QUAESTIO XV

Utrum potentia activa terminetur per maximum effectum quem potest producere

Vide auctores citatos quaest, praecedenti, et cilandos quaest, sequenti.

Arguitur quod non, quia ignis assimilat sibi partem passi approximati, igitur illa assimilata est aeque potens ad assimilandum aliam partem, sicut ignis causa ad assimilandum ipsam. Tenet consequentia, cum sit tantae virtutis, et sic arguitur de tertia quod assimilat quartam, et sic consequenter, quamdiu fuerit materia : et cum omnes istae actiones flant virtute primi ignis agentis, igitur sequitur, quod non est dare maximum effectum, quem primus ignis agens possit producere.

Secundo, quia non est dare maximum lumen producibile a corpore luminoso, igitur non est dare maximum effectum, quem potentia activa potest producere. Tenet consequentia, quia lumen est effectus corporis luminosi. Antecedens probatur, quia si sic, igitur aliquod maximum lumen posset intendi per unum parvum luminosum : ut puta per candelam, igitur potest intendi per Solem. Antecedens patet, ad experientiam, et tenet consequentia, quia illud, quod potest facere agens minus intensum,

potest etiam facere agens magis intensum.

Tertio, quia principium est potentia activa respectu notitiae conclusionis, et tamen non est dare maximam notitiam, vel maximum numerum notitiarum producibilium ex illo principio, ut patet de principiis Geometriae, quae possunt ad multas propositiones nondum inventas applicari.

Oppositum arguitur, quia quaelibet potentia activa naturalis agit per ultimum sui conatus ; igitur producit maximum effectum, quem potest producere, quia si potest producere majorem, non eget majori conatu.

Secundo, quia est dare maximum lumen producibile a Sole ; ergo, etc. Probatur antecedens, quia in sphaera Solis corpus solare causat intensissimum lumen producibile a Sole: quia si intensius produceretur, vel hoc esset per applicationem medii diaphani majorem : et hoc non, quia illud medium, vel susceptivum est immediatum corporis Solis ; vel fiet ex meliori dispositione medii, et hoc non, cum corpus illud sit summe perspicuum. i

In ista quaestione videndum est de quinque circumstantiis omissis in quaest, praecedenti, et primo de tempore, secundo de velocitate, tertio de distantia, quarto de effectu, et quinto de spatio.

Quantum ad primum, notandum, quod aliud est potentiam terminari, et aliud ipsam determinari: nam potentiam terminari, est ipsam finiri maximo in quo sic, vel minimo in quo non, sed ipsam determinari est cognoscere potentiam, quanta est per ejus velocitatem, vel per ejus effectum, aut per aliquam dictarum circumstantiarum.

Secundo notandum,quod potentia activa, quamdiu est, potest agere, et ideo quaerere quomodo terminatur tempore, per quod potentia activa potest agere, non est aliud quam quaerere, quomodo terminatur tempus suae durationis, ideo solum dicendum est de duratione.

Tertio notandum, quod potentia alicujus rei ad durandum non est aliud quam nisus, vel virtus, qua resistit suo contrario applicato corrumpenti, et ideo caelum non habet proprie potentiam ad durandum ; ne elementum simplex existens in sua naturali dispositione, cui non est applicabile contrarium, sed statim quando contrarium applicatur,habet potentiam ad durandum, et resistit cum conatu, sedmixtum ex elementis semper resistit cum conatu,quod habet in seprincipium suae corruptionis.

Tunc ponuntur conclusiones. Prima est, Nullum corruptibile in istis inferioribus, ut (a) elementum,vel mixtum potest durare per infinitum tempus. Probatur, primo de mixto notum est, cum habeat in se principium suae corruptionis, sed de elementis probatur, quia aliter sequeretur, quod elementum per Lotum tempus aeternum frustraretur a suo fine, ad quem ordinatur a natura, consequens est falsum : quia finis naturalis non potest esse frustraneus, et inanis, ut patet 1. Ethic. Probatur consequentia, quia elementa ordinantur finaliter, ut ex ipsis fiant mixta. Ideo si esset aliqua materia alicujus partis elementi,quae per tempus infinitum staret sub forma elementi, et nunquam sub forma mixti, sequeretur quod illa pars esset frustranea.

Secundo, quia quodlibet elementum habet materiam, igitur quodlibet est corruptibile ; consequentia tenet per Aristotelem in isto primo.

. Tertio, si aliquod elementum maneret perpetuo, maxime esset ignis in sua sphaera ; sed hoc est falsum, quia ignis generatur per constellationes superiores, et expellitur ad loca inferiora.

Secunda conclusio. Non est dare maximum tempus, per quod aliqua res naturalis potest durare. Probatur, quia quodlibet quod potest durare, per aliquod tempus potest durare cum melioribus circumstantiis per aliud tempus, ut puta quod continens sit melius dispositum, et contrarium tardius applicetur, et ita de similibus. Secundo, quia tunc esset dare ultimum instans illius rei.

Tertia conclusio, Est dare minimum tempus, per quod res naturalis non potest durare. Probatur, quia ex quo non potest durare per tempus infinitum, nec terminatur per maximum, igitur oportet, quod terminetur per minimum, quo non possit durare.

Quarta conclusio, Potentia activa non potest determinari per tempus suae durationis. Probatur, quia sensibiliter videmus illa quae sunt minoris virtutis plus durare illis, quae sunt majoris virtutis, quod non esset si per durationem temporis posset cognosci quantitas potentiae activae, et hoc de primo.

De secundo sit prima conclusio. Potentia activa non terminatur propter velocitatem, qua potest agere. Probatur, quia velocitas sequitur proportionem potentiae super resistentiam ; sed illa proportio est in infinitum augmentabilis per diminutionem termini minoris, ut patuit prius, maxime de motu alterationis : ideo sequitur, quod proportionaliter velocitas est augmentabilis in infinitum, et per consequens nullo modo terminatur.

Secunda conclusio, respectu alicujus potentiae activae determinatae est dare maximam velocitatem, qua potest agere cum tanta resistentia,et ad tantam resistentiam. Probatur, quia illius potentiae activae ad illam resistentiam est determinata proportio, quae non potest esse major, vel minor sine augmentatione, vel diminutione potentiae, vel resistentiae; igitur velocitas consequens illam proportionem erit maxima, qua potest movere cum illis circumstantiis.

Tertia conclusio, Per velocitatem non potest determinari, id est, cognosci, quanta est potentia activa. Probatur, quia si ab agente sub octo, in resistentiam sub quatuor proveniat aliqua velocitas, igitur erit aequalis velocitati, quae provenit ab agente sub quatuor respectu resistentiae ut duo; quia ambae proveniunt ab aequalibus proportionibus, et tamen agentia non sunt aequalia, imo unum est duplum ad reliquum, et haec de secundo.

Quantum ad tertium notandum, quod quantum ad distantiam est differentia inter potentiam activam, et potentiam passivam. Nam si potentia activa potest agere ad aliquim distantiam, potest etiam agere ad quamlibet minorem, ita ut si ista candela illuminet dehinc ad parietem, illuminabit quodlibet intermedium,sed potentia passiva si patiatur ab aliqua distantia, non oportet, quod patiatur a qualibet minori : nam visus, dato quod videat visibile a remotius, tamen non oportet quod videat a qualibet distantia minori : nam visibile potest tantum applicari visui, quod non videatur.

Nunc sit prima conclusio, Non est dare maximam distantiam, a qua potentia activa potest agere. Probatur, quia virtus agentis diffunditur a se continue usque ad non gradum; igitur accepta aliqua distantia in qua est virtus agentis, illa est alicujus intensionis, igitur in distantia ulteriori est virtus agentis remissior ; et per consequens distantia data non erat maxima.

Secunda conclusio, Est dare minimam distantiam, in quam non potest agere, et ista sequitur ex praecedenti.

Tertia conclusio, Est dare maximam distantiam, in quam potentia activa non sufficit agere. Probatur, et signetur minima distantia, in quam non sufficit. Tunc sic : in istam distantiam non sufficit agere, et in nullam majorem, et in quamlibet majorem ; igitur ista estmaxima,in quam non sufficit agere, et ita dico de distantia a qua visibile non potest videri, quod illa eadem distantia, quae est minima, a qua non potest videri, est maxima in qua non sufficit videre.

Quarta conclusio,Distantia( )aqua potentia passiva, ut visus, potest pati, terminatur duobus terminis exclusive: uno. scilicet a parte elongationis, et alio a parte appropiiquitatis: elongationis inquam a visu, a quo non potest videri propter nimiam elongationem ; et appropinquatis, a quo non potest videri propter nimiam appropinquitatem, sed a quolibet intermedio inter istos duo; terminos potest fieri visio.

Quinta conclusio, Per distantiam non potest determinari potentia activa. Probatur, posito, quod aliquod corpus luminosum servato aequali gradu luminis sine intensione, et remissione luminis augeatur ad majorem quantitatem, tunc istud luminosum aget ad majorem distantiam, quam ante, et tamen non est majoris virtutis, quam ante, imo minoris : quia eadem qualitas remissior est in substantia magis extensa, quam minus extensa, et hoc de tertio.

Quantum ad quartum recolligenda est distinctio facta in alia quaest. scilicet, quod agentium quoddam juvatur ab effectu producto ad assimilandum passum, ut ignis. Aliud est, quod non juvatur, ut corpus luminosum, vel saltem si juvetur, hoc non est ad assimilandum passum. Et ideo quando materia, in quam agit ignis, est valde indisposita, aut propter nimiam frigiditatem, aut humiditatem, tunc caliditas (c)manet in passo continue,uniformiter difformis ad unum gradum, sicut lumen causatum in luminoso.

Nunc est prima conclusio, Agens quod juvatur ab effectu ad assimilandum passum, non terminatur ad maximum effectum, quem potest producere. Probatur per primam rationem ante oppositum, et hoc est verum, supposito quod primum agens concurrat ad productionem effectuum sequentium, quia si non, difficile est assignare usque ad quem effectum primum agens agit.

Secunda conclusio, Agens quod non juvatur ab effectu, ut puta luminosum, producit maximum effectum, quem potest producere, sicut argumentatum fuit post oppositum de Sole,quia tale agit secundum lotum conatum suum, ideo non variata raritate medii, tantum producit in primo instanti, quantum unquam) postea producit.

Sed contra objicitur, quia proportio potentiae agentis ad resistentiam potest augeri in infinitum, igitur similiter et effectus. Respondetur negando consequentiam, quia licet velocitas consequatur proportionem, tamen effectus productus non consequitur, imo consequitur agens.

Ex isto potest dari causa cujusdam pulchrae dubitationis, scilicet, quare ignis in aliquod passum agens, quod assimilat sibi tunc, si postea approximetur illi passo unus alter ignis major, vel aequalis, ille non intendet caliditatem passi, et tamen si corpus luminosum agat quantum potest in medium, et appropinquetur unum aliud luminosum minus, vel aequale, intendit lumen causatum ab alio luminoso. Quae ergo est causa diversitatis ? Dico quod causa est, quod ignis agit ad assimilationem passi, et ideo alter ignis approximatus non intendit ipsum, quia non agit ultra gradum proprium : sed luminosum non assimilat sibi passum, ideo aliud luminosum superveniens intendit ipsum, eo quod non agit ultra gradum proprium, quia invenit gradum minorem causatum, quam sit gradus luminis sui : et hoe de quarto.

De quinto sit prima conclusio, non est dare maximum spatium, per quod aliquod mobile potest moveri, quantum ex ratione motus, vel gravitatis, vel levitatis. Probatur per Aristotelem. Nam si grave per infinitum spatium distiret a centro, moveretur ad centrum. Et dico notabiliter, quantum est de ratione gravitatis, etc. Nam distantia a concavo orbis Lunae usque ad centrum terrae est maxima, per quam aliquod mobile potest moveri, nisi forte moveatur per aliquam lineam transversaliter intersecantem illam.

. Secunda conclusio, per quantilatem spatii non potest cognosci quantitas potentiae motoris. Probatur, quia idem mobile movetur quandoque per majus spatium, quandoque per minus, et tamen ex hoc non est fortius, vel debilius. Ex his conclusionibus patet qualiter quantitas potentiae activae determinatur, et cognoscitur per resistentiam, in quam sufficit agere, ut dictum fuit in alia quaestione. Rationes sunt solutae.

ANNOTATIONES

(a) Elementum non potest durare per infinitum tempus. Nota, quod natura totius homogenei et suarum partium eadem est, et elementum quodvis homogeneum est, quare et elementum, et quaelibet ejus pars corruptibilis est, nunquam tamen naturaliter propter universi ordinem aliquod elementum secundum se totum corrumpetur: imo neque alicujus naturalis agentis tanta erit vis, ut totum elementum corrumpere possit; si enim ignis mutaretur in aerem, daretur vacuum : aer enim est magis densus, et tunc occupasset ignis minorem locum, et daretur vacuum, et e contra si aer mutaretur in ignem, deficeret spatium et locus. Intelligit ergo Scotus hic non de loto elemento, sed de ejus partibus divisim.

( ) Distantia a qua potentia passiva, etc. Nota,quod omne agens habet sphaeram suae activitatis, quae est spatium determinatum a natura, intra quod sua extenditur virtus activa, et ultra quod minime accedit: imo in hoc spatio prius et fortius agit in sibi propinquiores partes, quam in remotiores. Quando ergo passum non est intra hujusmodi sphaeram agentis, minime actio fieri potest: quia agens naturale agit, per contactum saltem virtutis, cum tamen non omnia agentia aequalem habeant sphaeram suae activitatis ; quia non habent aequalem virtutem activam ; hinc est quod contingit aliquando, hoc passum esse intra sphaeram activitatis hujus agentis, non tamen e contra. Et quando hoc contingit, inter agens, et passum nulla est repassio, nec reactio : verbi gratia, sit ignis potens ad distantiam duorum passuum agere, sitque aqua quae lanium ad distantiam unius possit frigefacere, tunc quidem poterit ignis calefacere aquam, et non repatietur ab ea, si sit extra illum passum. Et ideo dicit hic Scotus, quod distantia, a qua potentia passiva potest pati, terminatur duobus terminis, etc. (c) Tunc caliditas manet in passo continue uniformiter difformis. Nota, quod duplex est agens, seu patiens, unum uniforme, alterum difforme ; primum est quod secundum omnes suas paries aequalem participat formae gradum, ut si esset bi pedale calidum, ut quatuor, ita ut secundum omnes suas partes, quibus agit, aut patitur, habet, calorem ut quatuor, agens, seu patiens difforme est, quod secundum aliquas partes habet quatuor gradus,sccundum alias duos. Caliditas ergo agens in aquam indispositam, manet in passo continue uniformiter, quia continue manet intensa ut quatuor, sed manet difformiter quantum est ex parte passi, quod non habet quatuor gradus secundum omnes paries.