et simplicem et indivisam, et haec nullam dicit diversitatem intrinsecam

12. Ad illud quod obiicitur, quodsi idem est in Deo esse, fore et fuisse, quod creatura, sicut commetitur se suo modo divino fore, sic et divino fuisse: dicendum, quod non est simile, nec unum ex altero inferri debet. Et ratio nutus est, quia, licet in Deo idem sit carere principio et carere fine, in creatura tamen multum differt. Nam creaturae, cum sit de nihilo, essentiale est habere principium et inceptionem ; non habere autem finem et terminationem non repugnat naturae creatae; nec eius oppositum est sibi essentiale, pro eo quod appetitus creaturae est ad contraria . Et propter hoc non sequitur, quodsi possit assimilari Deo secundum id quod est fore, quod similiter secundum id quod est fuisse. Sicut enim non sequitur: idem est in Deo iustitia et immensitas: sed creatura potest assimilari Deo secundum quod iustus: ergo secundum quod immensus: sic etiam non concludit nec infert modus argumentandi praedictus.

13. Ad illud quod obiicitur, quod aeternitas aut addit aliquid supra nunc ae terni talis, aut nihil: dicendum , quod cum in aeternitate sit simultas et interminabilitas, sive simplicitas et immensitas: nunc aeternitatis nominat illam durationem quantum ad simplicem simultatem, aeternitas vero quantum ad interminabilem immensitatem. Sicut ergo immensitas interminabilis snpra indivisibilitatem divinae simplicitatis et simultatis secundum rem nihil quidem addit, sed solum secundum rationem intelligendi; sic et aeternitas supra nunc aeternitatis. Et sicut non sequitur, quod creatura capit Deum simplicissimum: ergo capit Deum ut immensum ; sic non sequitur, quodsi aliquid coexistit cum nunc aeternitatis, quod coexistat cum aeternitate interminabili. His enim, quae in Deo idem sunt, correspondent in creatura varia et diversa, sicut patet in bonitate et sapientia, in iustitia et misericordia, secundum quod.praetactum est supra .

14. Ad illud quod obiicitur, quod licet punctus sit principium et medium et terminus extensionis impossibile est intra ipsum intelligere extensionem dicendum, quod non est simile: quia, licet punctus sit principium extensionis, non tamen est tota extensionis essentia nec etiam pars constitutiva: nunc autem est tota essentia durationis, non solum in alternis et aeviternis, verum etiam in duratione temporis. Et ratio huius est: quia extensio habet omnes partes simul, et quia "punctus est substantia posita ", unde necessario dicit situm in materia: et ideo, cum sit indivisibile, non potest esse totius divisibilis essentia nec pars constitutiva, cum quaelibet pars continui sit continua. Secus autem est de duratione, quia de ipsa nunquam est nisi praesens et indivisibile, etiam in duratione successiva. Et ideo non est mirum, si in nunc claudi potest essentia durationis et potissime illius, in qua non differt essentia et esse, sicut est in aeternitate.

15. 16. Ad illud quod obiicitur, quod eadem mensura mensuratur divinum esse et posse et scire et praescire; dicendum, quod verum est ratione principalis significati, non autem est verum ratione connotati.

Et per hoc patet responsio ad sequens, quod obiicitur de creatione: nam actus intrinsecus est aeternus, sicut et substantia: effectus vero temporalis, quia creatura .

17. Ad illud quod obiicitur, quod mundum esse futurum fuit verum ante mundi constitutionem: dicendum, quod illa propositio, licet sit una, implicat tamen in se duplicem veritatem. Si enim dicatur mundus esse futurus, antequam mundus fieret: hoc non est verum, nisi quia mundus aliquo modo habet esse in sua causa; et quantum ad hoc illud dictum est verum veritate aeterna. Rursus, ad hoc non sufficit, quod mundus habeat esse solum in causa, immo oportet ad hoc, quod propositio sit vera, quod aliquando habeat esse extra: et quia illud esse nondum, antequam mundus fieret, erat creatum, sed creandum: hinc est, quod quantum ad hoc non erat verum veritate creata, sed creanda. Et quia, cum res incipit esse creata, tunc desinit esse creanda: hinc est, quod propositio illa, quae significabat sententiam veram ab aeterno, desinit esse vera, non propter terminationem in aeternitate, sed propter inchoationem in tempore, quia cum aeterno intelligi dabat aliquod temporale .

Et per hoc patet responsio ad praehabitam quaestionem.