QUAESTIO XII

Utrum in contingenti ad utrumlibet possit reperiri casus, et fortuna

Vide Auctores citatos quaest. 10 et 11.

Arguitur quod sic: quia nisi ita esset, sequeretur, quod determinatio Aristotelis in isto 2. tract. de casu, et fortuna text. 48. esset insufficiens,quod est falsum. Probatur consequentia, quia in cap. 2. hujus tractatus ponit istam divisionem, quod eorum quae fiunt, quaedam fiunt s mper, vel frequenter, et quaedam extra semper, et frequenter : modo in isto secundo membro ponit casum, et fortunam, sed in isto secundo membro continetur tam contingens ad utrumlibet, quam contingens in paucioribus, quod non esset nisi in contingenti ad utrumlibet reperiretur casus.

Secundo, quia per Aristotelem ultimo tractatu hujus 2. omne quod fit, aut fit ex intentione agentis, scilicet propter finem, et tunc fit semper, aut frequenter, aut fit casu, vel fortuna ; sed aliquod contingens ad utrumlibet fit praeter intentionem agentis : igitur illud eveniet a casu,vel fortuna. Et tenet consequentia per praedictam divisionem Aristotelis.

Oppositum arguitur per Commentatorem in isto secundo, text. 52. Et probatur ratione, quia ambulare, vel sedere est contingens ad utrumlibet, et tamen non dicimus aliquem ambulare a casu, vel sedere a casu. In quaestione primo recitabuntur dicta Commentatoris com. 48. contra Avicennam in ista materia. Secundo respondebitur ad quaesitum.

Quantum ad primum notandum, ut recitat Commentator, quod Avicenna posuit, quod casus, et fortuna possunt reperiri in contingenti (") ad utrumlibet : et probatur per rationes ante oppositum. Secundo, solvebat rationes Commentatoris post oppositum : quia ambulare potentiae motae est contingens ad utrumlibet, et ideo ut sic potest fieri a casu, supposito, quod eveniat praeter intentionem ; sed ambulare respectu desiderii ambulandi, est contingens ut in pluribus: quia ut in pluribus, quando homo appetit ambulare ambulat, ita potest dici conformiter de sedere. Per hoc patet solutio rationis Commentatoris : quia ambulare, et sedere est contingens, ut in pluribus, respectu desiderii ambulandi, sed est contingens ad utrumlibet respectu potentiae motae, et ideo quia evenit cum intentione agentis, non dicitur a casu, vel fortuna.

Et ex hoc infert Avicenna, quod idem vel consimile, quod est contingens ad utrumlibet respectu unius, est contingens ut in pluribus respectu alterius, et necessarium respectu tertii. Quarto, dicit quod necessarium est cujus non est impedimentum extrinsecum : sed contingens est cujus est impedimentum extrinsecum.

Sed contra ista dicta ponit Commentator quatuor conclusiones. Prima est, quod idem, vel consimile non est necessarium respectu unius, et contingens respectu alterius. Probatur, quia si ita esset, sequeretur quod nihil esset naturaliter necessarium. Consequens est falsum. Et probatur consequentia, quia per ipsum nihil est necessarium, nisi in respectu ad alterum : modo necessarium naturaliter est necessarium per suam naturam intrinsecam, circumscripte quocumque extrinseco,ad quod habeat respectum: quia natura est principium intrinsecum, patet per definitionem naturae.

Secunda conclusio. Definitio necessarii est inepta. Probatur sic, quia si esset bona, sequerelur,quod quodlibet esset naturaliter necessarium, quod est falsum. Probatur consequentia, quia illud dicitur naturaliter necessarium, quod circumscripta quocumque alio,est necessarium,sed quodlibet ens, circumscripta quocumque alio, est necessarium : igitur quodlibet ens est naturaliter necessarium. Major nota est. Et minor patet per definitionem praedictam, quia quodlibet, circumscripta quocumque alio, non haberet extrinsecum impedimentum, et per consequens esset necessarium.

Tertia conclusio. In potentiis activis non reperitur contingens ad utrumlibet. Probatur, quia formae est agere, et materiae pati; modo forma est determinata, et non indifferens: igitur in iis,quibus attribuitur agere, non invenitur potentia indifferens ad agendum, et non agendum: sed semper determinata ad alterum. Secundo si potentia activa esset contingens ad utrumlibet, sequeretur, quod nunquam produceretur effectus. Consequens est falsum. Et probatur consequentia : quia ex quo agens est indifferens,et etiam materia indeterminata ; qua ratione produceretur unum contrariorum, eadem ratione et reliquum : igitur vel ambo simul producerentur,quod est impossibile ; vel neutrum, et habetur consequens. Et ex hoc infert Commentator, quod contingentia ad utrumlibet reperitur in causa naturali, quae de sui natura est indifferens ad diversos, et oppositas effectus in diversis temporibus secundum diversitatem alterationum agentium, ut ista inferiora in aestate nata sunt recipere caliditatem, et siccitatem propter appropinquationem Solis ; sed in hyeme nata sunt recipere frigiditatem, et humiditatem propter remotionem Solis.

Quarta conclusio. Casus et fortuna non reperiuntur in contingenti ad utrumlibet. Probatur, quia casus, et fortuna sunt causae agentes; modo in causis agentibus non reperitur contingens ad utrumlibet per praecedentem conclusionem ; ergo, etc.

Ad rationes Avicennae respondens, Commentator negat consequentiam : determinationem autem Aristotelis praehabitam, videlicet quod casus et fortuna sunt causae agentes : quia illa, quae fiunt extra semper, et frequenter a causa agente, oportet, quod fiant contingenter raro : quia in agentibus non reperitur contingens ad utrumlibet, et haec de primo.

Quantum ad aliud, videlicet quid veritatis contineant dicta Commentatoris,primo videbitur utrum in potentiis activis possit reperiri contingens ad utrumlibet. Secundo, utrum contingens ad utrumlibet reperiatur in potentiis passivis. Tertio,utrum idem sit necessarium respectu unius, et contingens respectu alterius. Et quarto utrum casus, et fortuna reperiantur in contingenti ad utrumlibet.

Quantum ad primum, notandum, quod quaedam est potentia rationalis,ut voluntas: quaedam irrationalis, ut ignis. Secundo notandum, quod potentiam activam esse contingentem ad utrumlibet, potest intelligi dupliciter. Uno modo, quod agente approximat passo sufficienter disposito ad actionis suae receptionem, utrum tunc potentia activa potest contingenter agere, vel non agere. Et dico notabiliter approximatio passo sufficienter disposito, propter duo :

Primo, si agens non sit approximatur^ tunc contingit ipsum ad utrumlibet approximari, vel non approximari ; et per consequens contingit ad utrumlibet ipsum agere, vel non agere.

Secundo, quia si passum fuerit indispositum ; tunc contingit ipsum agere, vel non agere, secundum quod contingit passum disponi, vel non disponi. Alio modo intelligitur, quod aliquis effectus producatur ab agente, a quo natus est contingenter ad utrumlibet produci, vel non produci.

Nunc ponuntur conclusiones. Prima est, quod potentia rationalis, ut voluntas, est de se indifferens ad agendum, et non agendum, ita ut contingenterad utrumlibet possit unum actum elicere,vel suum oppositum positive, vel privative. Probatur,quia aliter sequeretur, quod voluntas non eliceret libere suos actus, quod est falsum. Et patet consequentia, quia si voluntas determinaretur, hoc esset per agens naturale, cujus actio non esset in potestate voluntatis, et per consequens nec actio voluntatis dependens ex illa actione.

Secundo patet, quia priusquam per intellectum fuerit judicatum de aliquo objecto, sufficit quod voluntas possit elicere actum volendi, vel nolendi illud objectum, tunc voluntas judicio stante, quod eliciat, adhuc potest actum suum differre, vel ejus oppositum elicere: igitur de agente libero quaestio non est dubia.

Secunda conclusio. Agente naturali approximato passo sufficienter disposito ad receptionem suae actionis, agens illud non est indifferens ad agere, vel non agere : imo determinatum est ad agendum. Probatur, quia per hoc differt potentia activa naturalis a potentia libera.

Secundo, quia si agens sit indifferens ad producendum istum effectum, vel ejus oppositum, cum etiam passum sit indifferens, qua ratione producit unum ipsorum, eadem ratione reliquum, et per consequens ambos effectus simul, vel neutrum, quod est impossibile.

Sed contra objicitur, quia si ista ratio valeret, probaretur, quod nunquam contingens rarum produceretur ab aliquo agente: quia sit A contingens rarum, et B contingens ut in pluribus, et quod agens determinetur; tunc si A, et B essent effectus contingentes ad utrumlibet, ita ut agens esset indifferens aequaliter ad illos, nunquam aliquem illorum produceret, per praedictam rationem ; igitur, cum agens sit minus determinatum ad agendum aliquid, quam si esset indifferens aequaliter ad A, et ad B, sequitur, quod semper producet B, et nunquam A.

Respondetur concedendo, quod si agens non impediretur, semper produceret effectum, ad quem magis determinatur, et quando impeditur, tunc producit effectum, ad quem determinatur in paucioribus ; et ideo consequentia non valet, nisi circumscriberetur impedimentum.

Tertia conclusio. Aliquis effectus potest produci ab aliquo agente, a quo natus est indifferenter produci, vel non produci, et potentia activa est contingens ad utrumlibet. Probatur, quia licet agens naturale sit determinatum ad effectum intentum, non tamen ad effectum, qui evenit praeter intentionem; imo agens est indifferens, ut quilibet diversorum, imo multorum effectuum eveniat praeter ejus intentionem Secundo, probatur de effectibus intentis: quia licet ( ) agens sit determinatum ad effectum secundario intentum, v. g. ludens ad taxillos primaria intentione intendit ludere ; et quantum ad secundariam intentionem est indifferens ad lucrum, vel perditionem.

Ex quibus patet, quod cum casus, et fortuna dicantur respectu effectuum, qui non intenduntur ab agente, et respectu illorum agens sit indifferens, et contingens ad utrumlibet ; sequitur, quod in contingenti ad utrumlibet potest inveniri casus, et fortuna, dummodo illud contingens eveniat praeter intentionem.

Secundo patet, qualiter diversimode est contingentia in agentibus liberis, et in agentibus naturalibus: quia agens liberum est indifferens ad ejus primarium effectum, et etiam secundarium ; sed agens naturale est determinatum ad effectum primario intentum ; sed est indifferens ad effectum secundario intentum evenientem praeter intentionem. Et hoc de primo. Quantum ad secundum, scilicet de potentia passiva, est distinguendum, quod quaedam est potentia passiva receptiva, alia terminans, ut homo: et hujusmodi potentia receptiva est duplex, quaedam pure receptiva, ut materia prima, et alia quae est quodammodo activa, ut visus, auditus, et aliae potentiae cognitivae.

Nunc sit prima conclusio. Potentia pure passiva de sui natura est indifferens ad utrumque oppositorum. Probatur, quia materia prima de sui natura est indeterminata ad unum, vel alterum : ideo simul potest recipere utrumque. Et si arguatur, si sit indifferens ad utrumque, qua ratione recipiet unum, eadem ratione reliquum : igitur vel simul recipiet ambo, vel neutrum.

Respondetur negando consequentiam ; quia licet non sit determinatio ad receptionem unius contrariorum, quantum est de natura materiae ; tamen est determinatio ex parte agentis, cujus est producere unum, et non reliquum.

Et si objiciatur ; si materia potest simul recipere utrumque. ponatur illa de possibili in esse, sequitur, quod simul recipiet utrumque : dico, quod non debet poni in esse per unam positionem, sed per diversas successive; et propter hoc haec dictio simul determinat hoc verbum potest, et non hoc verbum recipere, quia tunc jam ipsa esset falsa. Eodem modo dicitur de virtute cognitiva, quod ipsa est indifferens moveri ab uno objecto, vel alio indifferenter, quantum ex parte sui, non obstante, quod ipsa habeat majorem inclinationem, ut moveatur ab uno, et non a reliquo, cujus inclinationis signum est delectatio, quam habet potentia cognitiva tam in apprehensione unius objecti, quam alterius.

Sed potentia passiva resistente, vel terminante, cujusmodi est mixtum, vel elementum, est distinguendum : quia vel hujusmodi passum est indifferens, ut patiatur ab hoc agente, vel illo, quod est sufficienter approximatum,et sufficiens agere in ipsum ; vel quantum ad effectum, quem agens natum est producere ex illo passo tanquam ex termino a quo ; tunc dico, quod tale passum est contingens, et indifferens ad utrumlibet primo modo. Sed secundo modo non ; quia saepe agens determinatur per passum, seu per dispositiones passi alias, et alias ad producendum unum, et alium effectum : verbi gratia, calor Solis per dispositionem materiae in uno loco determinatur ad producendum vermes, in uno loco ad desiccandum, et alibi ad dissolvendum, et ita diversimode per diversas dispositiones passi. Et hoc de secundo.

Quantum ad tertium nola, quod Commentator definit necessarium in isto secundo, dicens, quod necessarium est, in cujus natura non est potestas ad efficiendum : et ex hoc Commentator reprehendit definitionem Avicennae prius datam male ; quia definitio Avicennae, quam dat de necessario, sequitur ad definitionem Commentatoris. Quia si in natura necessarii non sit potestas ad efficiendum, sequitur, quod necessarium non habet extrinsecum impedimentum.

Secundo notandum, quod contingens (c) accipitur dupliciter : uno modo communiter ad necessarium, et ad contingens ad utrumlibet, ut patet primo Priorum. Alio modo ut distinguitur contra necessarium ; et tunc dividitur in contingens ut in pluribus, et in contingens raro,et in contingens aequaliter, quod vocatur contingens ad utrumlibet. . Nunc sit ista conclusio. Idem ; vel consimile,quod est necessarium respectu unius, est contingens respectu alterius ; vel quod est contingens ut in pluribus, est necessarium respectu alterius. Probatur primo, quia dies esse majores noctibus est contingens, ei quandoque ita est, et quandoque non, et tamen est simpliciter necessarium respectu aestatis : quia de necessitate dies sunt majores noctibus in aestate.

Secundo, quia Deum creare est simpliciter contingens, accipiendo creare pro productione rei de non esse ad esse nullo subjecto praesupposito ; et tamen Deum creare est necessarium respectu voluntatis divinae efficacis ad creandum : quia de necessitate Deus creat, quando vult efficaciter creare.

Tertio, quia quoddam est necessarium simpliciter, et aliud est necessarium ex conditione, ut patet tractatu ultimo hujus 2. text. 87. modo necessarium ex conditione est contingens simpliciter, et tamen est necessarium respectu alicujus : verbi gratia, Socratem habere oculum est contingens simpliciter, et tamen est necessarium ex conditione, videlicet, si Socrates debeat videre.

Quarto, quia diem esse est contingens aequaliter; quia toties est dies, quoties est nox ; et tamen diem esse est necessarium respectu Solis elevati super Horizontem nostrum.

Quinto, quia ambulare est contingens ad utrumlibet respectu potentiae motae, et tamen non est contingens ad utrumlibet respectu desiderii ad ambulandum.

Sexto, per Aristotelem in isto 2. text. 77. ubi dicit, quod pluere est contingens raro in aestate, Sole existente sub cane,et tamen est contingens ut in pluribus in hyeme.

Ex quibus sequitur, quod Commentator male reprehendebat Avicennam in hoc, quod ponebat idem esse necessarium, et contingens respectu diversorum. Secundo sequitur, quod idem potest esse casuale respectu unius, et fortuitum respectu alterius, et non casuale, vel fortuitum respectu tertii. Et hoc de tertio.

Quantum ad quartum, videlicet an reperiatur casus et fortuna in contingenti ad utrumlibet, respondetur,quod sic:quia si effectus contingens ad utrumlibet eveniat praeter intentionem agentis; tunc per definitionem casus evenit a casu, quia evenit extra semper,et frequenter,etc. Verbi gratia, dormire est effectus contingens ad utrumlibet, id est, aequaliter : forte toties, et tantum dormimus, quantum vigilamus ; et ideo dicit Aristoteles 1. Ethicorum, quod felix non differt a misero, nisi per dimidium vitae ; et ideo quando dormire evenit praeter intentionem dormientis, ut patet in ebriis, tunc dicitur evenire a fortuna : quia evenit cum effectu intento, scilicet cum potatione. Tamen notandum est, quod casus, vel fortuna possunt accipi tripliciter ; uno , modo propriissime, et tunc solum invenitur in contingenti raro, et quanto rarius invenitur, tanto potius dicitur a fortuna. Secundo modo communiter, et tunc potest reperiri in contingenti ad utrumlibet: verbi gratia ; sicut dicimus istum a fortuna habere pedes maculatos. Tertio modo magis improprie in tantum, quod quando dicimus effectus intentos evenire a casu,vel fortuna, ut dicimus, quod lusor ad taxillos lucratur a casu, et tamen intendebat.

Tunc circa hoc dubitatur de eclipsi Lunae, an eveniat a fortuna, et videtur, quod sic : quia eclipsis est quidam defectus luminis ; igitur motor, scilicet Intelligentia non intendit ipsum, imo potius intendit perfectionem orbis, quem movet, et tunc sequitur, cum eveniat raro praeter intentionem agentis, quod fiat a casu. Respondetur, quod non fit a casu : quia licet simpliciter loquendo fiat raro, tamen ut in pluribus : imo semper fit respectu suarum causarum : quia quotiescumque Sol, et Luna diametraliter opponuntur, ita ut unum sit in capite Draconis, et aliud in cauda, fit eclipsis. Sed contra : quia ita sequeretur, quod inventio thesauri non fiat a casu ; quia ut in pluribus evenit respectu suarum causarum, imo semper : quia quotiescumque aliquis fodit terram, in qua est absconditus thesaurus, invenit thesaurum. Respondetur, quod non est simile : quia eclipsis evenit per motus regulares, et uniformes, et per media necessaria, quae non possunt impediri, et per quae praescitur eclipsis,piiusquam evenia ; sic autem non est de inventione thesauri, quia illa potest evenire per alias causas, etiam media ad illum effectum possunt impediri ; nec per illa media potest praesciri ille effectus: imo quantum ad hoc fortuna est immanifesta homini, ut dicit Aristoteles 2. hujus, text. 47. Ex quibus patet qualiter.in contingentibus ad utrumlibet inveniatur casus, et fortuna, et qualiter non. Et hoc de quarto. Rationes sunt solutae.

ANNOTATIONES

(a) Casus et fortuna possunt reperiri in contingenti ad utrumlibet. Nota, quod triplex est contingens, scilicet ad utrumlibet, ut in plurimum, et raro, quod magis determinatum est ad non esse, quam ad esse. Contingentia primi modi sunt simpliciter contingentia ; secundi autem modi vocantur a Physicis necessaria, ut hominem nasci cum quinque digitis in qualibet manu, Solem oriri, et Lunam eclipsari,quia habent causas naturaliter tales effectus producentes. Tertii vero generis judicantur impossibilia, omnia tamen Logice loquendo sunt contingentia : quia possunt evenire, vel non evenire.

Unde observa, quod cum non sit aliquod efficiens alicujus rei, illa talis res non est effectibilis, raro autem contingentis causae assignantur fortuna et casus, quae sunt causae per accidens, ut patet in hoc 2. text. 66. et 67. Causa ergo hujusmodi contingentis reduci debet ad causam per se :quia in nullo genere causae, causa per accidens est prima causa. In contingentibus autem ut in plurimum, causae etiam assignantur naturales, et per se : omne autem agens per se agit propter finem, aut est agens a proposito, vel saltem ordinatum ab agente a proposito. Tertii etiam generis contingentium, scilicet eorum, quae sunt ad utrumlibet, proprie loquendo, causa debet, assignari libera : ex quo sequitur, quod omnium contingentium causa sit libera immediate, vel mediate, propinque, aut remote.

(b) Quia licet agens sit determinatum ad effectum secundario intentum. Nota, quod haec littera videtur corrupta, seu manca. Unde debet sic corrigi: quia licet agens sit determinatum ad effectum primario intentum, est tamen indeterminatum ad effectum secundario intentum, v. g. ludens, etc. vel sic tamen potest esse indifferens ad effectum secundario intentum,verbi gratia, etc.

(c) Contingens accipitur dupliciter, uno modo communiter, etc. Nota, quod possibile tripliciter capi potest ; primo pro possibili Logico, et tale stat cum necessario, tunc enim solum dicit non repugnantiam ad esse, sive necessario sit, sive contingenter sit, etsicipse Deus est possibilis. Secundo modo sumitur magis stricte pro re, quae contingenter potest esse, quamvis non sit: et isto pacto in plus se extendit possibile, quam contingens : quia omne contingens est possibile, non autem omne possibile est contingens : quia multa possunt fieri, quae nunquam fient. Tertio modo sumitur possibiles, ut convertitur cum contingenti. Unde Aristoteles 9. Metaph. text. 7. definit possibile in hunc modum: Est autem possibile hoc, si exiuerit actus. cujus dicitur habere potentiam nihil erit possibile ; et idem Aristoteles definit contingens eodem modo lib. 1. Priorum, cap. 12. Dico autem contingere, et contingens, quo non existente necessario, posito autem in esse, vel non in esse, propter hoc nihil erit impossibile. Unde apparet possibile, et contingens pro eodem accipi.