QUAESTIO IX Utrum finis sit causa

Aristot. cap. 3. text. 29. et 32. cap. 8. text. 77. et 1. de partibus animal. cap. 1. et I. Metaph. cap. 3. Simplic. Philopon. Themist. 2. Physic . text . 29. Averroes comm . 29. Albert. 2. Physic. tract. 2. cap. 5. D. Thom. 2. Physic . cap. 3. et 1. par. quaest. 6. art. Mayron. 2. Physic. part. 7. Suarez tom. 1. Met. disp. 23. Fonseca tom . 2. Metaph. lib . 5. cap 2. quaest . 11. Canonic. 2. Physic. quaest. 3. art. 1. Gonimbr. 2. Physic. cap. 7. quaest . 20. Compluten. disp . 14. quaest. 5. Ruvius tract. 5. q . 1. Roccus q . 7. Fuentes 2. Phys. q. 7. diffic. 2. Faber. Theorem. 56.

Arguitur quod non : quia principium, et causa sunt idem, sed finis non est principium : igitur non est causa. Major patet per quid nominis istorum terminorum causa, et principium. Et minor est nota : quia principium, et finis ex opposito distinguuntur.

Secundo : quia vel finis est causa, quando effectus est, et hoc non : quia quando est labor, nondum est sanitas propter quam homo laborat, vel quando effectus non est: et hoc non, quia bene sequitur, hoc non est, igitur hoc non est causatum, et si non est causatum, illius finis non est causa.

Tertio, illud non est causa, quod sequitur ad aliud, sed finis est hujusmodi, cum effectus sensibilis praecedat finem, ergo, etc.

Quarto, causa est prior, et nobilior causato, et haec praecipue intelligitur de causa finali, cum finis sit causa causarum : sed finis non est prior, aut nobilior suo effectu, nam operatio rei est finis illius, cujus est operatio, et tamen est minus nobilis, et posterior operante.

Quinto, vel accipitur finis pro intentione agentis, vel pro illo, quod intenditur ab agente ; non primo modo, quia propter illud agens non agit ;; nec secundo modo, quia agens debet moveri a fine, et tamen res intenta non movet cum fine, cum adhuc non sit, ergo, etc.

Sexto, si finis esset causa, tunc esset nobilior ordinatis in finem, quod est falsum:

cum corpora caelestia sint nobiliora inferioribus, propter quae tamen agunt.

Oppositum arguitur per Aristotelem 2. hujus cap. 1. tract. 3. text. 29. In quaestione,primo intelligendae sunt diversae distinctiones de fine, quas posuit Aristoteles et Commentator in diversis locis. Secundo respondebitur ad quaesitum.

Quantum ad primum, notandum, quod finis accipitur multipliciter.Nam aliquando accipitur pro ultimo rei, sicut dicimus, quod punctus est finis lineae, instans finis vitae. Alio modo accipitur finis pro ultimo bono, gratia cujus agens agit, et hoc innuit Aristoteles 2. hujus : et tunc finis, ut est ultimum bonum, quandoque accipitur pro intentione agentis : quandoque pro re intenta ab agente. Exemplum primi, ut similitudo domus, quam domificator habet in mente, dicitur finis, qui est in mente cognoscentis, et iste finis reducitur ad causam efficientem, eo quod movet agens ad executionem boni intenti: exemplum secundi : domus est res intenta a domificante, et est finis, gratia cujus agit domificator.

De quo fine notandum est, quod res intenta ab agente, seu finis quandoque intenditur appetitu animali, qui est cognitio determinans agens, ut quando domificator intendit domum ; quandoque intenditur appetitu naturali, ut locus deorsum intenditur a gravi existente sursum appetitu naturali, quae est inclinatio, seu impetus formae substantialis gravis, seu gravitatis.

Tertio est notandum de fine, qui est bonum intentum ab agente, quod quidam est finis primaria intentione, et est ille, quem agens principaliter intendit ; verbi gratia, prius natura corpora caelestia primaria intentione cum Intelligentiis agunt propter Deum, et Deus propter se ipsum, sed secundaria intentione propter ista inferiora. Exemplum secundi, quia agens naturale in agendo, ut ignis in agendo, primaria intentione intendit assimilationem passi, sed secundaria intentione intendit corruptionem sui contrarii ; et sic finis secundaria intentione est ille, qui minus principaliter intenditur ab agente.

Differunt autem isti fines ab invicem : quia finis primaria intentione est aeque nobilis, vel nobilior ordinatis in finem ; sed hoc non est verum de fine secundariae intentionis : quia ista inferiora sunt minus nobilia Deo, et Intelligentiis,qui tamen agunt secundaria intentione propter ista inferiora.

Quarto notandum, quod quidam est finis gratia cujus, et alius est finis quo ; finis gratia cujus, est finis principaliter intentus ab agente ; finis quo est ille, mediante quo intenditur finis principaliter intentus, ut quando aliquis laborat propter sanitatem ; labor est finis quo acquiritur sanitas, quae est finis gratia cujus respectu prioris ; et finis prior est finis quo respectu posterioris.

Sed objicitur: quia omnis finis gratia cujus est finis quo, igitur divisio non valet. Tenet consequentia, quia bonae divisionis membra debent ab invicem separari saltem particulariter. Probatur antecedens: quia si esset aliquis finis gratia cujus, qui non esset quo, maxime esset Deus : modo est finis quo omnia sunt et fiunt. Ad istud, negatur antecedens. Ad probationem,quando dicitur, quod Deus est quo omnia, etc. dico, quod Deus est finis gratia cujus, et nullo modo finis quo ; et tunc dico, quod ista dictio quo, vel denotat causam efficientem principalem, et tunc conceditur, quod Deus est id, quo omnia sunt, vel fiunt ; vel denotat causam instrumentalem, quo acquiritur finis principaliter intentus ; et tunc nego, quod Deus est id, quod omnia sunt, et fiunt.

Quarto notandum, quod quidam est finis generationis, alter est finis rei genitae. Finis generationis est forma substantialis rei genitae. Sed finis rei genitae est ipsa res generata, ut postea probabitur ; vel operatio ipsius, ut felicitas est finis hominis, esse felicem, vel esse perfectum per operationem est finis generatae, et haec de primo.

Quantum ad secundum, sit prima conclusio ista, finis est causa. Probatur. Illud est causa propter quod alterum est, ut patet ex definitione causae ; sed propter finem alterum est: ergo, etc. Minor est nota : quia propter sanitatem est labor, et ita inducendo in aliis : quia sanitas non est causa laboris in genere causae efficientis, quia efficiens p?aecedit tempore suum effectum, vel saltem simul est cum effectu, et tamen sanitas sequitur laborem, nec labor est propter sanitatem, tanquam propter materiam, vel formam, ut notum est ; igitur est propter ipsam tanquam propter finem.

Secundo : quia illud est causa, per quod convenienter respondetur ad quaestionem quaerentem, quid est hoc; sed hoc fit per finem, igitur, etc. Major est nota, quia quaestio propter quid quaerit causam, et minor patet: quia si quaeratur, propter quid Socrates laborat, respondetur, ut sanus efficiatur.

Secunda conclusio. Quaelibet res mundi agit naturaliter propter seipsam tanquam propter finem principaliter intentum, et primaria intentione. Et dico notabiliter naturaliter, quia aliquis voluntarie potest eligere alium finem propter quem principaliter agat, ut puta Deum. Probatur conclusio, quod quaelibet res mundi agit naturaliter propter illud, quod est sibi maxime bonum, et summe dilectum, intelligendo de dilectione naturali, vel animali; sed cuilibet rei est ipsamet sibi summe bona, et maxime dilecta : ergo, etc. Major est nola : quia propter hoc dicimus, quod Deus agit propter se ipsum, eo quod maxime diligit se ipsum ; et minor patel,quia quaelibet res diligit seipsam permanere, et esse inquantum potest, per Commentatorem in fine primi hujus, comm. 81. Igitur si aliquid aliud magis diligeret esse, quam se ipsum, sequeretur quod aliquid aliud magis diligeret quam potest diligere, quod implicat contradictionem.

Secundo, quia in imminenti casu non esse alicujus rei, illa res plus fugeret suum non esse, quam fugeret non esse alicujus alterius rei, igitur illa res plus se diligit esse, quam aliquam aliam rem. Tenet consequentia ; et antecedens apparet in his, quae fugiunt contrarium applicatum. Contra conclusionem arguitur: quia de duobus bonis melius est eligendum ; sed Deus est melior Socrate, igitur Deo, et Socrate positis, Socrates potius habet diligere Deum, quam Socratem. Secundo si Socrates magis diligeret se quam Deum, tunc sequeretur, quod magis vellet Deum non esse, quam Socratem non esse. Consequens est falsum ; quia ad Deum non esse, sequitur Socratem non esse, et per consequens volendo Deum non esse, vult Socratem non esse.

Tertio, quia manus diligit se non esse potius, quam aliquod membrum principale non esse ; igitur manus non agit propter se ipsam finaliter. Tenet consequentia ex praedictis, et antecedens apparet: quia manus exponit se pro aliis membris.

Quarto,per experientiam de gallina,quae exponit se milvo pro pullis, et de homine, qui exponit se periculo propter animata.

Ad ista ; ad primum dico quod de duobus bonis majus non est eligendum, nisi ambo sint aeque proxima eligenti, et ideo cum quodlibet sit proximum sibi ipsi, quodlibet est magis eligibile sibi ipsi, quam aliquod aliud.

Ad secundum,conceditur consequens ; ad probationem falsitatis dico, quod Socrates non vellet consequentiam esse bonam: imo in infinitum plus vellet Deum non esse, quam vellet illam consequentiam esse bonam.

Ad tertium de manu dico,quod si manus haberet inclinationem distinctam, ita quod non regeretur a corpore, potius vellet omnia membra non esse, quam ipsam non esse, sed quia homo habet unam inclinationem quae regit omnia membra, ideo per illam in casu necessitatis exponit membrum minus nobile pro nobiliori.

De experientiis dico, quod tales exponunt se spe evasionis, cujus signum, quod gallina multum afflicta a milvo fugit et dimittit pullos. Nunc ad rationes. Ad primam soluta est : quia ibi accipitur principium aequivoce, et etiam finis.

Ad secundam, vel quando est, etc. Propter istam rationem notandum, quod finis rei, quandoque est substantia, sicut probatum est, quod quaelibet res mundi est finis sui ipsius ; similiter sic dicimus quod Deus est finis omnium, sic etiam dicit Aristoteles 2. hujus, text. 24. quod nos sumus quodammodo finis omnium : et isto modo causa finalis, et ejus effectus sunt simul, imo aliquis finis praeexistit effectui, sicut Deus. Alius est finis, qui est actus, vel operatio rei, sicut dicimus quod felicitas est finis hominis, et tunc finis sequitur effectum, cujus est finis ; et isto modo conceditur quod finis est causa effectus, quando finis non est, quia hoc nomen causa, est nomen ampliativum, ut dictum fuit prius, et ideo non sequitur, finis est causa, igitur finis est. Et si objiciatur, quod talis qualitas, vel operatio non potest esse finis: quia finis est perfectior, nobilior, et melior ordinatis ad finem, sed talis operatio, vel qualitas, cum sit accidens, non estnobilior ordinato in finem, qui est substantia ; igitur talis qualitas, vel operatio non est finis. Secundo, a verbo est tertio adjacente, ad verbum est secundum adjacens est bona consequentia, igitur sequitur, finis est causa, igitur finis est. Respondetur ad primum uno modo, quod qualitas, vel operatio alicujus rei, et substantia, cujus est operatio illa, non possunt ad invicem comparari in perfectione, bonitate, et nobilitate : quia bonum accipitur dupliciter ; uno modo pro perfectione essentiali, et alio modo pro bono moris : modo si substantia, et qualitas, et operatio comparentur ad invicem primo modo, tunc non est dubium, quin substantia est in infinitum perfectior qualitate, et operatione: sed si comparentur ad invicem secundo modo, tunc est comparatio abusiva: quia comparatio non convenit in illo, in quo comparatur ; felicitas non est bona moraliter, sed estid, quo homo est bonus moraliter. Aliter dicitur, quod felicitas circumscripta homine, non est melior homine, sed homo felix est melior, quam homo sine felicitate, et ita homo agit finaliternon propter felicitatem,sed utsitfelix per felicitatem, etlioc patuit in tertio modo. Ad secundam instantiam dicitur, quod illa regula intelligitur in terminis nonampliativis, et ideo non sequitur, Antichristus est possibilis : ergo Antichristus est. Tertio modo accipitur finis secundum aliquos pro significato per unum singulare complexe, et sic diceretur quod felicitas non est finis hominis, sed hominem esse felicem est finis hominis.

Ad tertiam rationem dicitur sicut ad secundam.

Ad quartam dico, quod hoc intelligitur de fine primaria intentione, et hoc ultimata, quia talis est nobilior ordinato in finem, vel saltem aeque nobilis. Et si exponatur de significato per singulare complexe, diceretur quod hominem esse felicem est nobilius, et perfectius quam hominem, et inquirere quid sit illud, pertinet ad Metaphysicum.

Ad quintam, dico quod accipitur finis pro illo, quod intenditur ab agente, et quando dicitur, quod finis movet, hoc est verum de fine, qui est intentio agentis.

Ad sextam concedo eo modo, quo est expositum : modo caelum non agit primaria intentione propter ista inferiora, sed secundaria intentione. Ideo non oportet, quod caelum sit minus nobile istis inferioribus. EXPOSITIO TEXTUS

Dicitur autem (1) et fortuna et casus. Iste est quartus tractatus hujus 2. in quo Philosophus determinat de casu, et fortuna, scilicet de causis per accidens rerum naturalium : et dividitur in quatuor capita. In primo determinat de casu, et fortuna secundum opiniones antiquorum : in secundo ostendit, quid sint casus et fortuna definitive : in tertio ostendit quomodo differunt casus et fortuna : et in quarto .ostendit ad quod genus causae reducuntur casus et fortuna. Secundum ibi, Primum igitur cum videamus. Tertium ibi, Differunt autem quoniam casus in plus est. Quartum ibi, At de modis causarum. Primum dividitur : quia enim primo praemittit intentionem ; secundo prosequitur, ibi, Quidam enim et

si sint, an non. Primo dicit, quod casus, et fortuna dicuntur causae multorum effectuum, et etiam dicuntur de genere causarum, et ideo considerandum est primo in quo genere sunt casus et fortuna: secundo, utrum idem sint casus, et fortuna ; et tertio quid sit fortuna, et quid casus.

Quidam enim etsi sint, an non dubitant. Hic exequitur intentum, et recitat tres opiniones. Secunda ibi, Sunt autem quidam. Tertia ibi, Sunt autem. Primo recitat primam opinionem, et rationes eorum. Secundo solvit ibi, Sed et hoc mirabile. Prima opinio fuit, quod nihil fit a casu, vel fortuna. Probatur, quia illud non evenit a casu, et fortuna, cujus est aliqua determinata causa, sed cujuslibet rei est aliqua determinata causa, ergo, etc. Major est nota ; et minor patet de isto effectu, quem dicimus a fortuna, ut si aliquis veniens ad forum reperiat debitorem, quem non est opinatus invenire, a quo recipiat pecuniam, pro qua emat equum ; emptio equi est a fortuna, sicut inventio debitoris, et tamen hujusmodi inventionis est aliqua determinata causa, scilicet venisse ad forum.

Quoniam (2) si aliquid esset fortuna. Ponitur secunda ratio: quia si casus, et fortuna essent aliquid, magnum inconveniens esset quod nullus antiquorum sapientium considerantium causas generationis, et corruptionis determinasset aliquid de casu, et fortuna, quasi casus,et fortuna nihil essent.

Sed et hoc (3) mirabile. Hic solvit istas rationes. Secundam ibi, Quocirca et quodammodo. Unde Aristoteles dicit, quod mirabile videtur, quod casus et fortuna non essent, cum multa sint, et fiant a casu et fortuna ; nec nos ignoramus, quod effectus casualis, vel fortuiti sit aliqua determinata causa, sed non est determinata respectu illius effectus : verbi gratia, licet transitus ad forum sit causa determinata, tamen non respectu hujus effectus, qui est invenire debitorem,uon opinatum invenire, eo quod in paucioribus accidit, et praeter intentionem agentis.

Quo (4) circa et quodammodo. Removet secundam rationem, et ostendit Aristoteles quod antiqui fecerunt mentionem de casu, et fortuna. Nam quidam, ut Empedocles posuit entia naturalia quandoque congregari, et quandoque segregari a casu, et fortuna per litem, et amicitiam. Similiter posuerunt partes aliquando sic disponi a fortuna, qualiter disponuntur, et ideo antiquis fuit determinate considerandum de casu et fortuna : et sic ratio eorum magis accusabat antiquos, quam probet casura, et fortunam non esse.

Sunt autem (5) quidam,qui et caeli. Recitat secundam opinionem, quae erat, quod omnia fiunt a casu, et fortuna, ita quod casus et fortuna fuit esse motus caeli, et omnium mundanorum, ibi, a casu enim fieri dicunt, etc. Improbat illam opinionem tripliciter. Primo, quia si casus, et fortuna essent causae caeli, sequeretur quod omnia quae sunt, essent a casu, et a fortuna. Consequens est falsum, et consequentia patet: quia omne illud est. a casu,quod est ab illo, quod est a casu,sed omnia quae sunt, sunt a caelo,quod per te est a casu: igitur omnia quae sunt,sunt a casu:et istam probationem ponit Commentator, et contra Aristotelem objicitur, com. 44, quia in casu praedicto emptio equi est ab eo, quod est a casu, et tamen emptio equi non est a casu, cum sit cum intentione ementis. Respondetur, quod major debet intelligi, quod omne illud est a casu, quod fit ab eo, quod est a casu, si non potest evenire ab alio, quam ab illo : modo impossibileest,quodentiasintquia sint a caelo, ideo probatio fuit bona. Tunc ibi, Et valde, haec est 2.ratio,(6) quia istud est valde admirabile dicere, quod animalia, et plantae nec sunt, nec fiunt a fortuna, sed fiunt a natura, vel ab intellectu, vel ab alia causa ; verbi gratia, oliva fit ex semine olivae, et homo ex semine hominis: et tamen caelum, quod est multo divinius animalibus, et plantis, fiat a casu, et non ab aliqua causa: sequitur, ibi, Atqui si sic (7) se habeat. Ponitur tertia ratio, quod dignum non est aliqualiter insistere circa istam opinionem: quia in istis inferioribus videmus multa fieri a casu, et fortuna, et in caelo videmus omnia uniformiter evenire, nec apparet aliquid evenire a casu, vel fortuna in caelo : igitur potius debuissent dixisse e contrario, scilicet, quod ista inferiora fiunt a casu et fortuna, sed corpora caelestia non.

Sunt (8) autem quidam. Recitat tertiam opinionem, et est quorumdam, qui ponebant quod fortuna est causa, sed tamen est immanifesta humano intellectui tanquam quoddam existens felicius et divinum. Sed istam opinionem non improbat hic Aristoteles, sed ejus improbatio patebit ex sequentibus, et ideo determinandum est, quid sit casus, et quid fortuna, et quomodo differunt, et ad quae genera causarum reducuntur.

Primum igitur (9) cum videamus. Hoc est secundum capitulum hujus tractatus, in quo Philosophus inquirit definitionem casus, et fortunae. Et primo facit hoc. Secundo ostendit, quid veritatis contineant opiniones antiquorum. Tertio movet quoddam dubium. Et quarto ponit quasdam dispositiones fortunae. Secundum ibi, Indefinitas igitur causas. Tertium ibi, Quare cum indefinitae. Quartum ibi, Fortuna autem bona. Primum dividitur : quia primo ponit quasdam divisiones. Secundo inquirit particulas ponendas in definitione : et Tertio concludit definitionem fortunae. Secundum ibi, Nunc autem sit. Tertium ibi, Manifestum itaque. Primo ponit quatuor divisiones. Secunda ibi, Eorum autem. Tertia ibi, Horum autem. Quarta ibi, Hujusmodi igitur. Est igitur prima divisio, quod eorum quae fiunt, quaedam fiunt semper eodem modo; ut ortus, occasus, et eclipsis stellarum, et quod homo fiat ab homine, et hujusmodi : alia sunt, quae frequenter fiunt eodem modo, ut quod in hyeme sit gelu, et in aestate calor : alia sunt quae nec fiunt semper, nec frequenter, ut inventio thesauri. Modo Aristoteles ponit istam propositionem, quod casus et fortuna sunt eorum, quae eveniunt extra semper et frequenter : quia quod istae sint causae Aristoteles supponit tanquam manifestum : quia multa scimus evenire a fortuna, tunc igitur vel sunt causae eorum, quae semper, frequenter, et eodem modo veniunt, et hoc non, ut notum est: igitur oportet quod sint causae eorum, quae veniunt in minori parte,

Eorum autem quae fiunt. Secunda divisio, quod eorum quae fiunt alia sunt propter hoc, id est, notabilis bonitatis, vel malitiae, ut inventio thesauri, qui dicitur effectus propter hoc, eo quod si fuisset praescitus, dignum fuisset, ut egisset propter ipsum : sed alia sunt, quae non sunt propter hoc, id est, quae non sunt notabilis bonitatis, vel malitiae, ut fricatio barbae, disruptio festucae, vel casus pilei, vel capilli.

Horum autem (10) alia quidem. Tertia divisio, quod eorum quae fiunt alia fiunt, secundum propositum, id est, quaedam fiunt secundum intentionem agentis, ut illa quae intenduntur ab intellectu : alia fiunt, non secundum propositum, id est, praeter intentionem agentis, ut quod evenit cum intento, vel loco intenti : et in utroque istorum effectuum invenitur effectus notabilis bonitatis, vel malitiae ; quia propter illos effectus, qui non sunt notabiliter boni, vel mali, non dicitur aliquis fortunatus, vel infortunatus, et ideo manifestum est, quod in his quae eveniunt in minori parte, scilicet, nec necessario, nec frequenter, invenitur effectus propter h oc,idest,notabiliter bonus, vel malus, sed universaliter,quaecumque aguntur ab intellectu,vel fortuna,agun. tur propter Aoc,id est, propter finem ; et sic capitur ibi propter hoc aliter quam prius.

Hujusmodi (11) igitur, etc Quarta divisio, quod sicut est quoddam ens ( ) per se, et quoddam per accidens, ut patuit prius, ita quaedam est causa per se, et quaedam per accidens,et differunt ab invicem ; quia causae per se alicujus effectus sunt finitae, sed

causae per accidens sunt infinitae, id est, indeterminatae ; quia infinita uni accidunt,

id est, indeterminata sunt, quae accidunt uni. Et ideo subdit Aristoteles quod tunc aliquid dicitur fieri a casu, vel fortuna, quando illud quod fit praeter intentionem agentis,est notabilis bonitatis, vel malitiae, sed differentia istorum, scilicet casus, et fortunae ab invicem, postea patebit.

Nunc vero (12) hoc sit manifestum. Hic inquirit particulas ponendas in definitione fortunae, et est prima conditio, quod tam casus quam fortuna sunt causae in his,quae fiunt propter hoc, id est, quae sunt notabilis bonitatis, vel malitiae, cujusmodi est receptio argenti ab aliquo, quem non opinatus est invenire, nec gratia illius ivit.Secunda conditio, quod casus,et fortuna sunt causae in his,quae eveniunt in minori parte, ita ut non frequenter, nec de necessitate ; patet de illo, qui reportavit pecuniam, cui non accidit frequenter, nec necessario talis effectus. Tertia conditio, quod effectus fortuitus debet evenire praeter propositum agentis, et ideo si reportans pecuniam,ivisset ad illum finem, quod reportaret pecuniam, tunc non diceretur a fortuna.

Manifeslum (l3)itaque.Coaclndil definitionem fortunae, quod fortuna est causa per accidens secundum propositum extra semper et frequenter eorum quae propter hoc fiunt. Et ponitur ibi, causa tanquam genus ad differentiam effectus. Et ponitur ibi per accidens ad differentiam causae per se. Et ponitur secundum propositum, ad denotandum, quod licet casuset fortunas in tagentium secundum propositum, tamen non dicuntur casus et fortuna nisi respectu effectuum, qui eveniunt praeter intentionem. Et ponitur extra semper, et frequenter: quia si effectus esset natus consequi de necessitate, vel frequenter ad illas causas,non diceretur fortuitus respectu illarum causarum. Et ponitur eorum, quae propter hoc fiunt : quia propter effectus inutiles, qui non sunt notabilis bonitatis, vel malitiae, non dicitur aliquis fortunatus, vel infortunatus. Et subdit Aristoteles quod intellectus et fortuna sunt idem, sed dicitur fortuna respectu effectus non intenti, et dicitur intellectus respectu effectus evenientis secundum intentionem.

Indefinitas (14) igitur causas. Hic ostendit, quid veritatis contineant opiniones antiquorum : et primo de tertia. Secundo de prima. Et tertio regreditur ad tertiam. Dicit igitur, quod fortuna est quodammodo immanifesta. Hanc probat, quia fortuna est causa per accidens ; modo causae per accidens sunt infinitae, et infinitum, secundum quod est infinitum, est ignotum, ut patet primo hujus. Nunc quantum ad primam opinionem dicit, quod dicentes nihil fieri a fortuna, quodammodo recte dicunt: quia fortuna est causa per accidens, et nullius rei fortuna est causa per se : modo illud quod non est per se, quodammodo non est. Et declarat Aristoteles quomodo sunt multae causae per accidens, ut reportationis pecuniae causa potest esse, veniens, aut volens aliquid emit, vel quia voluit aliquod prosequi, vel fugere, vel quia fuit visurus aliquid.Nunc regreditur (15) ad tertiam opinionem, probans istam conclusionem, quod fortuna ( ) est quodammodo immanifesta humano intellectui, quia per rationem practicam comprehendi non potest: nam ratio practica est eorum, quae semper sunt, aut frequenter fiunt eodem modo.

Attamen etiam in quibusdam dubitabit, etc. Hic movet dubium, scilicet quod quando ejusdem effectus fortuiti sunt plures causae, quae illarum causarum dicitur fortuna ; ut si aliquis habens caput infirmum faciat radi caput non ex intentione sanandi, sed ex consuetudine, et vadat ad Solem etiam non ex intentione sanandi, ita ut per ventum, vel calorem Solis extrahantur mali humores, et fiat sanus: quaeritur quae istarum causarum sit causa sanitatis, quae debeat dici fortuna, vel casus, scilicet vel ventus, vel calor, vel depilatio. Et dicit Aristoteles quod istarum causarum quaedam fiunt remotae, quaedam proximiores, ?t per hoc videtur innuere, quod causa proximior potius debet dici causa, quam remotior.

Fortuna (16) autem bona quidem dicitur. ?ic declarat quasdam dispositiones fortunae, dicens, quod quaedam est fortuna bona, scilicetquando aliquod bonum evenit, et quaedam mala, scilicet quando aliquod malum evenit ; sed eufortunium, et infor tuniuin dicuntur secundum excellentiam, ita ut quando aliquod magnum bonum evenit, tunc dicitur eufortunium, vel etiam quando magnum malum evitatur. Sed tunc dicitur infortunium, quando aliquod magnum bonum amittitur, vel evenit magnum malum : et sicut ille dicitur fortunatus, qui acquirit unum magnum bonum, ita similiter ille, qui est prope acquirere magnum bonum, dato quod non acquirat ; quia quod parum distat, nihil distare videtur. Et subdit Aristoteles quod eufortunium est valde incertum, quia fortuna est valde incerta : modo eufortunium est quaedam fortuna, et hoc dicit pro tanto secundum Commentatorem, ne homo in ista vita humana nimis confidat de eventu fortuito alicujus magni boni ; et ideo concludit quod fortuna non est causa in his, quae fiunt semper, vel frequenter, et tandem recapitulat, quod ambae istae causae secundum accidens in his, quae non fiunt semper, vel frequenter, et quae sunt propter hoc, id est, notabilis bonitatis, vel malitiae.

Differunt (17) autem .lstud est 3.cap.hujus tractatus de differentia Casus et Fortunae. Et primo ponit differentiam. Secundo declarat quoddam dictum. Tertio ostendit in quibus maxime apparet illa dilferentia. Secundum ibi, Signum autem est. Tertium ibi, Maxime autem. Primo ponit duas differentias. Secunda ibi, Quocirca et necesse est. Prima differentia est, quod casus se habet in plus,quain fortuna. Nam quidquid evenit a fortuna, evenit etiam a casu, et non e contra : quia solum illis evenit aliquid a fortuna, quibus potest bene contingere, vel male,

Quocirca (18) et necesse est. Hic ponit secundam differentiam ; et est quod fortuna semper est circa practica, id est, circa operationem voluntariam, cujus signum est quod fortuna, ( ) vel est felicitas,vel prope felicitatem : modo felicitas est quaedam praxis, id est, operatio voluntatis, imo est eupraxia, id est, bona operatio voluntatis ; et ideo quibus non convenit aliquid agere voluntarie, non accidit aliquid a fortuna. Et ex hoc infert corollarium ibi.ob(19)idque, quod nullum inanimatum, nec infans, nec bestia agit aliquid a fortuna. Probatur quia nullum istorum agit aliquid a proposito, ex quo non habent usum rationis, et ideo non accidit eis aliquid eufortunium, vel infortunium, sed similitudinarie solum, quemadmodum Poeta dicebat lapides fortunatos, ex quibus fiebant statuae, et arae Deorum, quia tales honorantur, et illos infortunatos, qui conculcantur pedibus : sed tam animatis, (20) quam inanimatis convenit aliquid a casu, ut si equus fugiens ab exercitu veniat salvatus ad domum, dicimus quod salvatus est a casu : exemplum de inanima tis,ut si tripes cadat deorsum super pedes, dicimus quod cecidit a casu. Et ideo (21) dicit Aristoteles quod universaliter illa dicuntur fieri a casu, quae eveniunt praeter intentionem agentis, sive hoc sit in agentibus a proposito, vel sine proposito : et illa dicuntur a fortuna, quae eveniunt praeter intentionem agentis secundum propositum, et ex ista parte patet in quibus invenitur casus, et in quibus fortuna.

Signum (22) autem est . Ponit istam conclusionem, quod casus est causa a qua non evenit finis intentus. Probatur quia a causa inani et vacua non evenit finis intentus, sed casus est causa inanis, et vacua, igitur a casu non evenit finis intentus. Major est nota ; quia in rebus naturalibus est universaliter verum, quod quando causa deficit ab imento fine,quod tunc causa illa dicitur frustra ; ut verbi gratia, si aliquis laborat propter sanitatem, et non consequitur, dicimus quod frustra laboravit; sed si finem illum non intendisset, non diceretur frustrari,dato quod non eveniret; ut si dicatur, quod iste frustra balneaverat se: quia Sol non eclipsatur, non esset nisi derisio, quia non intendebat illum finem. Et minor (23) patet ex quid nominis Casus : nam Casus dicitur in Graeco autoudtoy id est, per se frustra, ut si lapis cadat projectus ab aliquo ad percutiendum aliquem, et non percutiat, dicimus quod lapis cecidit a casu.

Maxime(2i)autem est separatum. Ostendit in quibus patet differentia casus,et fortunae, dicens, quod in his, quae eveniunt a natura, scilicet a non agente secundum propositum, eveniunt multa a casu, scilicet illa, quae eveniunt praeter intentionem hujusmodi agentium : sed in agentibus voluntariis, quae eveniunt praeter intentionem, dicuntur fieri a fortuna : et videtur innuere differentiam inter actionem naturalem, et voluntariam: quia ( ) actio voluntaria fit in extrinsecam materiam, ut domificator agit in lapides et ligna, sed naturalis fit in materiam intrinsecam, ut gravitas agit in proprium subjectum.

At de modis (25)ca"sarwm.Hoc estquatrum capitulum hujus tractatus, in quo Philosophus ostendit ad quod genus causae reducuntur casus, et fortuna, et ponit tres conclusiones. Secundam ibi: Quoniam autem. Tertiam ibi : Quare si quam maxime. Prima conclusio. Casus et fortuna sunt causae agentes. Probatur, quia intellectus et natura sunt causae agentes : igitur casus, et fortuna. Antecedens patet, intelligendo per naturam agens naturale, et per intellectum agens voluntarium: et probatur consequentia, quia illa causa, quae dicitur natura respectu effectus intenti, dicitur casus respectu effectus non intenti, evenientis tamen cum intento, vel cum loco intenti. Similiter illa causa,quae dicitur intellectus, vel voluntas respectu effectus intenti, dicitur fortuna respectu effectus non intenti. Et ideo subdit Aristoteles quod multitudo causarum per accidens est indeterminata, ut dictum fuit prius.

Quoniam autem (25) Casus atque Fortuna. Ponitur secunda conclusio, intellectus et natura sunt causae priores, quam casus et fortuna. Probatur, quia illae sunt causae priores, quae sunt causae per se, quam illae quae sunt causae per accidens ; sed intellectus et natura sunt causa per se, et casus et fort ma sunt causae per accidens, ut patuit prius: ergo, etc. Major est nota: nam prius est illa conditionalis vera, per quam denotatur habitudo causae per se ad suum effectum quam per quam denotatur habitudo causae per accidens ad suum effectum, ut per prius ista est vera : terra aratur, quia germinabit, quam ista terra aratur, quia invenietur thesaurus,et minorpatetex praecedentibus.

Quare (27) si quam maxime .Ponitur tertia conclusio quod casus, et fortuna non sunt causae caeli. Probatur primo : quia tunc sequeretur quod causae istorum inferiorum essent priores causis caeli, consequens est falsum, et consequentia tenet: quia casus et fortuna non dicuntur causae caeli nisi quia sunt intellectus et natura, id est, causae per se aliorum effectuum,et quia causae per se sunt priores causis per accidens, sequitur quod intellectus et natura,quae sunt causae per se istorum inferiorum, essent priores casu, et fortuna, quae essent causae caeli.

ANNOTATIONES.

( ) Sicut duplex est ens per se, et per accidens, etc. Nota quod causa per se est certa, et determinata,determinatum habens effectum, sed causa per accidens est indeterminata, quae dupliciter dicitur indeterminata. Primo, quia una causa non habet unum, sed plures, et indeterminatos effectus. Secundo, quia unus effectus per accidens, non unam, sed multas causas indeterminatas potest habere ; nam causa per accidens aedificii est Musicus, et Grammaticus, etc. Rursus causa per accidens adhuc, est duplex, prior quae conjungitur cum causa per se, ut Musicum respectu aedificii: quia Musica conjuncta est cum arte aedificandi in aedificatore. Secundo modo causa per accidens est illa eadem, quae est per se, comparata ad id, quod per accidens conjungitur effectui, ut faciens per se sepulchrum, invenit per accidens thesaurum. Et ex hac divisione causae sequitur divisio effectus in effectum per se ut aedificium respectu aedificatoris, et in effectum per accidens, ut est inventio thesauri ab aedificatore, dum intendit aedificare. Est autem effectus per accidens duplex ; uno modo dicitur effectus per accidens, quia accidit effectui per se : quo pacto album statuae est effectus per accidens statuarii. Secundo modo effectus per accidens est ipsemet effectus per se comparatus cum eo, quod accidit causae per se, ut statua est effectus per accidens Musici aedificatoris, ut aedificator est Musi eus. Vult ergo Aristoteles fortunam et ea sum esse causas per accidens et non per se, et effectus fortuitos, et casuales esse per accidens, et non per se. Vult insuper non quamlibet causam per accidens esse fortunam et casum, neque quemlibet effectum per accidens esse fortuitum, et casualem, sed causa ipsa, quae e t per se respectu effectus intenti, est fortuna, et casus, respectu effectus, qui per accidens conjungitur effectui per se, et hujusmodi effectus per accidens sunt fortuiti, et casuales.

(b) Fortuna est quodammodo immanifesta. Nota quod Aristoteles ponit quaedam vulgaria dicta fortunae accommodata. Primum est, fortuna est causa indefinita, et incerta hominumque ingenio ignota. Secundum, fortuna est caeca et praeter rationem : quia non est determinata ad aliquem effectum, ita ut ab ea ad effectum, aute contra ratiocinari possimus. Tertium die tum, fortuna est inconstans, volubilis, et insana. Quartum dictum, fortuna est bona si effectus est bonus, et mala si malus, prospera si effectus est prosperus : dicitur etiam infortunata, seu infortunium cum effectus est magnus, et malus. Cum enim quis privatur magno, ac imminenti bono proximo a se possidendo, dicitur infortunatus. Quando autem aliquis liberatur ab aliquo ingenti malo, dicitur fortunatus.

(c) Fortuna vel est felicitas, vel prope felicitatem. Nota, quod fortuna idem est, quod felicitas, ut dicunt ponentes felicitatem in bonis fortunae, aut prope felicitatem, ut dicunt asserentes bona fortunae maxime ad felicitatem conducere.

( ) Actio voluntaria fit in extrinsecam maternam. Nola (ultra hanc Scoti explicationem quae optima est) quod aliquam causam esse extra suum effectum dupliciter contingit. Primo quantum ad intentionem : quando videlicet causa non intendit in sua intentione effectum, sed effectus sequitur praeter intentionem agentis, et sub hac consideratione casus, et fortuna habent causam extrinsecam, et in hoc conveniunt. Secundo dicitur causa esse extra suum effectum, quoad suum esse I eale, et est quando causa non est intrinseca ipsi effectui, qui potius est extra compositionem effectus : et isto modo casus est causa intrinseca multoties, quia intrat, et manet in effectu, ut contingit in monstris (sunt enim monstra effectus casuales;) quae propter malam dispositionem materiae, quando producendum erat animal perfectum, praeter intentionem generantis producuntur.

Ex his, quae de fortuna dicta sunt, patet quam incaute vulgus nonnunquam videtur loqui, et sentire de fortuna, existimans fortunam esse unam causam intendentem effectus fortuitos agentem praeter Dei intentionem, cum nullus sit effectus extra Dei efficientiam, et intentionem.