CONCLUSIO.

Non est dubitabile, Deum esse, si dubitabile intelligitur aliquod verum, cui deficit ratio evidentiae sive in se, sive in comparatione ad medium probans, sive in comparatione ad intellectum apprehensivum. Dubitari tamen de eo potest ex parte cognoscentis, scilicet ob defectum in actibus vel apprehendendi, vel conferendi, vel resolvendi.

Respondeo : Ad praedictorum intelligentiam est notandum, quod indubitabile dicitur per privationem dubitabilis: dubitabile autem dupliciter dicitur: vel per rationis decursum, vel per rationis defectum. Primo modo dicit aliquid ex parte cognoscibilis et cognoscentis; secundo modo solum ex parte cognoscentis. Primo modo dubitabile dicitur aliquod verum, quia deficit ei ratio evidentiae sive in se, sive in comparatione ad medium probans, sive in comparatione ad intellectum apprehensivum. Nullo antem istorum modorum deest certitudo isti vero, quod est Deum esse.

Est enim certum ipsi comprehendenti, quia cognitio huius veri innata est menti rationali, in quantum tenet rationem imaginis, ratione cuius insertus est sibi naturalis appetitus et notitia et memoria illius, ad cuius imaginem facta est, in quem naturaliter tendit, ut in illo possit beatificari.

Est etiam magis certum in comparatione ad rationem probantem. Omnes enim creaturae, sive considerentur secundum proprietates completivas, sive secundum defectivas, fortissimis et altissimis vocibus clamant, Deum esse, quo indigent propter suum defectum et a quo suscipiunt complementum. Unde secundum maiorem et minorem completionem, quam habent, quaedam magnis, quaedam maioribus, quaedam maximis vocibus clamant, Deum esse.

Est etiam illud verum certissimum secundum se, pro eo quod est verum primum et immediatissimuni, in quo non tantum causa praedicati clauditur in subiecto, sed id ipsum est omnino esse , quod praedicatur, et subiectum, quod subiicitur. Unde sicut unio summe distantium est omnino repugnans nostro intellectui, quia nullus intellectus potest cogitare, aliquid unum simul esse et non esse;sic divisio omnino unius et indivisi est omnino repugnans eidem, ac per hoc sicut idem esse et non esse, simul summe esse et nullo modo esse est evidentissimum in sua falsitate; sic primum et summum ens esse est evidentissimum in sua veritate.

Et ideo, si accipitur indubitabile, prout privat dubitationem per rationis decursum: Deum esse est verum indubitabile, quia sive intellectus ingrediatur intra se, sive egrediatur extra se, sive aspiciat supra se: si rationabiliter decurrit, certitudinaliter et indubitanter Deum esse cognoscit.

Si autem dicatur indubitabile secundo modo, secundum quod privat dubitationem, quae est per rationis defectum;sic concedi potest, quod propter defectum hominum dubitari ab aliquo potest, an Deus sit, et hoc secundum triplicem defectum intellectus cognoscentis :vel quantum ad actum apprehendendi, vel quantum ad actum conferendi, vel quantum ad actum resolvendi.

Quantum ad actum apprehendendi incidit dubitatio, quando non recte et plene accipitur significatum miras nominis Deus, sed solum secundum aliquam sui conditionem: sicut gentiles Deum cogitabant quidquid supra hominem erat et futurum aliquod praevidere poterat: et ideo idola deos esse credebant et illa tanquam deos adorabant, quia aliqua responsa de futuris vera dabant.

Quantum ad actum conferendi dubitatio incidit, quando ex parte fit collatio, utpote cum insipiens videt, non manifestam fieri iustitiam de impio: infert ex hoc, quod non est regimen in universo, ac per hoc, quod in ipso non sit rector primus et summus, qui est Deus excelsus et gloriosus.

Similiter quantum ad defectum in actu resolvendi incidit dubitatio, quando intellectus carnalis nescit resolvere nisi usque ad ea quae patent sensibus, sicut sunt ista corporalia: ex qua ratione putaverunt aliqui, solem istum visibilem, qui obtinet principatum inter creaturas corporales, esse Deum, quia nescierunt resolvere usque ad substantiam incorpoream nec usque ad rerum prima principia.

Et hoc incido circa hoc quod est, Deum esse, dubitatio potest incidere ex defectu ipsius intellectus apprehendentis, vel conferentis, vel resolventis: et secundum istum intellectum cogitari potest ab aliquo intellectu, Deum non esse, quia non sufficienter et integre accipitur ab illo significatum huius nominis Deut. - Sed ab eo intellectu, qui plene apprehendit significatum huius nominis Deus, cogitando, Deum esse, quo nihil maius cogitari potest, non solum non dubitari, an Deus sit, sed etiam nullo modo potest cogitari, Deum non esse. Unde et rationes concedendae sunt hoc probantes.

1. 2. 3. Ad illud quod primo obiicitur in contrarium de Psalmo et de Damasceno, iam patet responsio: quia procedit de dubitatione, quae venit ex rationis defectu, cuiusmodi est in intellectu insipiente, qui sua caligine obscuratus nec sufficienter resoluit nec recte confert nec integre apprehendit significacatum huius nominis Deus, Ipse enim intellectus intra se habet lumen sufficiens ex propria conditione , per quod posset dubitationem istam longius propulsare et se ab insipientia eripere. Unde in hac defectiva consideratione insipientis intellectus potius voluntarie deficit quam coacte, non propter defectum ex parte cogniti, sed propter defectum ex parte sui.

Et per hoc patet responsio ad illud quod obiicitur de idolo. Ideo enim gentilis cogitat, Deum esse idolum, quia ipsius apprehensio de Deo est deiectiva: non enim apprehendit ipsum ut summum et optimum, sed ut aliquid potens, quod homo non potest: et hinc venit in eo error deceptionis et nutatio dubitationis, in quem errorem ipse se propria pertinacia praecipitat, ut prorsus inexcusabilis fiat : nec tamen ipse omnino privatus est a cognitione Dei, quia, quamvis ex sua perversitate velit colere idolum, instinctum tamen naturalem habet ad colendum Deum, contra quem pugnat se praecipitando in errorem voluntarium.

4. Ad illud quod obiicitur: quod contingit significare contingit et cogitare: dicendum, quod cogitari potest aliquid dupliciter: vel cogitatione nuda, vel cogitatione cum assensu. Nuda cogitatione potest cogitari ita falsum, sicut verum, et manifeste falsum, sicut manifeste verum. Cogitatione cum assensu non cogitatur nisi verum vel aliquid simile vero. Prima cogitatio se extendit ad quaecumque se extendit sermo: secunda vero cogitatio non ad tot se extendit: et de hac cogitatione intelligit tam Anselmus quam Augustinus, et de hac cogitatione dicitur, quod Deus non potest cogitari non esse.

5. Ad illud quod obiicitur contra rationem Augustini, quod contradictoria non infert suam contradictoriam: dicendum, quod verum est secundum quod contradictoria: sed intelligendum est, quod propositio affirmativa duplicem habet affirmationem: unam, qua asserit praedicatum de subiecto: aliam, qua asserit, se esse veram. In prima distinguitur a propositione negativa, quae removet praedicatum I subiecto: in secunda vero communicat cum illa, quia tam propositio negativa quam affirmativa asserit, se esse veram. Quantum ad primam attenditur contradictio , non quantum ad secundam. Cum vero dicitur: nulla veritas est, haec propositio, in quantum negat praedicatum a subiecto, non infert suam oppositam, quae est, aliquam veritatem esse. In quantum autem asserit, se esse veram, infert, aliquam veritatem esse: nec mirum, quia, sicut omne malum praesupponit bonum, sic falsum infert verum. Et ideo hoc falsum, quod est, nullam veritatem esse

cum propter remotionem praedicati a subiecto destruat omne verum, et propter assertionem , qua asserit, se osse veram, ponat, aliquam veritatem esse

includit utramque partem contradictionis;deo utraque ex illa potest inferri, et ipsum in se esse falsum et inintelligibile ab intellectu recte apprehendente. Et hoc est quod vult dicere Augustinus.

6. Ad illud quod obiicitur de ratione Anselmi de insula, qua nulla melior vel maior cogitari potest ; dicendum, quod non est similet:quia, cum dico ens, quo nihil maius cogitari potest, hic nulla est repugnantia inter subiectum et implicationem; et ideo rationabiliter potest cogitari. Sed cum dico insulam, qua nulla potest melior cogitari; hic est repugnantia inter subiectum et implicationem. Insula enim dicit ens defectivum, implicatio vero est entis perfectissimi: et ideo, quia ibi est " oppositio in adiecto " , irrationabiliter cogitatur, et intellectus sibi ipsi in cogitando repugnat: et ideo non est mirum, si non potest inferri, quod istud quod cogitatur sit extra in re. Secus autem est in ente vel in Deo, cui non repugnat talis implicatio .

7. Ad illud quod quaeritur: pro quanto dicitur, quod Deum esse non possit cogitari non esse? iam patet responsio: non quia non possit cogitari, " quid est quod per nomen dicitur ", sive significatum huius orationis: Deus non est: sed quia ipsum adeo est evidens in se et certum cognoscenti, quod si recte considerare velit, non est aliquid, per quod possit ab hac veritate avelli. Est enim verum evidentissimum et praesentissimum, quod nulli deest loco, nulli tempori, nulli rei, nulli cogitationi: nec sic est de aliis veris creatis.

8. Ad illud quod obiicitur, quod nihil certius tenemus, quam quod fide comprehendimus: dicendum, quod illud est verum de certitudine adhaerentiae, non de certitudine intelligentiae, sicut manifeste consideranti apparet.

9. Ad illud quod obiicitur, quod illud est verum latens, ergo maxime dubitabile ; dicendum, quod licet Deus sit simplex et uniformiter in se, tamen quodam modo latet et quodam modo patet, sicut insinuat Apostolus ad Romanos primo : Quod notum est Dei manifestum est in illis. Aliquibus enim manifesta est trinitas appropriatorum, quibus non est manifesta trinitas personarum: et alicui manifesta est unitas essentiae, cui non est manifesta trinitas appropriatorum: et alicui manifesta est ipsa Dei trinitas, cui non est manifesta ipsa essentiae unitas. Hoc autem est, quod primo manifestum est de Deo, scilicet ipsius entitas, et quantum ad hoc non latet, sed patet: et ideo non est dubitabile, sed indubitabile.

10. Ad illud quod obiicitur, quod anima dubitans de iis infra se et iuxta etc. ; dicendum, quod non valet: quia, licet Deum esse sit supra, animam secundum naturam, est tamen intra animam secundum notitiam et extra secundum repraesentationem et persuasionem, quam sibi facit omnis creatura, quia haec veritas est in omni veritate clausa et intellecta.

11. Ad illud quod obiicitur, quod idem est Deo esse et iustum esse: dicendum, quod non sequitur: quia, licet sit idem in se et secundum se, non tamen est idem secundum rationem apprehendentem et secundum effectum repraesentantem: et ideo possibile est, unum patere, altero non patente.

12. Ad illud quod obiicitur, quod frustra quis nititur probare illud, de quo nemo dubitat: dicendum, quod, sicut iam patet, hoc verum non indiget probatione propter defectum evidentiae ex parte sua, sed propter defectum considerationis ex parte nostra. Unde hujusmodi ratiocinationes potius sunt quaedam exercitationes intellectus, quam rationes dantes evidentiam et manifestantes ipsum verum probatum.

13. Ad illud quod obiicitur, quod nullus cognoscit principia, nisi cognoscat terminos ; dicendum , quod verum est ; sed quorundam terminorum notitia est occulta, quorundam vero manifesta. Et rursus, de significato termini potest haberi notitia plena, plenior et plenissima. Secundum hoc intelligendum , quod potest sciri, quid est Deus, perfecte et plene et per modum comprehensivum, et sic non cognoscitur nisi a solo Deo: vel clare et perspicue, et sic cognoscitur a Beatis ; vel ex parte et tn aenigmate , et sic cognoscitur, quod Deus est primum et summum principium omnium mundanorum; et istud, quantum est de se, potest esse omnibus manifestum: quia, cum quilibet sciat, se non semper fuisse, scit, se habuisse principium, pari ratione et de aliis; et quia haec notitia omnibus se offert, et hac cognita, scitur, Deum esse: ideo est indubitabile omnibus, quantum est de se.

14. Ad illud quod obiicitur, quod credere indubitabile non est meritorium: dici potest, quod credere, Deum esse, quantum est de se, non est meritorium nisi per hoc, quod substernitur ei quod est, Deum esse trinum, vel aliis articulis fidei, cum supra istum fundantur: et ratione illorum potest fieri meritorium, quia, si per se nude credatur, non est efficax ad merendum. Apostolus autem loquitur de hoc quod est, Deum esse, prout est substramentum aliorum credibilium: et hoc substramentum est homini a natura insitum, ne, si intellectus humanus de natura propria nihil de Deo cognosceret, excusare se posset per ignorantiam. Et hoc est quod dicit Magister Hugo : " Propterea Deus a principio naturae nec totus conscientiae humanae voluit esse manifestus, nec totus absconditus, ne, si totus manifestus esset, meritum fides non haberet, nec infidelitas locum: infidelitas enim de manifesto convinceretur, et fides de occulto non exerceretur. Si vero absconditus totus esset, fides a scientia non iuvaretur, et infidelitas de ignorantia excusaretur. Quocirca oportuit, ut proderet se occultum Deus, ne, si totus celaretur, prorsus nesciretur, et rursum ad aliquid proditum se et agnitum occultaret, ne totus manifestaretur: ut aliquid esset, quod ingenium hominis enutriret cognitum, et rursum aliquid, quod absconditum provocaret".

cuius credulitate non potest esse salus, est verum maxime credibile: sed Deum esse trinum est huiusmodi: ergo etc.

2. item, Athanasius in Symbolo: " Fides autem catholica haec est, ut unum Deum in trinitate et trinitatem in unitate veneremur "; et paulo ante praemittitur: " Quam nisi quisque integram inviolatamque servaverit, absque dubio in aeternum peribit ": ergo si sine hac fide non potest esse salus, sequitur idem quod prius.

3. Item, Augustinus, primo de Trinitate, capitulo tertio : "Cum quaeritur unitas Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus sancti, nusquam periculosius erratur, nec laboriosius aliquid quaeritur, nec fructuosius aliquid invenitur "; sed omne tale est maxime credibile, in quo est periculum in errando et salus in recte sentiendo: cura ergo Deum esse trinum sit hujusmodi verum, redit idem quod prius.

4. Item, Augustinus, Hypognosticon libro primo, capitulo tertio dicit, quod "nullus potest salvari sine fide Mediatoris": ergo necessarium est ad salutem credere Mediatorem: sed Mediator cognosci non potest, nisi cognoscatur distinctio personarum: ergo credere personarum distinctionem est necessarium ad salutem. Sed haec personarum distinctio est in Trinitate : ergo Deum esse trinum est verum, quod necessarium est credere ad salutem.

5. Item, nullus potest salvari, in quo non habitat Trinitas: tota enim Trinitas inhabitat simul in homine per gratiam: sed Trinitas non inhabitat nisi in eo qui credit: ergo nullus salvari potest, nisi in eo quod credit beatissimam Trinitatem. Maior manifesta est: minor probatur sic per illud quod dicitur Ioannis decimo quarto , quod Spiritum veritatis mundus non potest occipere, quia non videt eum neque scit eum: vos autem cognoscetis eum, quia apud vos manebit et in vobis erit.

6. Item, impossibile est, aliquem salvari, qui non sit membrum Christi: sed membrum esse non potest, nisi sit connexum: connexum autem esse non potest nisi per fidem, spem et caritatem: ergo nullus potest salvari sine fide Christi. Sed fides Christi includit fidem aeternae generationis, et secundum illam attenditur distinctio Trinitatis: ergo sine fide Trinitatis impossibile est, aliquem salvari.

7. Item, impossibile est, aliquem salvari, qui non credit, Deum esse principium creativum; nisi enim hoc de Deo credatur, nullo modo Deus ab homine recte colitur et veneratur sed nobilius est esse principium generativum quam creativum, quia nobilior est proles genita quam creatura facta: ergo nullus potest salvari, qui non credit, Deum esse principium generativum, pari ratione et spirativum, ac per hoc, nisi credat, Deum esse trinum.

8. Item, impossibile est, aliquem salvari, qui non amat et honorat eum qui est summe amandus et honorandus: sed Filius et Spiritus sanctus est summe amandas et honorandus, sicut Pater, secundum illud quod dicitur Ioannis quinto : Qui non honorificat Filium non honorificat Patrem, qui misit illum: ergo nullus salvari potest, qui non amat et honorat Filium et Spiritum sanctum, sicut Patrem. Sed nullus amat et honorat, nisi aliquo modo cognoscat et credat: ergo etc.

Ex his manifeste ostenditur, quod ad salutem est necessarium et debitum credere, Deum esse trinum.

Item, quod sit congruum, ostenditur.

9. Affectus rectus plus adhaeret summae bonitati quam sibi: ergo et intellectus rectus plus assentit summae veritati quam sibi. Si ergo intellectus noster credendo rectificatur, necesse est, quod sibi proponatur aliquod verum, quod excedat eius iudicium sed primum inter vera et credibilia propositum est, Deum esse trinum et unum: ergo quamvis lateat intellectum humanum, recte et congrue est propositum ad credendum.

10. Item, sicut caritas captivat affectum in obsequium Christi, sic fides captivat intellectum ; sed non captivaret, nisi faceret assentire alicui vero, quod excedit eius iudicium: ergo congruum est, quod primum inter credibilia propositum excedat intellectum humanum.

11. Item, a quod videtur omnibus, vel pluribus, vel sapientibus hoc ipso, quod videtur, efficitur probabile ": ergo quod creditur a pluribus, vel sapientibus hoc ipso, quod creditur, efficitur credibilia sed Deum esse trinum est creditum a pluribus 81 sapientibus: ergo congruum est credere, ipsum esse trinum.

12. Item, irrationabilius est ponere, quod innumera multitudo credat incredibile, quam ponere, cre (litum a multitudine esse credibile: sed certissimum est, quod Deum esse trinum est creditum a multitudine: ergo rationabile est sic credere.

13. Item, sicut intelligere debetur rationi, sic credere debetur auctoritati ; sed nihil est magis authenticum, quam sit sacra Scriptura, quae non tantum assertione veritatis et sua antiquitate, sed etiam miraculis et prophetiis stabilitatem habet: si ergo hoc verum testantur communiter divinae Scripturae, congruum est et rationabile illud verum credere, scilicet Deum esse unum in trinitate.

14. Item, cum sit triplex genus credibilis secundum Augustinum : " Quaedam enim creduntur simul et intelliguntur, quaedam prius creduntur et postea intelliguntur, quaedam creduntur et nunquam intelliguntur, sicut est historia humana gesta percurrens "; magis est credibile quod sic creditur, quod potest intelligi per rationem, quam illud quod non potest: sed Deum esse trinum est hujusmodi: ergo cum aliqua facta historica narrata a Scriptura authentica sunt credibilia

non enim est incredibile, quod " Abraham genuit Isaac ", immo est valde credibile: sic etiam de aliis consimilibus

ergo credibile est, Deum esse trinum et unum.

Sed contra: 1. Omne illud, cuius contrarium dictat omnis ratio, est incredibile rationi: sed contrarium huius quod est, unum esse realiter trinum, dictat omnis ratio: ergo est incredibile rationi.

2. Item: Omne illud, cuius contrarium natura creata praetendit, est rationi incredibile; sed contrarium huius quod est, unum in forma non multiplicata multiplicari in suppositis, praetendit omnis natura creata: in qualibet enim natura creata, supposito multiplicato, multiplicatur forma: ergo si intellectus noster manuducitur per creaturas ad cognoscendum Deum si est, sicut dicitur primae ad Corinthios decimo tertio : Videmus nunc per speculum in aenigmate: cum omnis natura creata contrarium habeat dictamen ad hoc verum, quod est, Deum esse trinum: necesse est, illud esse verum incredibile.

3. Item, omne quod creditur, aut creditur per rationem, aut praeter rationem: si ergo Deum esse trinum est verum credibile: aut ergo ex ratione, aut praeter rationem: sed si ex ratione, iam non est meritorium, quia " fides non habet meritum, cui humana ratio praebet experimentum ". Si praeter rationem: sed quod creditur ab habente usum rationis praeter rationem irrationabiliter creditur et non est verum credibile: ergo creditur irrationabiliter, ergo Deum esse trinum est verum incredibile.

4. Item, omne, quod creditur, aut creditur propter se, aut propter aliud: si ergo Deum esse rinum est verum credibile, aut isto modo, aut illo. Si propter aliud: ergo non est ipsius rectae fidei obiectum: si propter se: sed nihil est propter se umabile, nisi quod per se sufficit affectui: ergo nihil est propter se credibile, nisi quod per se patet intellectui. Sed Deum esse trinum non patet intellectui per se: ergo non est veram credibile.

5. Item, virtus consonat naturae, quia, ut dicit Tullius , et approbat Augustinus, "virtus est habitus in modum naturae rationi consentaneus ": ergo quod est incredibile virtuti naturali est incredibile virtuti fidei: sed Deum esse trinum non est credibile ab ipsa natura: ergo nec est credibile a virtute superaddita naturae.

6. Item, gratia est perfectio naturae , et perfectio non repugnat perfectibili, sed concordat: si ergo Deum esse trinum non est credibile per naturam, ergo nec per gratiam superadditam.

7. Item, "Conditor naturae nihil facit contra naturam cooperantem ": ergo doctor et inspirator naturae nihil facit contra naturale rationis dictamen: si ergo Deum esse trinum non est credibile per naturale rationis dictamen, ergo non est credibile per superadditam inspirationem.

8. Item, principium cognitionis scientialis debet esse facillimum ad sciendum, sicut patet in principiis demonstrationum, quae per se ipsa sunt nota intellectui : ergo principium cognitionis fidelis debet esse facillimum ad credendum: sed Deum esse trinum non est facillimum ad credendum, immo valde difficile, sicut patet in iis qui nondum habent fidem: ergo non est inter credibilia primum: nec medium est nec postremum, sicut apparet: ergo nullo modo est credibile.

His rationibus videtur posse ostendi, quod Deum esse trinum non sit credibile tanquam congruum credi.

Item, ostenditur, quod non sit credibile tanquam debitum credi.

9. Nullus tenetur ad id quod non potest, quia dicit Hieronymus : " Anathema sit qui dicit, Deum praecepisse impossibile "; sed credere, Deum esse trinum, non est in nostra potestate, quia donum Dei est habere fidem: ergo si nullus obligatur ad id quod non est in potestate sua, nullus obligatur ad illud credendum.

10. Item, si ad hoc credendum obligamur, aut secundum legem naturae, aut Scripturae, aut gratue. Non secundum legem naturae, quia illa est in corde hominum impressa et omnibus est notissima hoc autem est verum occultum et latens humanam industriam. Non secundum legem Scripturae, quia ante fuit ista veritas credibilis, quam Scriptura inciperet: rursus, si solum esset credibile propter Scripturam, non respiceret omne tempus nec omnes personas. Non etiam secundum legem gratiae, quia ante fuit fides isto, quam lex gratiae inciperet: et praeterea, lex gratiae est lex non onerosa: si ergo hoc credere est difficile, non obligamur ad illud secundum legem gratias ; nec secundum legem naturae nec Scripturae, ut ostensum est: ergo nullo modo astringimur ad credendum illud.

11. Item, si astringimur ad illud credendum , aut quia verum, aut quia verum cadens sub praecepto. Non quia verum, quia tunc pari ratione astringeremur ad omne verum credendum: si quia cadens sub praecepto, aut ergo morali, aut sacramentali; non quia sub sacramentali, illud constat: nec quia sub morali, quoniam omnia moralia reducuntur ad decem praecepta decalogi, in quorum nullo praecipitur credere Deum trinum: ergo nullo modo ad illud astringimur.

12. Item, si astringimur, aut quia verum visum, aut quia verum auditum, aut quia verum inspiratum. Non quia visum, quia nullus viator hoc vidit: non quia auditum, quia tunc nullus astringeretur ad illud credendum, nisi qui audisset: si quia inspiratum: sed omnis, cui inspiratur, credit: ergo nullus astringitur, nisi qui credit. Sed hoc falsum est: ergo et primum.

13. Item, quaero, quid moveat Christianum ad credendum illud verum. Si tu dicas, quod movet te divina Scriptura: ergo si divina Scriptura hoc non doceret , hoc tu non crederes: sed contra: esto quod toto Scriptura esset combusta, adhuc a fide Trinitatis non recederet Ecclesia nec anima christiana: ergo ex parte Scripturae non residet principalis ratio movens nos ad istam credulitatem. - Item, si tu dicas, quod miracula: contra: " Fides non habet meritum, cui humana ratio praebet experimentum "; et talis fides, quae est ex miraculis, potius est extorta quam voluntaria: ergo (illiusmodi credulitas non esset meritoria. - Si dicas, quod gratia: contra: nemo scit, utrum habeat gratiam, ergo nemo scit, utrum illud verum credere debeat; sed de credibili, ad quod credendum astringimur, certi sumus, quod debemus illud credere: ergo ad hoc credendum non movemur ratione gratiae. - Si dicae, quod ad hoc credendum moveat ipsa veritas, aeterna; sed contra: veritas ad nihil credendum movet, nisi quia est veritas visa: ergo cum haec veritas non sit visa ab anima, videtur, quod aliunde moveatur ad credendum quam ab ipsa veritate aeterna.

Est ergo quaestio: si illud est verum credibile, per quid movemur ad istud credendum, et per quid astringimur, ut illud credamus?