QUAESTIO XV

Utrum necessitas in rebus naturalibus proveniat ex materia, vel ex fine

Aristot. hic text. 78. et 91. et 4. degenerat. animat. cap. 2. Themist. ad text. 81. et 1. de anima, ad text. 83. Simplic. hoc in libro ad text. 78. Averroes hic. com. 91. et 12. Metaphys. com. 18. Alhert. Magn. tract. 3. cap. 1. et sequent. Scotus 5.

. Metaph. qu. 1. Conimbr. 2. Physic. cap. 9. qu. 1. Complut. disput. 14. quaest. 3. Ruvius. cap. 9. quaest, unica. Roccus quaest. 7.

Arguitur quod ex materia. Primo, quia sicut est de pluvia, ita videtur de aliis rebus naturalibus ; sed pluvia fit ex necessitate materiae : quia cum vapor fuerit elevatus superius ad locum frigidum, ibi virtute frigiditatis condensatur, et sic ex necessitate gravitatis descendit deorsum, et non propter finem. Confirmatur, quia si pluvia fieret propter finem, maxime esset propter augmentum frumentorum ; sed propter hoc non, quia saepe contingit frumentum corrumpi per pluviam.

Secundo, sicut est in artificialibus, ita in naturalibus ; sed in artificialibus necessitas provenit ex materia ; igitur etiam in naturalibus. Minor patet, quia ex necessitate materiae est, quod graviora subjician tur levioribus: modo ita est in compositione domus, quia primo ponuntur lapides, secundo ligna, et ita de aliis.

Tertio, quia ab illo provenit necessitas in rebus naturalibus, per quod respondetur ad quaestionem quaerentem de necessitate in dispositionibus naturalibus ; sed hoc est per materiam ; ergo, etc. Minor patet, quia si quaeratur propter quid Socrates de necessitate corrumpitur, respondetur, quia habet materiam, quae est in potentia ad aliam formam.

Quarto, quia dispositiones naturales, vel sunt simpliciter necessariae, et tunc dicit Aristoteles quod proveniunt ex materia; vel sunt contingentes, et tunc necessitas illarum a nullo proveniet, eam sint contingentes, et non necessariae.

Quinto,quia natura non cognoscit finem ; igitur non agit propter finem. Tenet consequentia, quia intendere finem, seu agere propter finem, est per cognitionem appetere finem.

Sexto, quia finis semper habet rationem boni ; sed aliqua mala fiunt per naturam : igitur illa non fiunt propter finem, et per consequens in illis operationibus natura agit propter finem.

Oppositum arguitur per Aristotelem 2. hujus, cap. ultimo, text. 91. In quaestione primo videbitur, quod natura agit propter finem. Secundo, qualiter necessitas dispositionum naturalium diversimode proveniat ex materia, et ex fine.

Quantum ad primum, notandum quod quoddam est agens liberum, et aliud est agens naturaliter. Hoc stante, sit prima f V 1

conclusio. Non semper agens liberum intendit finem. Probatur, ut quando homo disrumpit festucam, aut fricat barbam, nullum finem intendit. Secunda conclusio : Omne agens naturaliter agit propter finem. Probatur, quia illa operatio naturaliter fit propter finem, ad quam media sunt eo modo ordinata, et disposita, qualiter per ipsa natus est consequi finis intentus : sed agens naturale ordinat media sua illo modo ad effectum, qualiter per ipsa natus est consequi effectus, seu finis intentus ; ergo, etc. Secundo, quia necessitas dispositionum naluralium,vel proveniet ex materia, vel ex fine; non ex materia, ut patet in 2. art. igitur ex fine.

Tertio, patet inductione, quia aranea facit telam propter capere muscas, grave descendit propter conservari, et ita de aliis. Sed dubitatur,per quod principium aranea facit telam, aut formica colligit granum, aut hujusmodi. Videtur quod non per cognitionem, aut enim hoc esset per cognitionem sensuum exteriorum, vel interiorum ; non exteriorum, quia forte colligunt propter evitare pericula hyemis sequentis, et tamen nunquam experti sunt hyemem : nec per cognitionem sensuum interiorum ; quia sensus interior praesupponit exteriorem. Secundo patet, quia nulla cognitio est indita nobis a natura ; igitur nec hujusmodi brutis. Tenet consequentia, quia natura est magis sollicita de nobis, quam de brutis; et antecedens patet primo Posteriorum.

Propter istas rationes dico, quod hujusmodi animalia operantur ex quodam principio, qui est instinctus naturae, et non est cognitio, sed est quaedam qualitas infusa a caelo,vel consequens naturam hujusmodi animalium a tota specie, et etiam in his qualitatibus, vel dispositionibus infusis a Caelo aliquis dicitur fortunatus, vel infortunatus.

Quantum ad secundam, notandum quod duplices sunt dispositiones naturales, quaedam sunt utiles ; quaedam inutiles, ut monstruositas, corruptio, senectus, et hujusmodi ; et tales dispositiones sunt necessariae propter materiam, ita ut in illis dispositionibus materia sit necessaria, et etiam causa necessitatis hujusmodi dispositionum. Sed de dispositionibus dico, quod determinatio ipsarum ad sic esse, qualiter utiles sunt ad dispositiones naturales, non est a materia, sed a fine, quod patet exemplificando ; quia quantum est ex parte materiae, non esset ratio, quare oculus potius poneretur in capite, quam in pede, aut quare palpebrae potius ponerentur super oculum, quam super nasum. Et hoc probatur, quia in principio generationis, materia, scilicet semen est uniforme, et consimilium partium ; igitur quantum esset ex parte materiae effectus genitus esset consimilium partium ; igitur determinatio ad diversas dispositiones est ab agente, quod per hujusmodi dispositiones intendit diversos fines. Et notandum, quod dispositiones, ut mors, senectus, et hujusmodi, licet sint inutiles respectu praecedentium, tamen sunt utiles ad operationes sequentes, hoc tamen non obstante, necessitas eorum provenit ex materia, et non ex illis operationibus sequentibus: quia illae operationes sequentes non determinant materiam ad hujusmodi dispositiones. Ex hoc ponuntur conclusiones. Prima in rebus, et dispositionibus naturalibus materia est necessaria.

Secunda, causa necessitatis dispositionum naturalium est attribuenda fini, et non materiae. Probatur primum, quia illud est necessarium in dispositionibus naturalium,

per quod respondetur de rebus naturalibus, quod est necessarium in dispositionibus ipsarum ; modo hoc est per materiam, ut patet exemplificando in naturalibus, ut si quaeratur, quid est necessarium ad hoc quod fiat cultellus, respondetur ferrum. Secunda conclusio probatur ; quia illud est causa necessitatis in rebus naturalibus, per quod convenienter respondetur ad quaestiom quaerentem propter quid est talis dispositio necessaria, vel talis sed hoc est per finem ; ergo, etc. Minor patet, quia si quaeratur propter quid ferrum est necessarium ad cultellum, respondetur per finem, ut possit secare dura : et si quaeratur propter quid oculus est aqueus, respondetur per finem, ut possit videre. Confirmatur ista conclusio, quia nisi causa necessitatis dispositionum naturalium esset attribuenda fini, sequeretur in animalibus habentibus testas, quod tota testa poneretur inferius, et residuum superius. Item sequeretur, quod in animalibus omnia ossa deberent esse deorsum,consequenter nervi, postea sanguis, et ultimo spiritus, quod est contra experientiam. Et patet consequentia ; quia iste est ordo membrorum, quantum est ex parte materiae. Et haec de secundo.

Ad rationes. Ad primam dico, quod pluvia fit propter finem, scilicet propter augmentum frumenti,et aliorum vegetabilium, et si quandoque frumentum corrumpatur per pluviam, ex hoc non sequitur, quin pluvia fiat propter finem ; quia hoc contingit, ut in paucioribus. Similiter ad alium finem ordinatur pluvia, scilicet ad aequationem elementorum.

Ad secundam dico, quod domus non fit propter materiam ; sed quia sic potest melius durare ad finem, ad quem ordinata est. Similiter non est verum, quod semper graviora ponantur deorsum ; quia regulae sunt de partibus gravioribus.

Ad tertiam concedo, quod aliquae dispositiones inutiles, et habentes rationem mali proveniunt ex necessitate materiae.

Ad quartam,negatur consequentia :quia quidam (a) est appetitus naturalis sine cognitione.

Ad quintam dico, quod sunt necessariae ex suppositione, scilicet finis, vel operationis sequentis, ut puta, si homo debeat videre, necesse est, quod habeat oculum taliter dispositum.

Ad sextam dico, quod illae dispositiones, quae habent rationem mali, fiunt ex necessitate materiae, et non finis. Explicauit quaestiones 2. lib. Physicorum.

ANNOTATIONES

( ) Quidam est appetitus naturalis sine cognitione. Nota, quod agentia naturalia inanimata non cognoscant finem, propter quem operantur ; quia carent potentia cognitiva. Etsi dicas, nihil potest certo tendere in finem, quem non praecognoscit, atque adeo naturalia inanimata non attingunt certo finem suum : imo potius finem suum cognoscunt, quia certissime illum attingunt, nisi impediantur ; dico verum esse nihil posse tendere in finem. nisi prius cognitum ; vel ase, si agit per cognitionem ; vel ab alio illud dirigente, si non agit per cognitionem ; atque adeo sicut sagitta dirigitur in scopum, quem non cognoscit, sed quia dirigitur a cognoscente : ita etiam agentia naturalia dicuntur agere propter finem, et a fine moveri, quem non cognoscunt, in quantum moventur a Deo dirigente, et cognoscente finem, danteque unicuique agenti instinctum naturalem, et virtutem ad suum finem consequendum. Ex quo infertur aliquam esse causam universalem, omnes fines omnium rerum praevidentom,atque omnia in suos proprios fines inclinantem, praebentemque illis virtutem, eos assequendi; qualis est Beatissimus Deus, qui omnia disponit, providet, gubernat, omniaque in suos dirigit fine3. Nota secundo, quod quaedam agentia naturalia cognoscunt materialiter suum finem, non formaliter, id est, cognoscunt rem particularem, quae est finis, non tamen cognoscunt ipsam sub ratione finis, neque applicant media ad talem finem consequendum, quamvis illum materialiter etiam cognoscant. Haec sunt bruta omnia. Cognoscit enim, verbi gratia, equus famem, quam patitur, et herbam quam comedit, sentitque se saturari, non tamen cognoscit herbam ordinari ad famem sedandam, ut ad finem, sed comedit propter delectationem, quam sentit, et ita sedat famem. Unde observa, quod animalibus, concessa est a natura quaedam facultas cognitiva, qua sibi convenientia appetant, et disconvenientia fugiant, quae facultas, (ut videbimus 2. de Anima) dicitur aestimativa : haec potentia non est discursiva quapropter tantum praesentia objecta per illam cognoscit animal brutum, de futuro autem nequit judicare. Quando ergo dicimus,quod bruta non cognoscunt finem nisi materialiter, volumus ipsa non operari propter aliquem futurum eventum ab illis cognitum ; sed tantum moventur ab objecto praesente, cujus convenientia, seu disconvenientia percepta prosequuntur ea, vel fugiunt ab eis, ex qua actione nascitur, quod finem consequantur, quem non noverunt, neque perceperunt. Et sic quando brutum videt aquam, cognoscit sibi esse convenientem, et ideo illam appetit, et bibit, et ex hoc secula est sedatio sitis, quam ipsum ignorabat secuturam, neque in his actionibus aliquo discursu, consultatione, aut deliberatione utuntur, sed tantum naturali inclinatione illius potentiae cognitivae feruntur in ipsa objecta, vel ab eis refugiunt. Non est tamen negandum, quod bruta perfecta, aliquando ex memoria praeteritorum multa faciant, ut bos recordatur cibi, quem comedit, properat ad praesepe, juxta illud : Bos praesepe Domini sui cogno vit. Finis tamen horum animalium formaliter est cognitus a Deo ipsa animalia ad illum dirigente, sicut inanimata dirigit.

Nota tertio quod quaedam agentia naturalia sunt,quae ipsum finem formaliter,et sub ratione finis cognoscunt,et ordinem mediorum ad ipsum finem: haec autem agentia inter res naturales sunt soli homines. Cognoscit enim homo sitim,quam patitur.applicatque aquam, quam cognoscit tanquam medium aptum ad illam sedandam. Est autem hoc de homine intelligendum in actionibus moralibus, seu humanis, ut cum emit alimenta ad sustentationem. In naturalibus enim operationibus, quales sunt generare sibi simile, nutriri, et augeri, et hujusmodi, eodem modo se habet, ac reliqua agentia naturalia.

Ex hoc sequitur, quod est convenientia, et disconvenientia inter inanimata animalia bruta, et homines.Conveniunt siquidem in hoc, quod omnia agunt propter finem. Secundo conveniunt, quod in omnibus sunt aliquae operationes ita naturales, ut absque praecognito fine illas operentur, quales sunt operationes animae vegetativae, in his enim nulla est consultatio, et hoc intelligendum est secundum quod operationes tales sunt. Homo enim per potentiam vegetativam non cognoscit finem ad quem dirigit illas operationes, quamvis per intellectum cognoscat.

Differentia autem est; quia insensibilia dicuntur agere propter finem; quia ex se, et ex natura sua ad tales fines inclinantur, nulla prorsus finis cognitione ducta. Bruta vero agunt propter finem in quem naturaliter feruntur, quemque materialiter cognoscunt, quae sunt ad finem, quando illis praesentantur, quamvis, quod talia media ad talem finem ordinentur, ignorent: quia hoc esset formaliter cognoscere finem. Homo vero in operationibus humanis, ut homo est. praecognoscit finem sub ratione finis, et sic per electionem ordinat media ad finem : quare inter alia agentia naturalia, quae propter finem agunt, solus homo dicitur agere secundum propositum.

LIBER TERTIUS

PHYSICORUM

EXPOSITIO TEXTUS

Quoniam (I)nalura quidem est Principium motus, etc. Iste est tertius liber Physicorum, in quo Aristoteles determinat de passionibus intrinsecis rei naturalis, seu mobilis, quae dicuntur intrinsecae, eo quod non sunt extra rem natur lem ; quae sunt motus et infinitas. Et dicuntur intrinsecae ad differentiam loci, vacui, et temporis ; quae sunt passiones extrinsecae corporis naturalis, de quibus determinatur in quarto. Iste liber dividitur in duos tractatus : in primo determinatur de motu: in secundo de infinito, ibi, Quoniam autem de natura scient a est, etc. Primus tractatus continet tria capitula. Primum est de quibusdam, quae praemittit ad definitionem motus. Secundum est de definitione: et tertium movet quaedam dubia de definitione motus Secundum ibi, Divisio autem secundum. Tertium ibi, Et dubitatum autem. In primo capitulo praemittit intentionem. Secundo prosequitur, ibi, Est igitur. Primo praemittit quinque conclusiones. Secunda ibi, Cum autem determinaverimus. Tertia ibi, Infinitum autem. Quarta ibi, Adhuc autem sine loco. Quinta ibi, Manifestum igitur est.

Prima conclusio est. Naturalis habet determinare (a) de motu. Probatur, quia naturalis habet determinare de natura ; igitur, et de motu. Tenet consequentia, quia motus ponitur in definitione naturae, ut dicendo : Natura est principium motus, et mutationis ; igitur necesse est ignorare naturam, scilicet definitive.

Secunda conclusio. Naturalis habet determinare de continuo.Probalur, quia naturalis habet determinare de motu : igitur et decontinuo. Tentet consequentia ; quia-(b) motus est de numero continuorum ; et antecedens patet ex praecedenti conclusione.

Tertia conclusio. Naturalis habet determinare (c) de infinito. Probatur, quia qui habet determinare de continuo, habet etiam determinare de infinito, per praecedentem conclusionem : igitur et de infini to. Major patet,quia multoties infinitum ponitur in definitione continui, ut dicendo, continuum est in infinitum divisibile : et dicit Aristoteles multoties, quia aliquando definitur aliter, ut dicendo, continuum est cujus partes copulantur ad terminum communem.

Quarta conclusio. Consideratio de vacuo, loco,et tempore pertinet ad naturalem. Probatur, quia consideratio de illis pertinet ad naturalem, sino quibus impossibile est fieri motum, sed sine istis impossibile est fieri motum, : igitur, etc. Major patet; quia naturalis habet considerare de motu : et minor est nota : nam secundum opiniones antiquorum, motus non potest fieri sine vacuo, sed secundum veritatem motus non potest fieri sine loco,et tempore, ut probabitur in quarto.

Quinta conclusio. Consideratio de omnibus istis pertinet ad istum librum. Probatur, quia istae sunt communes passiones omnium corporum naturalium, et iste liber determinat de rebus naturalibus secundum passiones communes ipsorum : igitur de ipsis determinare pertinet ad istum librum cum iste liber sit primus, et inter alios communior : quia semper speculatio de propriis passionibus est posterior consideratione de passionibus communibus.

Est igitur (3) eorum quae sunt. Hic ponit quasdam divisiones valentes ad definitionem motus. Prima divisio est, quod eorum quae(d) sunt, alia sunt in actu tantum : et quaedam in potentia tantum ; alia partim in actu, et partim in potentia : sicut album intensum dicitur album in actu, sed nigrum dicitur album in potentia, sed album remissum, quod est in via, ut intendatur, est partim in actu, et partim in potentia. Secunda divisio, eorum,quae sunt in actu quoddam est Substantia, aliud Quantitas, aliud Qualitas, aliud Ad aliquid, et sic de aliis Praedicamentis. Tertia divisio,eorum, quae dicuntur (e) ad aliquid ; quaedam dicuntur secandum superabundantiam,et defectum,ut duplum,et dimidium, quaedam actionem, et passionem, et omnino secundum motum, et mobile ; nam mobile est motivi mobile, et motivum est mobilis motivum. Non est (4) autem motus praeter res. Ponit unam conclusionem, quod omnis motus est in aliquo dictorum Praedicamentorum. Probatur, quia omne illud, ad quod est motus, vel mutatio, est in aliquo dictorum Generum ; igitur omnis motus, vel mutatio est in aliquo dictorum Praedicamentorum. Tenet consequentia : quia motus non est aliud praeter res, ad quas est mutatio : et antecedens patet, quia non est accipere aliquam rem communem ad ista Praedicamenta, ad quam possit fieri motus vel mutatio, et ideo non invenitur motus extra praedicta.

Unumquodque (5) autem dupliciter. Ponit quartam divisionem,scilicet quod in quolibet Praedicamento, in quo invenitur motus, vel mutatio, invenitur motus dupliciter. Nam quidam est motus acquisitivus, et quidam deperdilivus, ut in Genere Substantiae generatio, et corruptio,et in genere Qualitatis acquisitio qualitatis perfectioris, ut albedinis, dicitur mutatio perfecta, et acquisitio minus perfectae, ut nigredinis, dicitur motus imperfectus. Similiter in motu locali motus sursum potest dici acquisitivus, et motus deorsum deperditivus; quia locus sursum est nobilior. Similiter in Genere Quantitatis inveniuntur augmentatio, et diminutio, et ita ( ) de aliis Generibus. Ex quo infert Aristoteles quod tot sunt species motus, et mutationis, quot sunt species entis , et hoc est, quia in quolibet genere entis invenitur mutatio.

ANNOTATIONES

(a) Naturalis habet determinare de motu. Nota quod Aristoteles 2. Physicor. cap. 2. text. 11. dicit, supponendum est motum esse : et 6. Physicorum cap. 3. text. 26. dicit, quod nullus est, qui ignoret motum esse. Videtur ergo Aristoteles his locis, et hic,ubi docet naturalem disserere de motu tanquam de re ignota, et difficillima, sibimet contrarius. Dicas quod de motu possumus loqui dupliciter ; primo per quaestionem si est, et sub hac consideratione intelligendus est Aristoteles locis citatis . Secundo modo possumus loqui de motu per quaestionem quid est, quaerentes quid est ejus quidditas,et sub hac consideratione tractat Aristoteles de motu in hoc tertio.

(b) Motus est de numero continuorum. Nota, quod Aristoteles 5. Metaph. text. 18. dicit, quod motus est quantus per accidens : ergo de per se non spectat ad Physicum naturalem disserere de motu : quia ens per accidens excluditur a scientiis. Dicas, quod ens per accidens dupliciter dicitur ; primo ens per accidens dicitur illud, quod importat congregationem diversorum Praedicamentorum, ut homo albus ; et hujusmodi entia excluduntur a scientiis. Alio modo accipitur ens per accidens, ut idem est, quod ens per aliud, et hoc modo homo est ens per accidens: quia per suam formam est ens, et talia entia per accidens non excluduntur a scientiis. Et hoc modo intelligendus est Aristoteles loco citato, quando inquit, motum esse quantum per accidens, id est, per aliud, ratione scilicet continui.

(c) Naturalis habet determinare de infinito, etc. Nota quod Aristoteles in Praedicamentis agit de continuo, et tamen non definit continuum per infinitum : videtur ergo sibi contrarius hic et ibi. Dicas quod, ut Aristoteles 5. Metaph. habet, continuum tripliciter accipitur. Primo modo a posteriori et a signo, quando scilicet sumit denominationem ab opere, quod exercetur, et hoc modo continuum est una operatio : verbi gratia, lectio est continua ab hora octava usque ad nonam, quia est una operatio continua, et hoc modo non loquimur de continuo hic. Secundo modo accipitur in ordine ad partes ex quibus constituitur, vel per ordinem partium ad ipsum continuum, et sub hac ratione loquitur in Praedicamento Quantitatis, dicens : continuum est,cujus partes copulantur adunum terminum communem, et sub hac ratione non loquitur hic Aristoteles de continuo. Tertio modo accipitur in ordine ad partes in quas dividitur, et secundum hanc rationem loquitur hic Aristoteles de continuo, dicens : continuum est quod est divisibile in infinitas partes.

(d) Eorum quae sunt, alia sunt in actu tantum, etc. Nota quod sub primo membro comprehenduntur Angeli, homines, et aliae substantiae, quoad suum esse substantiale ; si tamen entia considerentur in ratione entis, sic quidem solus Deus est purissimus actus, et in purissimo actu, et nullo modo in potentia. Item si considerentur in ordine ad materiam, et potentiam Physicam, etiam Angeli sunt in actu. Sub secundo membro continetur res, quae cum possit esse Ullis, nihil habet illius, ut res quae potest esse calida, et nihil habet caloris ; vel homo, qui cum possit existere, non existat, ut Antichristus. Sub tertio autem membro continentur res, quae quoad aliquid sui existunt, et quoad aliquid sui non existunt ut res quae potest esse calida, ut octo dicitur esse actu, et potentia, dum est calida, ut quinque: in actu quidem quoad calorem, ut quinque, in potentia vero quoad calorem ut tria, quem non habet, et potest habere.

(e) Eorum quae dicuntur ad aliquid, etc. Nota, Aristotelem 5. Metaph. cap. de ad aliquid dicere, relationum quasdam fundari in unitate, sive quantitatum, sive qualitatum, sive essentiae, quae sunt aequalitas, similitudo, et identitas ; ea enim, inquit, sunt aequalia,quorum quantitas est una secundum speciem ; ea sunt similia quorum qualitas est una secundum speciem ; illa vero sunt eadem quorum substantia est eadem.Quasdam item fundari in Actione, et Passione, ut paternitatem, et filiationem: paternitas enim fundatur in actione generativa, hoc est quod paternitas fundatur in potentia generativa, ratio autem fundandi, et sine qua non fundatur, est quod actu generet.

( ) Et ita de aliis generibus. Nota, quod Aristoteles docet motum in genere quadruplicem esse : quia motus non est praeter res, ad quas tendit, res autem, ad quas tendit, sunt tantum quatuor, scilicet Substantia, Quantitas, Qualitas, et Ubi; quia in his tantum quatuor Praedicamentis reperitur motus, vel mutatio : in specie autom motum octo modis esse contingit, nam cum motus sit in quatuor Praedicamentis, et quodvis Praedicamentum contineat sub se rem perfectam, et imperfectam, sive habitum, et privationem, efficitur, ut motus qui est in illo Praedicamento, dividatur in motum, qui est ad rem perfectam, qui dicitur acquisitivus, et in motum qui est ad rem imperfectam,qui dicilur deperditivus. Unde colligit tot esse species, sive modos particulares motus,quot modi entis, idest, quot modi illius Praedicamenti ad quos est motus ; diversitas enim specifica motuum ex diversitate specifica terminorum ad quos, sumenda est.