QUAESTIO VI

Utrum scientia naturalis differat a Mathematica

Aristot. hic cap. 2. et 3. et 6. Metaph. cap. 1. text. 2. Simplic. et Themist. hic. D. Thom. ibid. ad text. 20 et opusc. 70. Ferarien. quaest. 2. hujus libri. Socin. 6. Metaph. quaest. 11. Fouceca lib. 2. Metaph. quaest. 5. sect. 5. Conimbrio. 2. Phys . cap. 2. quaest. unica. Ruvius ibid. in explicatione textus. Roccus quaest. 3.

ARGUITGB quod non : quia utraque considerat de eisdem rebus, igitur non sunt distinctae. Tenet consequentia per Aristotelem in tertio de Anima, text. 38. ubi dicit,quod secantur scientiae quemadmodum et res. Et antecedens apparet secundo hujus c. 3. text. 17. nam utraque considerat de magnitudine, lineis, et punctis, et Sole, et Luna, et eorum accidentibus propriis.

Secundo, si differrent,hoc esset,quia Mathematica est de separatis a motu, et Naturalis non, sed propter hoc non : quia nulla est res in rerum natura, quin sit motus, vel principium motus activum, vel passivum.

Tertio, si differrent, hoc esset, quia Naturalis definit per motum, et Mathematicus non, ut dicit Aristoteles in isto secundo, text. 18. sed propter hoc non potest dici ; primo, quia Naturalis definit motum, materiam primam, et primum motorem, et tamen non per motum, quia nullum istorum movetur. Secundo, quia Mathematicus definit numerum per motum, quia dicit, quod numerus est multitudo ex unitatibus aggregata, modo aggregatio est quidam motus : similiter definit circulum per motum, scilicet per hoc, quod omnes lineae ductae a centro ad circumferentiam sunt aequales, modo ductio est quidam motus, ergo, etc.

Oppositum arguitur per Aristotelem in isto secundo, text. 18. capitulis secundo et tertio. In quaestione primo videbitur, quae scientia dicatur naturalis, et quae Mathematica. Secundo quae Mathematica pura, et quae Mathematica media magis dicatur naturalis, quam Mathematica.

De primo notandum est, quod scientia non dicitur naturalis, eo quod insit a natura : quia quaelibet scientia nostra est acquisita de novo, ut patet 1. Posterior. text. 2. Secundo non dicitur scientia naturalis, eo quod sit a causis naturalibus ; quia sic quaelibet scientia diceretur naturalis, nam quaelibet scientia est ab intellectu, una cum adjutorio sensus, et objecto exteriori, quae sunt causae naturales. Ideo dico quod scientia dicitur naturalis, eo quod est de rebus naturalibus sub ratione, quae dicuntur naturales, et est illa ratio, qua dicuntur naturae, vel habentes naturam, vel secundum naturam : sed quia natura non dicitur absolute, sed in comparatione ad motum, ideo res dicuntur naturales in ordine ad motum.

Ex quibus sequitur, quod nullus terminus est de consideratione naturalis, nisi qui est definibilis per motum, vel per aliquod aequivalens ; patet, quia iste terminus motus definitur per aliquod aequivalens, et quilibet alter terminus dicitur in relatione ad motum ; et ideo si aliquis auctor debet definire perfecte conceptus naturales, motus implicitus debet explicari. Sed objicitur, quia isti termini homo, animal, albedo, vel hujusmodi, sunt de consideratione naturali, et tamen non sunt connotativi, imo absoluti, et per consequens in definitionibus ipsorum non oportet exprimere motum. Respondetur, quod de istis terminis secundum conceptum absolutum est consideratio Metaphysica, sed secundum conceptum connotativum est consideratio naturalis : quia naturalis non considerat hominem, nisi ut est mobilis, sensitivus, intellectivus, ot hujusmodi ; similiter non considerat albedinem, nisi ut albedo est immutativa sensus, disgregata visus, ethujusmodi : et sic considerat istam in ordine ad suos motus et operationes.

Nunc ponitur illa conclusio. Nulla conclusio, cujus uterque terminus est naturalis, est Mathematica, ut patet de ista : Omne compositum ex contrariis est corruptibile. Probatur, quia talis conclusio non potest probari per principia Mathematica, igitur non potest esse Mathematica. Probatur antecedens, quia principium ( ) per quod probatur aliqua conclusio, est definitio subjecti, vel praedicati : modo cum uterque terminus sit naturalis, definitio non potest esse Mathematica ; consequentia patet, quia sicut patet in 2. hujus, text. 89. simile est de principio in speculabilibus, sicut de fine in practicis : modo res denominatur a fine, igitur conclusio habet denominari a principio, ut patet exercitatis, quia conclusio, terra est sphaerica, denominatur naturalis, quando probatur per principium naturale ; et Mathematica, quando probatur per principium Mathematicum. Patet igitur, quae scientia dicatur naturalis, et quae conclusio dicatur de scientia naturali.

Quantum ad secundum notandum, quod scientia ( ) dicitur Mathematica, non quia est de rebus abstractis, aut insensibilibus ; sed quia est de rebus secundum rationem mensurae et mensurabilis ; et quia ratio mensurae, et mensurabilis est impertinens rationi motus, ideo dicitur, quod Mathematica est de separatis a motu ad istum sensum : quia propositiones, quas demonstrat Mathematicus, non essent minus verae si omnino essent immobilia, quam sint de facto : verbi gratia, ista conclusio, Proportio sphaerarum est proportio diametrorum, explicata non esset minus vera, posito quod omnia essent immobilia, sicut est de facto dum omnia, aut quaedam moventur.

Ex quo sequitur, quod in definitione termini Mathematici, debet poni aliquod exprimens rationem mensurae, vel mensurabilis, vel saltem consequentis mensuram ; ut proportio consequitur mensuram.

Secundo notandum, quod quaedam sunt principia habita per experientiam, et illa sunt principia naturalia ; alia sunt habita per naturalem inclinationem intellectus. et talia sunt Mathematica ; dum tamen exprimant rationem mensurae, et mensurabilis, ut si ab aequalibus aequalia demas, etc.

Nunc ponitur ista conclusio. Omnis propositio cujus uterque terminus est Mathematicus, est Mathematica. Probatur, quia nulla talis potest probari per principium naturale. Ex quibus sequitur, quae scientia sit pure Mathematica, et quae conclusio dicatur scientia Mathematica, et haec de secundo.

Quantum ad tertium notandum, quod sicut sunt aliquae proportiones in quibus uterque terminus est naturalis, et aliae in quibus uterque terminus est Mathematicus, ita sunt quaedam in quibus subjectum est de scientia naturali, et praedicatum de scientia Mathematica, et si fiat e converso, tunc illa propositio proprie non est de aliqua scientia, nisi quatenus sua conversa est de aliqua scientia : verbi gratia, nulla scientia probat talem conclusionem: aliquis circulus est aeneus, aliqua sphaera est ferrea.

Nunc sit prima conclusio. Propositio cujus subjectum est terminus naturalis, et praedicatum terminus Mathematicus non potest probari per ambo principia Mathematica. Probatur, quia ad probationem talis propositionis requiritur experientia alicujus sensus : verbi gratia, ad probandum istam, quod multiplicatio luminis per medium diaphanum fit secundum incessum rectum, requiritur experientia sensus. Similiter ad probandum istam, caelum est sphaericum, vel etiam istam, terra est sphaerica, requiritur experientia sensus.

Secunda conclusio. Talis conclusio potest probari per ambo principia naturalia. Patet de ista, caium est sphaericum. Nobiliori corpori debetur nobilior figura, caelum est nobilius corpus,et figura sphaerica est nobilior figura, ergo, etc.

Tertia conclusio : Talis propositio probatur ut in plurimum per unum principium naturale, et aliud principium Mathematicum, quorum principium Mathematicum semper est major, et principium naturale minor. Probatur inductione in conclusionibus Mathematicae mediae : nam ista conclusio, Luna est sphaerica, probatur sic, omne corpus quod crescit, et decrescit per circulum est figurae sphaericae ; sed Luna crescit, et decrescit secundum circulum, ergo Luna est sphaerica. Major est principium Mathematicum de se notum, et minor est habitum per experientiam. Similiter ad probandum istam: Diapason est majus diapente, arguitur sic, omnis proportio dupla est major sesquialtera ; sed diapason consistit in proportione sesquialtera ; major est Mathematica, et minor est naturalis habita per. sensum.

Sed objicitur, quia si talis conclusio debet dici media, vel hoc est per abnegationem ; et hoc non: quia scientia speculativa sufficienter dividitur in Mathematicam divinam, et naturalem, patet 6. Metaph. text. 1. Vel dicitur media per participationem, et hoc non, quia scientia est habitus simplex. Secundo : quia non contingit demonstrantem descendere de genere in genus, ut patet primo Posteriorum text. 56. igitur eadem conclusio non potest probari per principia diversarum scientiarum.

Ad primum dico, quod dicitur ( ) media per participationem sic : quia partim probatur per unum scientiam, et partim per aliam.

Ad secundum dicitur, quod uterque terminus propositionis est de eadem scientia: patet igitur, quae est Mathematica media, et quae conclusio dicatur media, et quomodo, et haec de tertio.

Quantum ad quartum dico, quod duae sunt causae, propter quas Mathematica media, dicitur magis naturalis, quam Mathematica ; prima causa est,quia conclusio habet denominationem a principio, per quod probatur, et ideo potius denominatur a principio magis determinante et specificante conclusionem : modo minor magis specificat conclusionem quam major, et per consequens magis est denominanda conclusio a minore, quam a majore : modo dictum est in tertia conclusione, quod in probatione Mathematicae mediae. minor est de scientia naturali, et per consequens conclusio est magis denominanda naturalis,quam Mathematica.

Secunda causa, quia conclusio potius est denominanda ab illo principio, quod ipsa sequitur secundum certitudinem, et dubitationem, sed secundum hoc sequitur minorem, quae est naturalis, et non majorem, quae est Mathematica; igitur potius denominanda est naturalis, quam Mathematica:: sed quia principiam probans conclusionem est copulativa facta ex majore, et minore, quae non est certior, quam pars ejus, scilicet minor, igitur a minore, quae est naturalis, sumitur denominatio. . Sed contra istud objicitur, quod ab illa scientia magis est denominanda Mathematica media, cui subalternatur, quam ab illa, cui non subalternatur : modo Mathematica media subalternatur purae Mathematicae, ut patet 1. Post. text. 60. igitur ab illa est potius denominanda. Respondetur negando majorem, et causa est: quia principium Mathematicum per quod probatur conclusio Mathematicae mediae, est conclusio scientiae purae Mathematicae. Ideo ad sciendum perfecte Mathematicam mediam, oportet scire totam puram Mathematicam ; sed non oportet cognoscere totam scientiam naturalem; imo sufficit cognoscere aliqua principia ejus. Ideo Mathematica media subalternatur purae Mathematicae, et non scientiae naturali.

Ad rationes. Ad primam negatur major. Ad probationem dico, quod Aristoteles intelligit, quod scientis sunt ( ) diversae secundum diversitatem rationum considerandi.

Ad secundam dico, quod Mathematica est de separatis modo praedicto, quod conclusiones, quas demonstrat Mathematicus, non essent minus verae, quam sint de facto, posito, quod omnia essent immobilia, insensibilia, et immaterialia.

Ad tertiam si differrent hoc esset, etc.

concedo, et quando dicitur, quod naturalis, etc. dico, quod (a) naturalis definit motum per aliquod aequivalens, et aliter definit per motum in recto, vel in obliquo. Et quando dicitur de Mathematica, dico quod Mathematica non definit per motum, nisi capiendo motum improprie, et transumptive. Tunc de definitione numeri Mathematicus non curat, an sit aggregatio, vel non; sed suffficit sibi, quod numerus sit multitudo unitatum, vel ex unitatibus. Consimiliter de definitione circuli; Mathematicus non curat utrum illae lineae ducantur, vel non, sed sufficit sibi, quod omnes illae lineae sunt aequales, quarum unus terminus esset sicut centrum, et alius sicut circumferentia circuli, et haec de quaestione.

ANNOTATIONES

( ) Principium per quod probatur aliqua conclusio est definitio subjecti, vel passio-nis. Nota quod ideo loquitur Scotus disjunctive : quia duplex est opinio de medio demonstrationis. Nam quidam sentiunt medium in demonstratione propter quid esse simpliciter passionis definitionem, quod probant per Aristotelem 2. Post. ubi per extinctionem ignis in nube demonstrat sonum in nubibus factum, ubi patet, quod definitio est medium dicens propter quid. Scotus vero et sequaces distinguunt demonstrationem propter quid; nam quaedam est potissima, quaedam non potissima. Potissima demon stratio est illa,ad quam tres requiruntur conditiones. Prima, quod in ejus conclusione praedicetur passio de proprio, et adaequato subjecto, vel aliquid, quod se habeat per modum propriae passionis adaequatae. Secunda conditio est, quod illa passio necessario et incorruptibiliter insit subjecto : Tertia quod procedat ex praemissis immediatis,quarum medium sit proxima et ultima causa inhaerentiae passionis ad subjectum, ultra quam non contingat ulterius quaerere : sicut est demonstratio, quae est per causam finalem,per quam nedum effectum, sed alias causas demonstramus. Nam cum finis sit causa causarum. 2. Physicorum, text. 31. totius quaestionis ultima resolutio stabit ad causam finalem, qua habita amplius non quaeremus. Demonstratio non potissima ea dicitur, in qua demonstratur propria passio de subjecto per definitionem ipsius passionis, et in tali demonstratione definitio passionis est medium.

Caeterum potissimae demonstrationis definitio passionis non est medium : quia medium in demonstratione potissima facit simpliciter notitiam, ita ut ipsum in esse, sive in cognitione ab alio non dependeat, ut passionis definitio dependet in esse, et in cognitione a subjecto ; quia a principiis subjecti, sicut et passio causatur, atque adeo definitio passionis non potest esse medium in demonstratione potissima, bene tamen potest esse medium in aliqua demonstratione : quia dicit Aristoteles 1. Post. quod ratio primi termini est medium in demonstratione. Passio autem uno modo dicitur primus terminus, alio modo ultimus. Considerando namque ordinem praedicatorum, sic passio est primus terminus. quia praedicatur in demonstratione,cum sit major extremitas, et nunquam subjicitur. Considerando vero ordinem naturae,sic passio est ultimus terminus : quia passio posterior est secundum naturam subjecto, et etiam principiis subjecti, quia passio consequitur subjectum ratione principiorum subjecti. Relinquitur ergo, quod definitio subjecti est medium in demonstratione potissima.

(b) Scientia dicitur Mathematica, non quia est de rebus abstractis, etc. Nota primo, in qualibet scientia tria esse ; videlicet. passiones demonstrandae cause per quas dcmonstrantur, et subjectum de quo demonstrantur. Nota secundo, Physicam habere pro subjecto substantiam non quamlibet: non enim cujuslibet substantiae passiones, causasque speculatur, sed solum illius quae motus principium habet, et mutationibus sensibilibus est subjecta, erit igitur substantia de qua Physicus consideral,sensibilis, et naturalis. Mathematica vero habet pro subjecto accidens non quodcumque,sed illud quod ex se a mutatione non dependet, neque mutationis est causa, licet interdum cum motu acquiratur, qualis est quantitas, eaque accidentia,qu.e quantitatem sequuntur : est enim in caelo quantitas, et figura non ex mutatione provenientes, et do hujusmodi subjecto ostendit passiones; de accidentibus vero mutationi obnoxiis, quales sunt qualitates corporis ad Physicam pertinet disputatio.

(c) Astrologia dicitur scientia media, etc Nola primo, quod scientiae Mathematicae sunt in duplici differentia : quaedam quae hujusmodi accidentia in universali cognoscunt, ut quae agit de figura in communi absque eo, quod determinet in qua sit materia, et hujusmodi dicuntur purae Mathematicae: quaedam agunt de eisdem accidentibus in particulari, id est, de illis, quae sunt in aliquo corpore ; veluti Astrologia, quae agit de figura, et motu caeli, et tales dicuntur Mathematicae mediae. Observa tamen, quod quamvis hujusmodi mediae scientiae Mathematicae tractent de hujusmodi accidentibus in aliquo subjecto, et in substantia existentibus, non agunt de ipsis quatenus in tali existunt subjecto; sed de ipsis secundum se, ac si in subjecto non essent.

( ) Scientiae sunt diversae secundum diversitatem rationum considerandi. Nota quod licet Physica, et Mathematica conveniant in re considerate, non tamen conveniunt in subjecto : nam quamvis Physicus agat de accidentibus, de quibus et Mathematicus, agit tamen de illis prout substantiis naturalibus competunt ; Mathematicus autem tractat de illismet, ut aliquae passiones ipsis accidentibus, ut talia sunt, competunt, atque adeo sunt diversa subjecta Physicae et Mathematicae, quia Physicus habet pro subjecto substantiam, de qua demonstrat motus, et caeteras passiones ; Mathematicus vero habet quantitatem pro subjecto, tractuque de motu quatenus est quoddam quantum, et demonstrat de quantitate passiones, et per consequens quamvis Physicus tractet de quantitate, et motu,hinc non sequitur idem habere subjectum, et ex hoc sequitur intellectus illius dicti communis innuentis differentiam inter Mathematicam, et Physicam ; videlicet, Mathematicum, et Physicum non differre in re, sed in modo considerandi eamdem rem, quamvis enim uterque de quantitate agat, tamen Physicus agit de illa, ut de passione sui subjecti, Mathematicus vero, ut de subjecto suarum passionum.

(e) Physicus et Mathematicus differunt in modo definiendi, Nota quod in scientiis definiuntur et subjecta, et passiones, sed diversimode a Mathematico, et Physico definiuntur : quia Physicus definit per materiam sensibilem, motuique subjectam : Mathematicus vero definit sine sensibili motuique subjecta materia. Nam Physicus definit passiones per materiam, ut per subjectum, non tamen tanquam per partem rei definitae, ut si definiat iram, dicens : Ira est ascensus sanguinis circa cor : definit etiam subjectum per materiam, ut per partem substantiae, et sic definit hominem per corpus. Scientiae autem Mathematicae, quarum materia est quantitas : quia sicut materia, et forma substantialis efficiunt ens naturale, sic etiam quantitate, et figura fit ens Mathematicum, verbi gratia, triangulus, vel quadrangulus. Unde Mathematica per hanc suam materiam ostendit et subjectum, et passiones, ut par, et impar per numerum, triangulum per lineam, etc. Ex his sequitur primo, quod Physicus, et Mathematicus differunt etiam in modo demonstrandi, quia Physicus frequentius utitur demonstratione quia, id est, qua procedit ab effectu ad causam: quia ejus causae frequentius sunt occultae. Mathematicus autem a priori frequentius procedit : quia ejus causae sunt effectibus notiores ; quia cum abstrahat a sensu, et id sit notius intellectui, quod est prius, causaeque sint priores effectibus, efficitur ut per causas frequentius demonstret.

Secundo sequitur, quod Mathematica est certior scientia quam Physica : quia effectus Physici non semper, et indubitanter eveniunt, sed aliquando fit defectus : ratio est, quia cum materia ex qua res constant, sit multorum receptiva, impediri potest multis distracta, a qua cum res mathematicae abstrahant, simpliciter sunt necessariae. Semper enim triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis, non tamen semper homo habet oculos, duos pedes,manus, sed aliquando inest in his defectus.

EXPOSITIO TEXTUS

Cum autem (i) natura duplex sit. Hoc est secundum caput hujus tractatus, in quo Philosophus ostendit de quibus est consideratio naturalis, et primo ostendit quod naturalis habet determinare de materia, et forma. Secundo ostendit usque ad quantum habent determinare de forma. ibi, Quousque ergo Physicum. Item primo probat conclusionem duabus rationibus ; secundo movet dubitationem : tertio adducit alias rationes : et quarto ostendit specialius,quod naturalis habet determinare de materia; et quinto specialiter, quod naturalis habet determinare de forma. Secundum ibi, Etenim jam et de hoc. Tertium ibi, Si autem ars imitatur naturam. Quartum ibi, Quoniam et faciunt. Quintum ibi, Amplius eorum, quae ad aliquid. Est igitur prima conclusio ista : quod scientia naturalis habet determinare de materia, et forma. Probatur ; quia naturalis habet determinare de natura; igitur naturalis habet determinare de materia, et forma, et hujus rationis solum ponit minorem. Secundo probatur : quia consideratio naturalis, est sicut consideratio de simo ; sed consideratio de simo non est consideratio de materia lanlum,nec de forma tantum, sed est de forma, ut est in determinata materia ; igitur consideratio naturalis non est solum de materia, sed de forma et materia simul.

Etenim jam (2) et de hoc, movet dubitationem : quia ex quo materia, et forma sunt duae naturae, et fit unum tertium compositum utriusque, scilicet compositum ex materia, et forma, de quibus tribus est scientia naturalis, et ideo dubium est utrum de istis debeat considerari secundum unam partem scientiae naturalis, vel de una secundum uriam partem ; et de alia secundum aliam. Et ratio dubitationis est ista : quia respicienti in antiquos, id est, in libros antiquorum tota consideratio apparebit de materia, excepto quod in modica parte Empedocles, et Democritus tetigerunt formam, et quod quid erat, esse aliquam partem.

Si autem ars imitatur naturam. Hic adducit alias rationes ad conclusionem, et sunt duae. Secunda ibi, Insuper ejusdem est. Secunda ratio est de ista, quod sicut est in artificialibus, ita debet esse in naturalibus ; sed in artificialibus artifex habet considerare et materiam, et formam sui operis ; igitur similiter et in naturalibus. Major patet per simile : quia ars (a) imitatur naturam ; et minor apparet. Nam medicus, qui est Artifex, secundum artem considerat sanitatem, quae est forma sui operis, et considerat quatuor humores, scilicet choleram, phlegma, sanguinem, et melancholiam ; quae sunt materia sui operis. Unde notandum, quod Aristoteles in probatione suae minoris addit, quod in artificialibus artifex habet cognoscere materiam usque ad hoc, id est, non resolvit materiam in omnia, in quae resolubilis est. Unde domificator non curat, an lignum sit compositum ex elementis, sive ex materia, et forma, an sit omnino incompositum. Et ratio est : quia nulla est ars communis omnibus artibus ; quia si esset aliqua, oporteret illam prius addiscere, quam addisceretur aliqua ars particularis ; sed scientia naturalis resolvit materiam in omnia, in quae resolubilis est, eo quod est una scientia naturalis communis omnibus rebus naturalibus. Insuper (3) ejusdem est. Hic ponitur tertia ratio ad conclusionem: quia ejusdem scientiae est cognoscere finem, et ordinata ad finem, sed forma est finis materiae; igitur ejusdem scientiae, etc. Sed ad scientiam naturalem pertinet determinare de altero istorum, igitur et de utroque. Major nota est, et minor apparet: quoniam quorum est aliquis continuus motus, illud est finis motus, quod est ultimum, et gratia cujus ille motus fit; et apponitur finis gratia cujus, quia non omne (b) ulti muta est finis, sicut ultimum proveniens ex necessitate materiae scilicet mors, sed ultimum, et optimum, gratia cujus aliquid fit, est finis.

Quoniam et (4) faciunt artes materiam. Hic ostendit, quod naturalis habet considerare de materia, et est secunda conclusio capituli. Probatur, quia sicut est in artificialibus, ita in naturalibus, sed in artificialibus artifex habet cognoscere materiam : igitur et in naturalibus ; major patet per simile, et minor per diversitatem entium. Nam (c) quaedam sunt artes materiae, ut ars factiva laterum : aliae sunt operosae, id est, disponunt materias factas per additionem, vel subtractionem, ut ars dolativa lignorum ; aliae sunt usuales, quemadmodum nos utimur omnibus artefactis propter nos : quia nos ( ) sumus quodammodo finis omnium, non finis qui est ultimum transmutationis, sed finis, gratia cujus alia sunt, et ordinantur. Sed, duae sunt artes usuales, quaedam utens, et cum hoc operans, et dicitur utens : quia utitur materia facta, et disposita, dicitur operans, quia inducit aliam formam substantialem ; sed alia est ars utens tantum, et illa est architectonica, id est, principalior : modo per istam distinctionem patet minor : quia in qualibet dictarum artium artifex cognoscit materiam suae artis, sed architectonica magis cognoscit formam, sicut gubernator navis cognoscit, cujus figurae debeat esse remus, sed ex quo ligno debeat esse, cognoscunt melius artes subservientes sibi. Et subdit Aristoteles, quod licet simile sit de artibus, et naturalibus, tamen in hoc est differentia, quod in artificialibus faciamus materiam propter opus, sed in naturalibus materia est, id est, praesupponitur.

Amplius eorum (6) quae ad aliquid. Ponitur tertia conclusio, quod ad naturalem spectat consideratio de forma : probatur, quia ad quem spectat consideratio unius relativorum, et ad eumdem etiam spectat consideratio reliqui ; sed ad naturalem spectat consideratio de materia, ut dicitur in relatione ad formam; ergo, etc.

Quousque ergo Physicum oportet, etc. Hic ostendit usque ad quantum spectat determinare de forma ad naturalem, dicens quod sicut medicus habet considerare nervum, et faber aes, ita naturalis habet considerare formam : nam medicus considerat nervum quantum ad omnes formas ejus usque ad ultimam formam, quam ipse intendit, scilicet sanitatem; ita similiter naturalis habet considerare omnes formas usque ad ultimam formam, existentem tamen in materia, quam vocat separatam, existentem tamen in materia, ista est forma humana, quae dicitur separata : vel quia non educitur de potentia materiae, vel quia non exercet suam operationem mediante determinato organo corporeo : sed dicitur existens in materia, quia informat materiam, licet non educatur de potentia materiae. Et tunc respondet cuidam dubio : quia ex quo forma hominis est separata, non videtur, quod naturalis debeat de ipsa considerare, cum consideratio naturalis non sit de separatis, ut patuit capitulo praecedenti. Respondet Aristoteles, quod imo, quia de omni forma generata ex materia habet considerare naturalis : sed forma hominis est generata ex materia : quia homo generathominem ex materia, et Sol ; et de isto dubio non ponit in textu, nisi probationem minoris, et subdit Aristoteles quomodo forma sit separabilis, et quae sit forma separata, pertinet ad Metaphysicam.

ANNOTATIONES

(a) Arsimitatur naturam.Nota primo,quod ars dupliciter imitatur naturam. Primo in fine, ita habet Aristoteles 1. Ethicorum cap. 1. et 2. Caeli cap. 5. Quemadmodum enim natura facit de possibilibus, quod optimum est, et id, quod melius est, ita et ars. Secundo imitatur naturam in mediis tendentibus ad finem, et in modo consequendi finem ; nam quemadmodum agens naturate producit formam in materia disposita, ita artifex inducit formam in materia ab eodem praeparata.

Secundo nota, quod haec propositio, Ars imitatur naturam, potest habere triplicem sensum. Primus sensus est, quod effectus artis, sive ipsa artificialia, similia sunt naturalibus. Secundus sensus, quod agens per artem, imitatur agens per naturam. Tertius sensus est, quod forma artis est similis formae naturali. Primus sensus est verus, praecipue in artibus, quae versantur circa res factas, ut ars pingendi, et faciendi statuas : ratio est, quia forma specifica, cum non percipiatur sensu per figuram diversam ostenditur melius, quam per quaecumque alia accidentia, et ideo quamvis ars non imitatur naturam, producendo per artem formam specificam, satis est, quod imitetur ipsam exteriorem figuram, producendo similem figurae exteriori rei naturalis. Secundus sensus etiam est verus : quia artifex imitatur agens naturale in modo operandi, quae similitudo in duobus consistit : primo quod sicut agens naturale producit effectum sibi similem in forma, ita artifex producit effectus similes idolis, et imaginibus in mente artificis existentibus, et secundum eas imagines operatur : quapropter dicit Aristoteles,quod domus ad extra fit a domo ab intra.Secundo,quod artifex disponit materiam incipiendo ab imperfectis, quemadmodum agens naturale. Tertiussensus similiter est verus, quod scilicet forma artis est similis formae naturali aliquo modo : producit enim ars sibi similem effectum, sicut et natura licet in arte non sit similitudo specifica in effectu facto ab arte, cum ipsa arte secundum quam fit.

(b) Non omne ultimum est finis. Nota quod ex hac ratione elicit Aristoteles quod Philosophus ille Euripides (ut Philoponus explicat) erravit asserens mortem esse finem : est enim operatio finis hominis, ut habet Aristoteles 2. Caeli,cap. 3. text. 6. Ratio est quia finis debet esse optimus ; sed, mors non est optima,quia est corruptio ; imo ut habet Aristoteles 5. Metaph, text. 21. est ultimum malorum, atque adeo mors non potest habere rationem finis. ( ) Quaedam sunt artes materiae, etc. Nola, artes mechanicas multipliciter se habere ; quaedam enim circa materiam versantur, quaedain circa formam: et ex prioribus quaedam sunt operativae, quales sunt facientes materiam, ut ars conficiendi lateres ; aliae sunt aries paulo altiores, et sunt, quae non faciunt materiam,sed alteri arti praeparant, ut faber lignarius praeparat ligna ad naves construendas. Ex posterioribus autem quaedam sunt quas architectonicas vocant, id est, imperantes, et dominantes artibus versantibus circa materiam, et ex his quaedam versantur circa formam, quaedam vero circa usum talis formae ; verbi gratia, ars navifactiva versatur in conficienda navi, ars vero navigandi utitur navi, et dicitur usualis. Hae artes sic se habent, quod usualis est praecipua, et architectonica respectu artis conficiendi navem : praecipit enim artifici navis, ut hoc, aut illo modo illam conficiat, et ars conficiendi navem est architectonica respectu artis, quae praeparat ligna : praecipit enim fabro quo pacto scindere, dolareque debeat ipsa ligna. Faber igitur considerare debet an ligna sint apta ut taliter dolentur, ut in ipsis talis forma introduci valeat. (d) Nos sumus quodammodo finis omnium. Nola, quod reddens Aristoteles rationem, quare sint quaedam artes materiam facientes, quaedam vero disponentes ad formam, quaedam ipsam formam fabricantes, et quaedam usuales ; dixit rationem esse, quod nos sumus quodammodo omnium finis, atque adeo omnibus rebus uti debemus : et ratio est, quia omnes res inanimatae sunt propter plantas,et plantae propter bruta, et propter hominem bruta.Observa tamen duplicem esse finem, quidam est finis cujus ; alius est finis quo ; finis quo est ille, quo consequitur aliquid : finis cujus est ille cujus gratia praeparatur res a natura, qui dicitur causa finalis : verbi gratia, servus habet duplicem finem, alterum cujus, estque dominus, quia gratia domini operatur. Alter est finis quo, et est obsequium ipsius servi. Unde supposita hac distinctione, quando Aristoteles dixit operationem esse finem hominis, loquebatur de fine quo ; quando vero hic appellavit hominem finem omnium, loquitur de fine cujus: quia omnia sunt propter hominem.

EXPOSITIO TEXTUS Determinatis (1) autem his,considerandum est de causis, et quae et quot numero sunt. Iste est tertius tractatus hujus secundi, in quo Philosophus determinat de causis per se rerum naturalium, et dividitur in duo capitula: in primo distinguitgenera,el in se cundo determinat de modis causarum, ibi, Modi autem causarum. Primum dividitur : quia primo praemittit intentionem. Secundo prosequitur ibi. Uno igitur modo. Primo igitur ponit istam conclusionem : Ad scientiam naturalem pertinet determinare de omnibus causis, quae et quot sunt, quia ad illam scientiam pertinet determinare de causis, quae et quot sunt, quae est gratia sciendi : sed scientia naturalis est gratia sciendi ; igitur. etc. Major est nota : quia res non scitur perfecte antequam cognoscamus ipsam quantum ad primam causam ejus, et quantum ad propinquissimam causam, et cum hoc secundum omnes causas intermedias; et ideo isto modo determinandum est de generatione, et corruptione, et omni mutatione naturali, reducendo ipsas in sua principia, et determinando dubitabilia de eis. Et minorappaiet ex 6. Metaphysicae lex. 1. quia scientia naturalis est scientia speculativa, quae procedit per causas. Sed contra majorem objicitur : quia consimiliter probaretur, quod Mathematica debet determinare de causis, quae et quot sunt: quia ipsa est gratia sciendi. Respondetur, quod non : quia Mathematica demonstrat per unam solam causam, ideo in majori debet addi, quod illa debet considerare de causis, quae est gratia sciendi secundum omne genus causae.

Uno (2) igitur modo. Hic prosequitur, et primo distinguit genera causarum. Secundo ponitquasdam proprietatesipsarum,elterlio illas proprietates reducit ad quatuor genera. Secundum ibi : Accidit autem cum multipliciter dicantur causae. Tertium ibi : Omnes autem nunc dictae causae. Dicit igitur, quod uno modo dicitur causa (a) illud ex quo fit aliquid cum insit, et oportet addere ex quo praesupposito, ad differentiam formae ; et exemplificat, sicut aes est causa statuae, et argentum causa phialae, et horum genera : et hoc exponitur quod non solum causa dicitur de nomine speciali significante causam : imo etiam de nomine generali, sicut dicitur ita bene, quod metallum est causa statuae materialis, sicut dicitur quod aes est causa statuae, et in hoc tangitur causa materialis.

Alio modo species et exemplum, et ratio quod quid erat esse est causa, id est, alio modo forma ( ) dicitur causae, quae forma dicitur species: quia per ipsam res ponitur in determinata specie,et vocatur exemplum, eo quod sicut ad instar fit aliquid simile, ita per formam compositum est natum generare sibi simile secundum speciem, et quod quid erat esse dicitur forma, id est, paries definitionis possunt dici formae, et hoc valde improprie capiendo formam ; sicut duo, et unum possunt dici forma hujus, quod est diapason, quae consistit in proportione duorum ad unum. Consimiliter partes positae in definitione possunt dici formae isto modo, et hoc est valde improprie.

Tertio modo (3) causa efficiens dicitur (c) causa, quam Aristoteles vocat illud unde est principium motus, aut quietis, et hoc effective : et exemplificat in voluntariis ut consilians dicitur causa ; similiter in naturalibus, ut pater dicitur causa filii, et omnino faciens dicitur causa facti.

Quarto modo finis ( ) dicitur causa, scilicet finis gratia cujus fit aliqua operatio : ut verbi gratia, sanitas dicitur causa finalis ambulandi, et probat Aristoteles quod finis est causa : quia de fine est magis dubium, quam de aliis : quia illud est causa per quod convenienter respondetur ad quaestionem, quaerentem propter quid : modo per finem convenienter respondetur ad quaestionem quaerentem propter quid, ut si dicatur propter quid iste laborat ? convenienter respondetur, propter sanitatem; et subdit Aristoteles, quod omnia intermedia ad aliquem finem, quibus scilicet acquiritur finis, possunt dici fines, ut purgatio macies corporis, potio medicinalis, et organa corporis possunt dici fines sanitatis, eo quod mediantibus istis acquiritur finis principaliter intentus, scilicet sanitas : sed isti fines medii differunt ab invicem, quia ipsorum quaedam sunt opera, et quaedam organa, et tandem recapitulat.in fine, quod tot sunt causae, et tot modis dicuntur.

Accidit autem cum (4) multipliciter dicantur causae. In ista parte ponit quasdam proprietates causarum, et sunt tres. Prima est comparando diversas causas ad eumdem effectum, scilicet, quod ( ) ejusdem effectus diversae sunt causae, non solum loquendo de causis per accidens, imo etiam loquendo de causis per se, ut statuae aes est causa materialis, sed statuae factor est causa efficiens. Secunda proprietas est comparando diversas causas ad invicem, quod causae sunt sibi invicem causae, ut labor est causa effectiva sanitatis, et sanitas est causa finalis laboris. Tertia proprietas est comparando eamdem causam ad diversos effectus, scilicet, quod ( ) eadem est causa contrariorum effectuum ; sicut nauia per sui praesentiam est causa salutis, et per ejus absentiam est causa submersionis. Sed contra, quia absentia nautae non est causa submersionis, nisi sit causa efficiens, et tamen forte nauta dormit tempore submersionis, igitur tunc non efficit eam. Respondetur, quod hoc est improprie dictum. Nauta per ejus absentiam est causa submersionis, sed per hoc non datur aliud intelligi, nisi habitus privationi contrarius, sicut si nauta fuisset praesens, fuisset causa salutis. ,

Omnes autem (5) nunc dictae causae. Reducit omnes causas in praedicta quatuor genera, quae Aristoteles vocat modos manifestissimos propter eorum communitatem, verbi gratia, elementa, id est, litterae sunt materia syllabarum, et illud ex quo fiunt vas, est materia vasorum ; et ignis, et hujusmodi corpora simplicia sunt materia mixtorum, et partes sunt quodammodo materia totius,et suppositiones,id est, principia sunt materia conclusionis; et hoc est verum non secundum se tota,sed secundum extrema ipsorum : nam conclusio componitur ex extremis principiorum. Postea reducit aliqua ad causam formalem dicens, quod harum,id est,causarum quaedam sunt sicut subjectum, ut partes, et aliae sunt sicut forma, ut lotum, et compositio et species ; et vocatur forma totum, eo quod per ipsam totum est hoc aliquid in actu; et compositio vocatur forma artificialis, et species, id est, forma naturalis, per quam ponitur in determinata specie. Postea reducit aliqua ad causam efficientem, dicens, quod semen est causa efficiens, scilicet illius, quod producitur ex semine: et exemplificat in voluntariis, ut Medicus,aut consilians, et omnino faciens dicitur principium mutationis, aut quietis, vel motus respectu facti, et sic non solum illud dicitur causa efficiens, quod producit, vel efficit, sed etiam illud, quod praeparat, vel disponit aliquod, quod producit, et sic pater tuus dicitur causa efficiens tui, licet mortuus fuerit in tui productione. Postremo reducit aliqua ad causam finalem dicens, quod aliquae causae sunt sicut filiis, et semper habent rationem alicujus boni, et ideo finis est causa potissima aliarum causarum. Nec refert ad propositum, si illud sit secundum veritatem, sive apparens bonum, et per hoc innuit Aristoteles differentiam inter naturalia et artificialia : nam in naturalibus semper finis est verum bonum existens ; sed in voluntariis est quandoque bonum apparens. Et subdit Aristoteles quod causae sunt istae, et tot specie : nec obstat, quod prius dicantur genera : quia idem potest dici genus, et species respectu diversorum.

ANNOTATIONES

(a) Uno modo dicitur causa illud ex quo fit aliquid cum insit. Nota, quod nomine materiae Aristoteles intelligit omne receptivum formae, sive materia prima, sive secunda sit: ut aurum est causa materialis vasis, et materia prima est causa materialis auri. Unde observa, quod causa materialis tribus modis potest considerari esse causa, quibus non est causa. Primo modo, quia producit formam, et hoc non sibi, sed efficienti causae competit. Secundo modo, quia dat esse formae,et isto etiam pacto non est causa. Tertio modo, quia forma ordinatur ad materiam tanquam ad finem, nec sic est causa : quia forma est finis materiae, et non e contra, ut praecedenti capite docuit Aristoteles. Quapropter duplicem potest materia causalitatem habere : prima est I ecipere in se formam, eamque sustentare: et ratio hujus est, quia materia ex natura sua, est potentia passiva ; proprium autem potentiae passivae est in se recipere, atque adeo proprium est materiae in se aliquid recipere. Verum quoad hanc causalitatem diversimode se habetmateria respectu formarum corruptibilium, et incorruptibilium ; in ordine namque ad formas corruptibiles sic se habet, quod eas sustinet quantum ad esse, earumque conservationem, et quantum ad informationem. Dependent igitur formae corruptibiles a materia in suo esse, et conservatione, ita utmateria destructa, destruatur et forma. Secundo dependent a materia in informationc, ita ut nequeant officium formae exercere absque materia. Caeterum respectu formarum incorruptibilium, materia solum se habet quoad informari ab eis, ut in anima rationali videre licet: quia solum a materia dependet quantum ad informationem ; ex eo quod non potest forma officium exercere absque materia, non tamen ab ea dependet in esse, et conservari.

Secunda causalitas materiae est limitare, et restringere formae amplitudinem: quaelibet namque forma absque materia est fere infinita, et indeterminata ; quia potest in qualibet materia recipi. Determinatur vero a dispositionibus ipsius materiae, ut forma. Verbi gratia, ignis de se in qualibet potest esse materia, si tamen determinatur ad hanc materiam, hoc est ratione dispositionum in hac materia existentium. (b) Alio modo forma dicitur causa. Nota, quod causa formalis duas causalitates habet in munere Physico : prima est trahere rem de potentia in actum, eo quod nulla res ante adventum formae potest esse actualis,lignum etenim nequit esse cathedra absque cathedrae forma : neque materia, verbi gratia, seminis potest esse leo absque leonis forma. Hujus rei ratio est, quia omnis actus, speciesque ex parte formae se tenet. Ex hac causalitate elicitur formam duos habere effectus, primus est constituere intrinsece speciem : secundus, quod ab ea sumatur differentia constitutiva speciei, cum enim ad hoc, quod aliqua res de potentiali esse ad actuale procedat, sibi opus sit forma, sequitur, quod forma, que speciei praestat, atque communicat esse actuale : unde in definitione ponuntur partes formae, et non materiae, non sic quod materia non sit de quidditate speciei; sed sic quod natura speciei constituta ex materia, et forma communi habet se ut forma respectu individuorum talem naturam participantium : et hoc est quod hic dicitur, quod partes quae ponuntur in definitione, pertineat ad causam formalem. Secunda causalitas formae est, quod forma limitat materiam : habetur enim 3. Physic. text. 59. quod materia est infinita in potentia :quia potest infinitas formas recipere: illa autem potentialitas determinatur per formam supervenientem, et ita materia constituitur per formam in determinata specie, verbi gratia, hominis, vel leonis.

(c) Tertio modo efficiens dicitur causa.Nola quod causalitas efficientis est efficere rem secundum totam substantiam,vel secundum partem, ve) secundum accidens : unde tria sunt agentia effectiva. Trimum est quod producit rem secundum totam substantiam, ut prima causa, qui est Deus ipse. Secundum est, quod producit secundum partem, ut causae naturales. Tertium est quod producit formam accidentalem, ut quando ignis calefacit aquam, producit in aqua calorem solum. Sumitur aliter causae efficientis divisio, videlicet, quod sit quadruplex, perficiens, praeparans, adjuvans, consilians. Causa perficiens est quae dat complementum motui, sic quod introducit formam substantialem in generatione. Causa praeparans, seu disponens est, quae aptat materiam, seu subjectum ad ultimum complementum. Adjuvans est, quae non ad proprium, sed ad alterius finem operatur. Consilians invenitur in his.quae agunt ad propositum, et quae dant agenti formam per quam agit: agens namquea proposito agit per suamscientiaro, quam consilians sibi tradit.

(d) Quarto modo finis dicitur causa. Nota, finem comparari posse ad agens propter finem, et ad media quibus finis comparatur, et secundum hanc duplicem comparationem possumus in fine duplicem causalitatem considerare ; prima causalitas in ordine ad agens est movere ipsum agens ad operandum : quasi si finis imprimeret inclinationem quamdam in ipso agente, ratione cujus moveretur ad prosequendum finem, ut sanitas movet infirmum adsui prosecutionem. Secunda causalitas in ordine ad media stat in hoc, quod finis communicat ipsis mediis bonitatem quamdam,ratione cujus eliguntur ipsa media, ut sanitas communicat potioni bonitatem ratione cujus optatur : has duas causalitates expressit Aristoteles his verbis : Finis est cujus gratia caetera sunt. Quasi dicat, finis est ratione cujus agens operatur, et ratione cujus media desiderantur, et ideo omnia quae sunt media inter primum movens, et ultimum finem quodammodo sunt fines : verbi gratia, Medicus ad inducendam sanitatem extenuat corpus, et sic sanitas est finis maciei, maciem autem inducit per purgationem, unde purgatio est propter maciem corporis;praeparat autem purgationem per instrumenta,quae habent pro fine ipsam purgationem.

(e) Ejusdem effectus diversae sunt causae. Nota causarum aliam esse totalem, aliam partialem. Totalis ea est, quae sola sufficit ad producendum effectum, ut ignis ad generandum ignem: partialis vero ea est, quae sola non sufficit, sed indiget alterius auxilio, ut si duo homines aliquem portent lapidem, quorum neuter per se posset portare, uterque dicetur causa partialis talis effectus. Rursus causarum quaedam sunt ejusdem ordinis, ut causae non subordinatae, ut duo homines quoddam deferentes pondus ; quaedam sunt diversi ordinis, ut causae subordinatae : verbi gratia homo, Sol, et Deus. Homo enim est causa effectiva particularis Petri subordinata efficientiae Solis,quaeest universalior causaeffectiva ejusdem effectus: Deus autem qui est universalissima causa omnium, est etiam causa effectiva ejusdem effectus, cujus efficientiae reliquae causae subordinantur. Subordinari autem unum alteri causae est dependere ab ea in sua efficientia, ita ut superiore non agente inferior non possit agere. Hoc posito sic intelligenda est haec prima proprietas : nempe eumdem effectum a multis causis totalibus ejusdem ordinis nullatenus fieri posse. Petrus namque non posset generari a multis patribus, aut matribus, neque a multis Solibus, aut Diis: quia omnes hae causae sunt totales in suo ordine causandi, et ejusdem ordinis, a quarum cujuslibet causalitate taliter dependet effectus, quod nihil est sibi dependentiae ad alteram causam illius ordinis. Item dicendum est in aliis generibus causarum. Potest tamen idem effectus a multis causis totalibus diversi generis causae produci, ita ut ab una fiat materialiter, ab alia formaliter,ab alia effective,et ab alia finaliter: et ita intelligit Aristoteles, ut cum hic explicat Scotus. Potest etiam fieri a multis causis ejusdem ordinis partialibus, ut si idem a diversishominibus trahatur pondus. Potest tandem idem effectus fieri a diversis causis totalibus ejusdem causalitatis, subordinatis tamen, ut homo fit ab homine, Sole et Deo. In hoc triplici sensu intelligitur dictum Aristotelis, scilicet quod idem effectus multas potest habere causas.

(f) Eadem est causa contrariorum effectuum. Nota, quod alia est causa libera, alia naturalis : libera est rationalis, et hujusmodi causa operatur praevia deliberatione, quapropter contrariorum effectuum potest esse causa : quia libertas est facultas ad utramque partem contradictionis eligendam.Causa vero naturalis est,quae operatur ex sola naturali inclinatione, ut ignis,et de hujusmodi causa dico duo : Primum quod respectu subjectorum suam efficientiam, et causalitatem recipientium potest esse causa contrariorum effectuum, ut Sol liquefacit ceram, et indurat lutum secundum eamdem operationem, et virtutem. Secundum dictum est, quod eadem causa naturalis potest esse causa contrariorum effectuum, unius quidem per se, alterius vero per accidens : verbi gratia in tempore hyemis, frigus est per se causa frigiditatis, per accidens autem est causa caloris, ut patet in puteis, iii quibus aqua est calida in hyeme, quia calor fugiens a frigiditate intensatur ibi, et calefacit per se aquam, frigus autem per accidens. Idem videtur in stomacho cujus calor in hyeme intensatur, meliusque sic digerit cibum, hujus autem rei causa per accidens est frigus. Aristoteles posuit exemplum in gubernatore navis, qui per se est causa gubernationis navis, per accidens autem, si absens sit, est causa submersionis navis. Hanc causalitatem habent omnes, qui tenentur assistere alicui loco, videlicet communitati, vel Reipublicae, templo, vel ruri, quorum absentiae causa committitur delictum ; talibus enim, si tunc temporis tenebantur assistere, imputatur delictum, quamvis Physice loquendo sint causae per accidens.