CONCLUSIO.

Deum esse trinum est verum credibile, quia hoc credere est congruum, debitum et dignum.

Respondeo : Dicendum, quod Deum esse trinum est verum credibile tanquam congruum et debitum et dignum credi.

Ad cuius intelligentiam notandum, quod cum illud verum credibile sit fundamentum totius fidei christianae, ad hoc , ut illud fundamentum maneat inconcussum, triplex habet testimonium, per quod ad istud credendum manuducimur, astringimur et levamur Hoc autem triplex testimonium attenditur secundum triplicem librum, qui est liber creaturae, liber Scripturae et liber vitae. Primus liber dat testimonium efficax, secundus dat testimonium efficacius., tertius vero efficacissimum.

Primus namque liber, qui est liber creaturae, quem ideo dico primum, quia primo sensibus nostris ostenditur, dat testimonium duplex, ut in ore duorum testium stet omne verbum . Omnis enim creatura vel est ad Dei vestigium tantum, sicut est natura corporalis, vel est ad Dei imaginem, sicut est creatura intellectualis. Utraque istarum testificatur Trinitatem, sed illa, quae tenet rationem vestigii, quasi de longinquo. Habet enim omnis creatura modum, speciem et ordinem, sive unitatem, veritatem et bonitatem, sive mensuram, numerum et pondus: quae per appropriationem correspondent trinitati personarum et per quae testificatur, Deum esse trinum. Et hoc est quod dicit Augustinus in libro Octoginta trium "Omnestionum : "Omne quod est, aliud est, quo constat, aliud, quo discernitur, aliud, quo congruit. Universa igitur creatura causam eius trinam ostendit, qua sit, et qua hoc sit, et qua sibi amica sit: creaturae autem causam, hoc est auctorem, Deum dicimus. Oportet ergo Trinitatem esse, qua nihil praestantius, intelligentius et beatius perfecta ratio invenire potest". Ex hoc ostendit Augustinus, quod creatura tenet rationem vestigii, quae testatur, Deum esse trinum.

Illa vero creatura, quae tenet rationem imaginis, utpote intellectualis, Deum esse trinum testatur quasi de propinquo, quia imago est expressa similitudo. Habet enim creatura intellectualis memoriam, intelligentiam et voluntatem, seu mentem, notitiam et amorem: mentem ad modum parentis, notitiam ad modum prolis, amorem ad modum nexus ab utroque procedentis et utrumque connectentis; non enim potest mens non amare verbum, quod generat. In iis autem non tantum attenditur origo et emanatio, per quam est in eis distinctio, verum etiam aequalitas et consubstantialitas et inseparabilitas, ex quibus expresso testimonio clamatur, Deum esse trinum. Cum enim sit spiritus et intellectus, non potest carere verbo genito et amore processivo, in quibus sit distinctio ratione originis et emanationis unius ab altero, sive etiam cum hoc aequalitas et consubstantialitas et inseparabilitas. Et hoc est, quod intendit Augustinus astruere in nono libro de Trinitate usque in tinem, qualiter videlicet per imaginem creatam testimonium redditur Trinitati aeternae .

Hoc autem geminum testimonium libri naturae efficax erat in statu naturae conditae, quando nec liber iste obscurus erat, nec oculus hominis caligaverat. Cum vero per peccatum hominis oculus caligavit, speculum illud factum est aenigmaticum et obscurum, et auris intelligentiae interioris obsurduit ad illud testimonium audiendum. Et ideo divina providentia dispensative providit testimonium alterius libri, scilicet libri Scripturae, qui quidem editus est secundum divinam revelationem, quae nunquam defuit nec deerit a principio mundi usque in finem.

Hic autem liber testatur dupliciter, Trinitatem esse, secundum duplicem sui partem: in veteri quidem testamento testatur implicite, sed in novo testamento testatur explicite.

Testimonium namque datur in veteri testamento de Trinitate tam in figuris quam in verbis. Inter figuras autem illa fuit authentica maxime, quae fuit ostensa patri fidei nostrae Abraham: de quo dicitur Genesis decimo octavo , quod tribus viris sibi apparentibus, tres quidem vidit, sed unum adoravit, unde tribus loquebatur, sicut uni, in hoc intelligens in se et insinuans aliis mysterium Trinitatis.

In verbis autem illud videtur maxime efficax ad testificandum, quod dixit David eximius Prophetarum in Psalmo : Verbo Domini caeli firmati sunt, et Spiritu oris eius omnis virtus eorum, ubi simul insinuatur trinitas personarum, ita quod duae personae explicite in nomine Spiritus et Verbi, et una implicite nomine Domini. In pluribus autem locis, immo fere in omnibus veteris testamenti, licet implicite, figuris tamen et verbis testimonium redditur Trinitati aeternae.

Per hunc etiam modum in novo testamento testimonium datur, sed explicite, tam in Sacramentis quam in documentis expressis. Nam primum Sacramentorum , quod est baptismus, secundum quod scribitur ultimo Matthaei , fieri habet in invocatione expressa divinae Trinitatis. Ibi enim dicitur: Docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti: propter quod in illo Sacramento fundamentali character imprimitur Trinitatis. Hoc ipsum testantur et verba, inter quae, cum multa sint, illud unicum est expressum, quod scripsit amicus sponsi primae Ioannis quinto : Tres sunt, qui testimonium dant in caelo, Pater, Verbum et Spiritus sanctus, et hi tres unum sunt. Hoc autem testimonium est adeo efficax et expressum, quod non solum praedictum verum facit credibile, id est congruum credi, verum etiam debitum, dum astringit nos et arctat ad illud credendum.

Sed quia non omnes obediunt Evangelio , et verum illud supra rationem est ; ideo providit divina sapientia aeternum testimonium, quod quidem est liber vitae. Hic autem liber vitae per se et in se explicite et expresse testimonium dat irrefragabile Trinitati aeternae his qui revelata facie in patria Deum vident, in via autem testimonium secundum influentiam lucis, cuius capax est anima in statu viae,- ut enim dicitur Ioannis primo: Vita erat lux hominum, quia liber iste vitae est lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Illuminat autem dupliciter, scilicet per lumen inditum et per lumen infusum, ex quorum luminum concursu habitus fidei tanquam argumentum elicitur ad credendum, Deum esse trinum, et consequenter omne verum, quod pertinet ad christianae religionis cultum.

Et hoc patct sic. Per lumen enim naturaliter homini a Deo inditum et signatum tanquam lumen divini vultus unicuique dictat ratio propria, quod de primo principio sentiendum est altissime et piistune: altissime, quia a nullo: piissime, quia cetera ab ipso. Et in hoc concordant Christiani; Iudaei et Saraceni et etiam haeretici: Quod autem Deus possit et velit sibi producere aequalem et consubstantialem, ut aeternalem habeat dilectum et condilectum ; et quod hoc quidem de ipso Deo sentire sit sentire altissime et piissime - quia, si sentitur, quod hoc non possit, non sentitur de Deo altissime: si sentitur, quod possit et non velit, non sentitur de Deo piissime - quod, inquam, ita sit et ita sentiatur, hoc non dictat lumen inditum per se, sed lumen infusum, ex quo cum lumine indito colligitur, quod de Deo sentiendum est, quod generet et spiret sibi coaequalem et consubstantialem, ut sentiatur de Deo altissime et piissime: et hoc de Deo sentire est Deum maxime honorificare, venerari et colere. Et ex hoc apparet, quomodo fides Trinitatis et fundamentum et radix est divini cultus et totius christianae religionis.

Ex hac autem radice, qua credimus, de Deo esse sentiendum altissime et piissime, ac per hoc ipsum esse trinum et unum, consequenter elicitur, quod credendum est, Deum esse creatorem omnium, punitorem malorum, retributorem bonorum et relevatorem miserorum. Quia enim altissimus, ideo decet eius dignitatem facere magna et iusta. Quia vero piissimus, decet eius dignitatem respicere humilia et relevare prolapsa. Et hinc est, quod credimus eum incarnatum et passum pro summa pietate, iudicaturum tandem orbem terrarum pro summa altitudine et aequitate

Ex dictis igitur colligitur, quae sit radix fidei christianae, quae sint eius testimonia, et quae etiam sint ab ipsa credibilia, et quod principium et primum omnium credibilium, quae faciunt ad divinum cultum, est credere, Deum esse trinum et unum.

Et quia summus et maximus cultor omnium fuit Iesus Christus, ideo ipse primo iussit, hoc verum lucide et aperte praedicari per totum mundum, per hoc astringens universos ad illud credendum. Unde cum ante eius adventum non tenerentur ad credendum Trinitatem nisi implicite, iam nunc post novi testamenti vulgationem tenentur omnes ad illam explicite credendum, ut iam non tantum sit illud credibile, quia dignum credi, vel congruum ex testimonio creaturae, verum etiam debitum per divulgationem veritatis evangelicae, cuius vulgatio principium habuit a Salvatore, sicut dicitur ad Hebraeos secundo , ubi loquens Apostolus de fide christiana ait sic: Cum initium accepisset enarrari per Dominum ab eis qui audierunt, in nos confirmata est signis et portentis et variis virtutibus et Spiritus sancti distributionibus secundum suam voluntatem.

Si orgo quaeritur: quid movet ad illud credendum, utrum videlicet Scriptura, vel miracula, vel gratia, sive ipsa veritas aeterna ? dicendum, quod principaliter movens ad hoc est ipsa illuminatio, quae inchoatur in lumine indito et consummatur in lumine infuso, quae quidem facit, nos non solum alte, verum etiam pie sentire de Deo: et hoc, quia illuminatio procedit ab ipso lumine aeterno, in cuius obsequium nostrum captivat intellectum , et captivando, dum ipsum subiicit Deo, colit et veneratur et reddit habilem ad credendam quaecumque ad divinum honorem et cultum spectant, etsi sint supra rationem nostram. Hoc patet per experientiam, si quis recurrat ad suae mentis arcana.

Moventia autem sicut adminiculantia et quodam modo inducentia plurima sunt: quia movent Scripturae testimonia authentica, movent Sanctorum exempla et martyria, movent Doctorum argumenta et ipsius universalis Ecclesiae sententia, movent et ipsa miracula irrefragabilia Unde Richardus, in primo libro de Trinitate, capitulo secundo: "Nihil constantius tenemus, quam quod fide apprehendimus: sunt namque Patribus caelitus revelata et tam multis quam magnis, tam miris signis vel prodigiis divinitus confirmata, ut gravis videatur esse dementiae in bis vel aliquantulum dubitare. Innumera itaque miracula et alia, quae non nisi divinitus fieri possunt, in hujusmodi fidem faciunt et dubitare non sinunt. Utimur itaque in eorum attestatione seu etiam confirmatione signis pro argumentis, prodigiis pro experimentis. Utinam attenderent Iudaei, attenderent pagani, cum quanta conscicntiae securitate pro hac parte ad divinum iudicium poterimus accedere ! Nonne cum omni fiducia Deo dicere possumus: Domine, si error est, a te decepti sumus: nam ista in nobis tantis signis et prodigiis confirmata sunt et talibus, quae non nisi per te fieri possunt. Certe a summae sanctitatis viris sunt nobis tradita et cum summa et authentica attestatione probata, te ipso ''cooperante et sermonem confirmante sequentibus signis ".

Et per hoc patet responsio ad illa quatuor, quae ultimo quaerebantur: quid est illud quod fidelem movet ad credendum, Deum esse trinum et unum? ''

1. Ad illud ergo quod primo obiicitur: omne illud, cuius contrarium dictat omnis ratio etc.; dicendum, quod est tripliciter loqui de ratione: aut de ratione defectiva, aut statue, aut elevata. Cum ergo dicitur, quod omne illud, cuius contrarium dictat omnis ratio, est incredibile; si intelligatur particulariter de ratione defectiva, falsum est, quia potest esse aliquid repugnans rationi defectivae, quod tamen consonat rationi stanti, vel elevalae. Si vero intelligitur universaliter de ratione secundum triplicem statum, tunc prima propositio est vera et concedenda: sed minor est falsa et interimenda : quia, quamvis ratio defectiva dictet contrarium eius quod est, Deum esse trinum et unum, ratio tamen stans dictat aliquid, quod huic est consonum: elevata vero dictat id ipsum, ut patet ex his quae dicta sunt.

2. Ad illud quod obiicitur quod omne illud, cuius contrarium omnis natura creata praetendit, est incredibile ; dicendum, quod natura creata potest aliquid praetendere dupliciter: vel in se ipsa, vel in causa sua. Natura enim creata praetendit, se esse temporalem et mutabilem et compositam: causam vero suam aeternam et immutabilem et simplicissimam. Per hunc etiam modum, licet in creatura non possit stare unitas formae cum trinitate suppositorum, cum supposita in creatura distinguantur per materiam et formam ipsi materiae appropriatam ; in Creatore, in quo nulla prorsus est materia et vera fecunditas, manente una forma et substantia, est distinctio in suppositis ratione originis. Quia igitur creatura non praetendit universaliter contrarium huius quod est, Deum esse trinum, immo recte conformiter praetendit id ipsum: ideo est magis credibile quam incredibile.

3. Ad illud quod obiicitur, quod omne, quod creditur, aut creditur ex ratione, aut praeter rationem: dicendum, quod credere aliquid ex ratione est dupliciter : vel ex ratione mera, vel ex ratione adiuta. Quamvis ergo Deum esse trinum non sit credibile ex ratione mera, est tamen credibile ex ratione adiuta per gratiam et lucem desuper infusam. Et quod sic est credibile non irrationabiliter creditur, quia gratia et lux desuper infusa potius rationem dirigit, quam pervertat.

4. Ad illud quod obiicitur, quod omne, quod creditur, creditur aut propter se, aut propter aliud: dicendum, quod Deum esse trinum creditur propter se ipsum, quia summum et primum verum spectans ad cultum divinum.

Et quod obiicitur, quod omne tale credibile per se patet credenti: dicendum, quod illud verum est de credente, qui non habet obicem, sed potius dispositionem habilitantem ad assentiendum ipsi veritati increatae: et sic se habet in proposito, quia verus Christianas credit hoc verum sibi propositum sine aliquo persuasionis superaddito.

5. 6. Ad illud quod obiicitur, quod virtus consonat naturae: dicendum, quod illud intelligitur de virtute politica ; vel si illud intelligitur de virtute gratuita, non habet veritatem, quod consonet naturae, in quantum lapsa est, sed in quantum reforjnata et elevata, quod fit per gratiam divinam, desuper infusam.

Et per hoc patet responsio ad illud quod consequenter obiicitur de gratia, quod gratia est perfectio naturae. Est enim gratia perfectio naturae non tantum habilitans, verum etiam reformans et elevans. Reformando autem et elevando non destruit ipsam naturam, nec aliquid, quod sit de ipsa natura, sed defectum circa naturam.

7. Ad illud quod obiicitur, quod Conditor naturae nihil facit contra naturam; dicendum. quod natura dicitur dupliciter: vel naturalis cursus, vel naturalis obedientia creaturae. Secundo modo nihil facit, primo autem modo frequenter facit, ut in operibus, quae sunt supra naturam, vel contra, ut opera miraculosa . Per hunc etiam modum intelligendum est de naturali intelligentia, quod dupliciter est de ipsa loqui: vel in quantum nata est ratiocinari secundum lucem propriam, vel in quantum nata est se subiicere sub luce aeterna. Hoc ultimo modo nihil dictat contra intelligentiam; primo autem modo dictat aliquid, quod etsi videatur esse contrarium, post lumen infusum fit consonum: quia quod prius videbatur rationi impossibile sive difficile ad credendum, postea fit ad credendum facillimum, adeo ut verus credens dicat ipsi aeterno Doctori: Testimonia tua credibilia facta sunt nimis .

8. Ad illud quod obiicitur, quod principium cognitionis scientialis est facillimum ad sciendum etc.: dicendum, quod cognitio secundum fidem est cognitio secundum pietatem, sicut dicitur ad Titum primo . Et licet intellectui procedenti secundum ariditatem speculationis videatur illud difficillimum credere, quod est, Deum esse trinum et unum: intellectui tamen pietate pleno facillimum est illud sentire de summo Patre, quod Unigenitum habeat, quem sicut se ipsum diligat, quem etiam pro salute hominum tradat .

9. Ad illud quod obiicitur, quod nullus tenetur ad illud quod non potest: dicendum, quod licet homo ex se non sufficienter possit, potest tamen divino adminiculo, quod sibi praesto est, si faciat quod in se est: et quia potest facere illud, quo facto possit credere: ideo pro potente iudicatur, et ad illud debet astringi, maxime quando nec interior nec exterior commonitio deest: quod quidem est tempore gratiae revelatae .

10. Ad illud quod obiicitur: aut astringimur secundum legem naturae, aut Scripturae, aut gratiae; dicendum, quod proprie secundum legem gratiae, in qua obligamur et astringimur ad illud credendum distincte. Nihilominus et in lege naturae et in lege Scripturae erat obligatio ad credendum, saltem implicite. Omni enim tempore qui pertinaciter negaret, Deum esse trinum, reputaretur alienus a veritate et divino cultu: sed nunc potissime tempore gratiae, quando haec virtus revelata est et praedicata et approbata multipliciter et expresse. - Et si obiicias, quod hoc non deberet, quia lex gratiae facilis debet esse: dicendum, quod sicut amare inimicum non est facile cuicumque, sed habenti caritatem; sic credere Deum trinum, quamvis infideli videatur difficile, facile tamen est habenti fidem .

12. Ad illud quod obiicitur, quod aut tenemur ad illud credendum, quia verum visum, aut quia auditum, aut quia inspiratum: dicendum, quod ad illud tenemur, quia est verum maxime spectans ad divinum cultam et publice praedicatum; et ideo non excusatur homo per defectum auditus, nec per defectum lucis interioris, quia potest facere, quo facto inspiratur sibi.

11. Ad illud quod obiicitur, quod si astringimur ad illud credendum, aut quia verum, aut quia verum cadens sub praecepto; dicendum, quod quia verum cadens sub praecepto.

Et si quaeris: sub quo praecepto? dico, quod sub primo, in quo quidem dicitur : Audi, Israel, Dominus Deus tuus Deus unus est. Dominum Deum tuum adorabis et illi soli servies. In hoc quidem praecepto obligamur expresse ad credendum. Deum esse unum, sed implicite ad credendum, Deum esse trinum. Et hoc patet sic: quia hoc praecepto astringimur ad colendum Deum culto latriae, quae ibi vocatur seruitus. Colere autem in spiritualibus est secundum transumtionem a materialibus: in materialibus autem colere agrum est manifestare pullulationes originaliter ex ipsa terra procedentes. Per hunc etiam modum colere Deum est corde et ore et opere profiteri, ipsum esse principium, ita quod non perfecte colitur, nisi confiteamur, ipsum esse principium principians non tantum effectivum in creatione, sed etiam refeetivum in redemptione et perfectivum in glorificatione: nec adhuc perfecte , si credatur esse principium ex tempore, nisi credatur principium principians ex aeternitate: nec adhuc, nisi credatur principium principians aeternaliter principiovntem: quod credimus, dum credimus, Patrem aeternaliter generare Filium, spirantem cum ipso Spiritum sanctum, ut aeternaliter sit in Deo principium de principio, et principium non de principio.

Ad perfectam igitur Dei culturam necessario est sentire et credere, ipsum esse principium aeternaliter principians principiantem, ut sic fiat manifestatio aeternarum pullulationum: necessarium etiam est credere, ipsum esse principium creativum et recreativum et retributivum, ut sic fiat manifestatio temporalium pullulationum: et qui in aliquo horum deficit non est perfectus Dei cultor. Et quoniam tempore gratiae revelatur non qualitercumque, sed perfecte: ideo omnia ista oportet explicite credere, si in numero divinorum cultorum volumus computari: et ad hoc astringimur per ipsum praeceptum divinae legis: quod quidem ante Christi adventum astringebat implicite, nunc autem explicite, quia est tempus colendi Deum perfecte.

Ex his patet, quare sacrificia placuerunt Deo tempore legis scriptae, et spectabant ad cultum divinum , pro eo quod omnia erant signa profitentia et praefigurantia reparationem humanam, quae fuit per oblationem agni immaculati et effusionem sanguinis Iesu Christi .

Patet etiam, quare in statu legis gratiae non offertur sacrificium figurale, sed ipse Iesus Christus in sua carne et sanguine, pro eo quod est tempus colendi Deum veraciter et perfecte: et ideo oportet, quod sacrificium verissimum et perfectissimum offeratur, quod quidem est unicum et solum, ipse scilicet Iesus Christus .

Patet etiam, quare iuste condemnentur infideles. Si enim valde inhonorat regem terrenum qui aufert ei unam regni particulam, et per hoc merito dignus efficitur, ut expellatur a regno; multo magis qui negat, Deum esse principium principians ex tempore universa, vel aeternaliter principians intra, inhonorat maiestatem aeternam et dignus est non tantum expelli a regno Dei, sed etiam praecipitari in infernale supplicium cum diabolo et angelis cius.

Patet etiam, quare fide Deum colimus. Nam hoc modo sentiendo de Deo, quo fides christiana sentit, sentimus de ipso, quod ipsum est principium altissimum et piissimum; et ideo timendum est et amandum, ex quibus duobus revocatur homo a malo et inflammatur ad omne bonum: et haec est perfecta iustitia, quam qui habet dicnus est hereditate apterna