QUAESTIO XVI

Dirum sit dare minimum agens a quo potentia passiva potest pati

Averroes 1. de Caelo, comm. 37. D. Thom. de Gener, cap. 7. lect. 23. Conimbr. ibid, cap 9. qu. 2. et 1. de Caelo, cap. 11. quaest. 1. art. 2. Tolet. 1. de Gener. quaest. 13. Ruvius cap. 6. de Gener, quaest. 5. Bannes ibid, quaest. 2. Roccus 1. de Caeh, quaest. 24. Mendocain Physic. disp. 9. sect. 10 Complut. 1. de Gener, disp. 8 Mass. ibid. quce t. 19.

Arguitur quod non, quia vel illud agens esset divisibile, vel indivisibile; non indivisibile, quia entia naturalia in suis actionibus requirunt determinatam magnitudinem, ut patet 8. hujus : nam millesima pars grani milii non faceret sensum. Si sit divisibile, tunc ipsum non potest agere nisi partes suae agant, sequitur quod aliqua pars agit, et cum pars sit minor toto, sequitur quod agens datum non orat minimum.

Secundo sequeretur, quod esset dare actionem tardissimam, et remississimam ; consequens est falsum, quia quaelibet actio est sicut quantitas continua divisibilis in infinitum: et palet consequentia, quia actio facta a minimo agente est remississima, quia si posset esse actio minor, vel illa proveniret ab agente majori, vel aequali; et hoc non, quia ab agente majori proveniret actio major, et ab aequali aequalis; si a minori, tunc agens datum non erat minimum.

Tertio, quia potentia activa non terminatur per maximum in quod potest agere : igitur nec potentia passiva per minimum a quo potest pati, quia conformiter videntur se habere.

Quarto sequeretur, quod hujusmodi actio subito corrumperetur ; quia si nunc aliquod diminuens est applicatum agenti, tunc actio nunc est, et immediate post non erit, nec aliquid sui; quod si aliquid, illud proveniret ab agente minori ; et per consequens agens datum non erat minimum.

Oppositum arguitur per Commentatorem in 1. Caeli, ubi dicit quod potentia passiva terminatur per minimum, a quo potest pati.

Secundo per Aristotelem qui ponit, quod est dare minimum sensibile. Tertio, quia sub angulo contingentiae potest fieri visio, et non sub angulo minori ; quia est omnium angulorum acutissimus, ut patet 3. Euclidis.

Notandum, quod quaedam est potentia passiva materiae receptiva, et nullo modo quantum est ex parte sui resistitiva, sicut materia prima; alia ( ) est passiva resistitiva, et non receptiva sicut caliditas, quae patitur a frigiditate, et ista est etiam activa in illud, a quo patitur. Sed alia est potentia cognoscitiva passiva, ut visus, qui patitur ab objecto recipiendo speciem ejus, licet active concurrat ad visionem, quam consequitur illa species.

Secundo notandum, quod sicut potentia activa dicitur melior, quae potest majus passum alterare, sive in majorem resistentiam agere ; ita per oppositum potentia passiva dicitur melior, quae potest a minori agente pati ; ut visus dicitur melior, et acutior, qui potest pati a minori visibili ; similiter (b) caliditas dicitur passibilior siccitate, vel humiditae, quia a minori agente potest pati, quam aliquod eorum.

Tertio notandum, quod potentia passiva vel potest comparari ad agens, vel ad effectum productum in ipso passo, vel ad velocitatem, vel ad tempus, et ita de aliis circumstantiis.

Nunc ponuntur conclusiones. Prima est ; potentia passiva nullo modo resistitiva non terminatur per maximum agens, a quo potest pati, nec per minimum, a quo non potest pati; nec aliquo modo. Probatur, quia tale passum nulli resistit, igitur quodlibet agens habet dominium super illud, et per consequens, cum quilibet excessus sufficiat ad motum ; sequitur quod quodlibet agens potest agere in ipsum.

Ex quo sequitur, quod si aggregatum ex potentia passiva, et resistentia aequaliter dicalur potentia passiva, quod illud potest pati a quolibet agente : probatur, quia quilibet excessus sufficit ad motum, modo quodlibet agens quantumcumque parvum, una cum virtute activa illius passi habet dominium super ipsum.

Secundo sequitur, quod si sint aliqua duo, puta A et B, et aeque facile est movere unum sicut reliquum, imo quaelibet potentia mundi potest movere utrumque, et tamen impossibile est, quod aliqua potentia mundi moveat utrumque aeque velociter. Probatur, et sit A aggregatum ex resistentia sicut 8. et potentia activa sicut 8. et 6. aggregatum ex potentia activa sicut 4. et ex resistentia sicut 4 ; tunc per praecedens corollarium aeque facile est movere A sicut B, quia quodlibet agens potest movere utrumque aequaliter. Nam si applicetur agens ut unum utrique, tunc ad agendum in A est proportio 9. ad 8. et ad agendum in B, est proportio sexquiquarta, quae est major proportione 9. ad 8. quae est sexquioctava, igitur velocitates provenientes erunt inaequales.

Contra conclusionem objicitur, quia medium respectu luminis est pure receptivum, nec resistit illuminationi, quia quantum est ex parte sui, illuminatio fit subito, et tamen medium non potest pati a quocumque luminoso parvo, quia videmus, quod minus lumen agit in aquam, quam in aerem, igitur luminosum posset esse ita parvum, quod aget lumine in aerem, et non sufficeret agere in aquam, quod non esset, nisi densitas aquae resisteret.

Respondetur, propter quod sciendum, quod triplex reperitur resistentia in actionibus naturalibus ; quaedam quae intermittit velocitatem motus, vel actionis, et cum hoc gradum formae inducendae per actionem : verbi gratia, in frigefactione caliditas remittit velocitatem frigefaclionis, quia subjectum velocius frigefieret si non esset calidum, et consequenter remittit gradum formae inducendae. Consimiliter in motu locali, quando densitas est adeo intensa, quod mobile non sufficit ad tantum spatium moveri, ad quantum moveretur si non esset illa densitas, ut vapor ad majorem distantiam movetur per aerem clarum, quam per nubem, et sic densitas remitiit gradum velocitatis, et cum hoc minuit de pertransito spatio.

Secundo reperitur resistentia, quae diminuit velocitatem, sed non diminuit acquirendum per velocitatem; verbi gratia,densitas medii super totum ambitum motus, impedit mobile ne moveatur velocius. Nam densitas ista impedit, ne mobile moveatur ita velociter, sicut si medium esset rarius ; sed non minuit de pertranseundo spatio ; quia tantum pertransitur, sicut si medium esset in centuplo rarius.

Demum invenitur tertio resistentia, quae diminuit gradum formae, sed non diminuit velocitatem actionis, sicut densitas medii respectu illuminationis, impedit gradum luminis ; quia minus lumen producitur in medio denso, quam in raro, sed non impeditur velocitas, quia aequaliter producitur lumen in medio densiori, sicut in rariori, quando luminosum objicitur super ipsum.

Nunc patet ad instantiam ; quia medium respectu illuminationis non est potenth mere receptiva, sed etiam resistitiva ; quia saltem resistit diminuendo gradum luminis, licet non diminuendo velocitatem suae generationis.

Sed objicitur. Nisi velocitas generationis luminis diminueretur per densitatem medii, sequeretur, quod lumen produceretur subito, consequens est falsum, quia lumen Solis in istis inferioribus mulliplicatur successive consequendo motum umbrae terrae : et patet consequentia, quia non apparet,unde possit provenire successio aliunde, nisi ex parte densitatis.

Respondetur, quod imo, quia successio in illuminatione potest provenire altero trium modorum, scilicet ex successiva generatione luminosi, ut quando accenditur candela ; vel ex successiva applicatione luminosi, quemadmodum Sol successive applicatur ad illuminandum diversas paries terrae, quod patet ex motu umbrae lerrae,el tertio propter successivam remotionem obstaculi, ut quando aperitur fenestra.

Secunda conclusio est, de aliis potentiis passivis, quae possunt pati ab aliquo, et non a quolibet propter parvitatem, quod non est dare minimum agens, a quo talis potenlia passiva potest pati. Probatur, quia si potentia passiva patiatur a minimo agente, igitur illud agens excedit potentiam passivam, et cum excessus ille sit divisibilis, sequitur, quod unum agens minus per minorem excessum potest excedere potentiam passivam : illa igitur potest pati a minori agente, cum quilibet excessus sufficiat ad motum.

Tertia conclusio est, quod est dare maximum agens, a quo potentia passiva non potest pati. Probatur, et sit unum agens tantum potens agere praecise, quantum potentia passiva potest resistere, ita ut sint aequales, una scilicet in resistendo, et reliquum in agendo. Tunc istud passum non potest pati ab isto agente, quia non excedit ipsum ; nec ab aliquo minori, quia istud passum excedit quodlibet minus, et potest pati a quolibet majori, quia a quolibet majori exceditur ; igitur per definitionem prius datam sequitur, quod istud agens est maximum, a quo non potest pati.

Secunda conclusio, patet ex praemissa Conclusione, quia si imaginentur omnia agentia, a quibus potentia passiva non potest pati propter parvitatem, separari ab illis, a quibus potest pati; tunc agentia a quibus potest pati, vel terminantur inclusive, ita ut a termino ipsorum illa potenlia non potest pati ; vel exclusive, ita ut a termino ipsorum potest pati, hoc est falsum per secundam conclusionem.

Quarta conclusio est de distantia, quod potentia cognitiva, sicut visus, terminatur per minimam distantiam, a qua non potest pati, non simpliciter, sed propter magnitudinem, ut dicebatur in praecedenti quaestione.

Et ideo de aliis potentiis passivis dico, quod nulla earum terminatur penes distantiam, aut penes effectum, a qua, et quem possunt recipere. Probatur, quia quaelibet potentia passiva, est receptiva tanti effectus : et a tanta distantia, quanta esset, et quantum agens posset agere. Et ideo si esset agens, quod ab infinita distantia posset agere effectum infinitum, potentia passiva posset illum recipere. Eodem modo dicitur de spatio, quod potentia passiva potest moveri per infinitum spatium si esset, et si esset agens, quod posset ipsum per tantum spatium movere.

Ad rationes post oppositum, quia illae ante oppositum probant conclusiones. Ad primam dico, quod Commentator intelligit de numeris integralibus, quod est dare maximum numerum librarum, quas Socrates potest portare, ut puta centum librae possunt portari a Socrate, et non plures, quoniam tamen Socrates potest portare centum cum una quarta non meminit Commentator.

Ad secundam dico, quod non est dare minimunfsensibile,sed est dare maximum sensibile, quod non potest sentiri per se actu existens, quod tamen sentiretur, si esset continuum cum alio.

Ad tertiam, puto, quod sub angulo contingentiae non potest fieri visio, imo etiam nec sub quolibet angulo rectilineo, quorum tamen quilibet est major angulo contingentiae. Unde angulus rectilineus potest esse ita parvus in organo sensus, quod nullo modo moveret visum.

Ex quibus omnibus patet, quod visus est virtus passiva, quia non terminatur secundum terminationem potentiae activae, sed secundum terminationem potentiae passivae, tamen ratione organi visus terminatur penes minimum angulum, sub quo non potest fieri visio, et ille forte est angulus rectus ; quia sub illo non potest fieri visio propter nimiam magnitudinem, sed sub quolibet minori usque ad illum, sub quo non potest fieri visio propter parvitatem.

ANNOTATIONES (a).Alia est passiua resistitioa,et non recep-

Uva sicut caliditas, etc. Nota quod actio provenit semper ex victoria virtutis activae super alterius resistentiam ; eo enim calidum agit in frigidum ; quia superat ejus resistentiam : fit enim actio a proportione majoris inaequalitatis. Sed dubium est cum omne agens in agendo repatiatur (et loquor de agente, quod cum passo communicat in materia) an reactio fiat secundum eamdem qualitatem, secundum quam agit in passum, ut hic Scotus praesupponere videtur, vel secundum alteram. Calculator dicit, quod agens uniforme, quod nimirum secundum omnes suas partes aequalem participat formae gradum, nullo modo repatitur. Agens vero difforme, quod scilicet secundum aliquas partes habet quatuor gradus, et secundum alias duos, repatitur secundum eamdem contrarietatem, sed non secundum eamdem partem, sed secundum aliam agit, et secundum aliam patitur : agit namque secundum partes fortiores, et repatitur secundum debiliores. Suessanus Niphus fere idem sentit, videlicet non dari actionem, et repassionem secundum eamdem contrarietatem, sed secundum diversam : verbi gratia, quando ignis agit in aquam calore, non repatitur ab ipsa in calore, sed in siccitate ab humiditate aquae, et non a frigiditate in quam egit, contingit autem etiam tunc calorem remitti, hoc tamen per accidens est, ex destructione siccitatis.

Caeterum standum est in sententia Scoti. Nam contra has duas opiniones idem videtur sequi inconveniens, scilicet, quod non sit verum dictum Aristotelis, quod agens in agendo repatitur ; quia isti ponunt diversas actiones, et passiones, et diversa principia activa et passiva, actio vero et reactio in eadem contrarietate intelligenda est, et secundum idem.

(b) Similiter caliditas dicitur passib lior siccitate, etc. Nota quod qualitates primae non uniformiter agunt, et resistunt, imo sic se habent, quod magis activae minus resistunt, et e contra, verbi gratia, calor, qui est omnium maxime activus, minus omnibus resistit,atque ita, ut hic dicit Scotus, est passibilior. Post calorem frigiditas est maxime activa, et quamvis resistat nugis quam calor, minus lamen quam aliae duae qualilates. Tertio loco sequitur humiditas in activitate, quae tamen magis resistit quam calor, et frigiditas, et quia superat siccitatem in agendo, superatur ab ea in resistendo, atque ita siccitas est ultima in agendo, est tamen, quae magis resistit.

Sed difficultas est, an sicut communiter dicitur, quod a proportione majoris inaequalitatis procedit actio, id est, actio provenit ex victoria virtutis activae alicujus super alterius resistentiam ; ita etiam in reactione debeat eadem proportio inesse passo respectu agentis. Toletus lib. 1. de Generatione, quaest. 15. tenet partem negativam, nimirum quod ad reactionem non requiritur in passo proportio majoris inaequalitatis, sed satis est, quod si calor est ut 8. agit in frigiditatem, ut unum, e contra frigiditas ut unum reaget in calorem ut 8. Contrariam sententiam tenent Marsilius libro primo de Generatione, quaest. 19. Albertus de Saxonia, et Paulus Venetus. Et mihi quidem videtur probabilius, quod a proportione majoris inaequalitatis, et non a minori, neque ab aequali, ut etiam hic docet Scotus : aque adeo si passum est aequalis, aut minoris virtutis, non reaget. Addas, quod si agens repateretur a quocumque passo, nullum passum corrumperetur ; hoc autem est falsum. Probatur sequela, quando passum corrumpitur, aut tunc reagit, aut non : si primum, ergo est in actu, quia nihil agit nisi quatenus est in actu, ergo tunc non corrumpitur. Nam quod corrumpitur non est, quod reagit est, ergo vel quod reagit non corrumpitur, vel quod corrumpitur non reagit, vel simul est, et non est. Dicendum est ergo, quod quando corrumpitur non reagit, sed vincitur. Victoria autem nisi a majori virtute in agendo, quam sit resistentia passi in resistendo, non potest provenire, atque adeo quando passum fuerit minoris virtutis in agendo, quam agentis in resistendo, non fit reactio : haec enim sola fuit causa, quare agens potest aliquod passum corrumpere.

Ex hoc sequitur, quod si sit calidum, ut 4. et frigidum, ut 4. tunc calidum agit in frigidum : quia calidi activilas, quae maxima est, vincit frigidi resistentiam ; repatitur tamen a frigido : quia frigidi activitas vincit resistentiam calidi, quae minima est. Sed dices, aut agens, et patiens sunt aequalis, aut inaequalis virtutis ; si aequalis, neutrum aget in alterum, quia a proportione aequalitatis fit actio ; si inaequalis, majus aget in alterum, et non repatietur: ergo non est repassio : quia a proportione minoris aequalitatis non fit actio. Respondeo, quod si agens, et patiens sint aequalis virtutis unum in agendo, et alterum in resistendo, non erit actio, quamvis in agendo sit alterum eorum fortius; si tamen sunt aequalis virtutis in hoc sensu, quod agens sit majoris virtutis in agendo, quam passum in resistendo, tunc erit actio, et si rursus ipsum passum sit majoris virtutis in agendo, quam ejus agens in resistendo, reaget in suum agens, sin autem, minime. Hoc autem multoties sic est,eo quod agens, quod est activius ad actionem, est minus forte, et magis debile ad resistendum. Quare fere semper contingit repassio,nunquam tamen nisi a proportione majoris inaequalitatis fit actio.