Lectio 3

Supra apostolus ostendit qualiter charitas sit exhibenda indigentibus, nunc ostendit qualiter sit exhibenda etiam inimicis. Et primo ponit admonitionem; secundo probat quod dixit, ibi scriptum est enim, etc..

Circa primum considerandum est, quod ad charitatem tria pertinent. Primo quidem benevolentia, quae consistit in hoc quod aliquis velit bonum alteri et malum eius nolit; secundo concordia, quae consistit in hoc quod amicorum sit idem nolle et velle; tertio beneficentia, quae consistit in hoc quod aliquis benefaciat ei quem amat et eum non laedat.

Primo ergo ponit ea quae pertinent ad benevolentiam; secundo ea quae pertinent ad concordiam, ibi gaudere cum gaudentibus; tertio ea quae pertinent ad beneficentiam, ibi nulli malum, etc..

Circa primum duo facit.

Primo monet ut benevolentia sit ampla, quae se extendat etiam ad inimicos, cum dicit benedicite persequentibus vos.

Circa quod notandum est, quod benedicere est bonum dicere. Contingit autem bonum dicere tripliciter. Uno modo enuntiando, puta cum quis bonum alterius laudat. Eccli.

C. XXXI, 28: splendidum in panibus benedicent labia multorum et testimonium veritatis illius fidele.

Alio modo imperando, et sic benedicere per auctoritatem, est proprium dei, cuius imperio bonum ad creaturas derivatur: ministerium autem pertinet ad ministros dei, qui nomen domini super populum invocant.

Num. VI, 22-26: sic benedicetis filiis Israel, et dicetis eis: benedicat tibi dominus, et custodiat te. Ostendat dominus faciem suam tibi, et misereatur tui. Convertat dominus vultum suum ad te, et det tibi pacem. Et post: invocabunt nomen meum super filios Israel, et ego benedicam eis.

Tertio benedicit aliquis optando. Ps.

Cxxviii, 8: et non dixerunt qui praeteribant, benedictio domini super vos. Et secundum hoc benedicere est bonum alicui velle, et quasi bonum pro aliquo precari. Et hoc modo accipitur hic.

Unde in hoc quod dicitur benedicite persequentibus vos, datur intelligi quod etiam ad inimicos et persecutores debemus esse benevoli, eis bona optando et pro eis orando. Matth. V, 44: diligite inimicos vestros, et orate pro persequentibus et calumniantibus vos.

Quod autem hic dicitur, quodam quidem modo est in praecepto, quodam autem modo est in consilio. Quod enim aliquis in generali dilectionis affectum impendat inimicis, non excludendo eos a communi dilectione proximorum et a communi oratione, quam quis pro fidelibus facit, pertinet ad necessitatem praecepti. Similiter etiam quod aliquis in articulo necessitatis inimico dilectionis effectum particulariter impendat, pertinet ad necessitatem praecepti. Unde dicitur ex.

C. XXIII, 4: si occurreris bovi inimici tui, aut asino erranti, reducas eum.

Sed quod aliquis in speciali dilectionis affectum et orationis suffragium, aut qualecumque subventionis beneficium exhibeat inimico, interdum etiam extra articulum manifestae necessitatis, pertinet ad perfectionem consiliorum: quia per hoc ostenditur tam perfecta charitas hominis ad deum quod omne humanum odium superet. Ille autem qui poenitet et misericordiam petit, iam non est inter inimicos aut persecutores computandus.

Unde ei absque omni difficultate sunt charitatis indicia ostendenda. Eccli. XXVIII, 2: relinque proximo tuo nocenti te, et tunc deprecanti tibi peccata solventur.

Secundo docet quod benevolentia sive benedictio sit pura, id est absque permixtione contrarii. Unde dicit benedicite, et nolite maledicere, id est ita benedicatis quod nullo modo maledicatis. Quod est contra quosdam qui ore benedicunt et corde maledicunt, secundum illud Ps. XXVII, 3: qui loquuntur pacem cum proximo suo, mala autem in cordibus eorum. Et etiam contra illos qui quandoque benedicunt, quandoque maledicunt, vel quibusdam benedicunt, quibusdam maledicunt. Iac. III, 10: ex ipso ore procedit benedictio et maledictio. Non oportet, fratres mei, haec ita fieri. I Petr. III, 9: non reddentes maledictum pro maledicto.

Sed contra hoc videtur esse quod in sacra Scriptura plures maledictiones inveniuntur.

Dicit enim Deut. XXVII, 26: maledictus qui non permanserit in sermonibus legis huius, nec eos opere perficit.

Ad quod dicendum est quod maledicere est malum dicere: quod quidem tripliciter contingit, sicut et benedicere, scilicet enuntiando, imperando et optando; et secundum quodlibet horum modorum potest bene et male fieri.

Si enim id quod est materialiter malum, dicatur malum quolibet praedictorum modorum, sub ratione boni non est illicitum, quia hoc est magis benedicere, quam maledicere: unumquodque enim magis iudicatur secundum suam formam, quam secundum suam materiam. Si vero aliquis dicat malum sub ratione mali, formaliter maledicit; unde est omnino illicitum.

Utrumque autem horum contingit in hoc, quod aliquis enuntiando malum profert.

Quandoque enim aliquis enuntiat malum alicuius ad notificandum necessariam veritatem et sic dicit malum sub ratione veri necessarii, quod est bonum, unde est licitum.

Et hoc modo iob III, 1 s. Dicitur, quod iob maledixit diei suae, enuntians malitiam praesentis vitae, sicut apostolus dicit Eph. V, 16: redimentes tempus, quoniam dies mali sunt.

Quandoque autem aliquis enuntiat malum alterius sub ratione mali, scilicet intentione detrahendi. Et hoc est illicitum. Dicitur enim I Cor. VI, 10: neque maledici, neque rapaces regnum dei possidebunt.

Similiter etiam in eo quod quis dicit malum imperando; contingit autem quandoque quod aliquis dicit id quod est materialiter malum sub ratione boni, puta cum ex imperio alicuius provenit alicui malum poenae propter iustitiam, quod quidem est licitum. Et hoc modo transgressores legis maledicuntur, id est, poenae secundum iustitiam deputantur.

Quandoque vero aliquis imperando dicit malum alterius iniuste, puta propter odium et vindictam. Et talis maledictio est illicita.

Ex. XXI, 17: qui maledixerit patri vel matri, morte moriatur.

Et idem est etiam, circa id quod aliquis dicit malum optando. Si enim hoc optet sub ratione boni, puta ut per adversitatem alicuius perveniat ad spiritualem profectum, hoc licitum est. Iob V, 3: vidi stultum firma radice, et maledixi pulchritudini eius statim.

Si vero hoc homo faciat propter odium vel vindictam, est omnino illicitum. I Reg. XVII, V. 43: maledixit Philisthaeus David in diis suis.

Deinde cum dicit gaudere cum gaudentibus, etc., ponit ea quae pertinent ad concordiam. Et primo ponit concordiae documenta; secundo removet impedimenta, ibi non alta sapientes, etc..

Concordia autem potest dupliciter attendi.

Uno modo quantum ad effectum in bonis et in malis. In bonis quidem, ut aliquis bonis aliorum congaudeat; unde dicit gaudere, scilicet debetis, cum gaudentibus. Phil. II, V. 17: gaudeo et congratulor omnibus vobis.

Sed hoc est intelligendum, quando quis gaudet de bono. Sunt autem quidam qui gaudent de malo, secundum illud Prov. II, 14: laetantur cum malefecerint, et exultant in rebus pessimis. Et in istis non est congaudendum.

I Cor. XIII, 6 dicitur de charitate, quod non gaudet super iniquitate, congaudet autem veritati.

In malis autem, ut aliquis tristetur de malis alterius. Unde subdit, flere, scilicet debetis, cum flentibus. Iob XXX, 25: flebam quondam super eo, qui afflictus erat. Eccli.

C. VII, 38: non desis plorantibus in consolatione, et cum lugentibus ambula.

Ipsa enim compassio amici condolentis consolationem in tristitiis affert dupliciter: primo quidem, quia ex hoc colligitur efficax amicitiae argumentum. Eccli. XII, 9: in malitia illius, id est in infortunio, amicus cognitus est. Et hoc ipsum est delectabile cognoscere aliquem sibi esse verum amicum.

Alio modo, quia ex hoc ipso quod amicus condolet, videtur se offerre ad simul portandum onus adversitatis, quod tristitiam causat.

Et quidem levius portatur quod portatur a pluribus, quam ab uno solo.

Secundo, concordia consistit in unitate sententiae, et quantum ad hoc dicit idipsum, id est idem sitis, invicem sentientes, ut scilicet in eadem sententia conveniatis.

I Cor. I, 10: sitis perfecti in eodem sensu, et in eadem sententia. Phil. II, 2: eamdem charitatem habentes unanimes, idipsum sentientes.

Sciendum est tamen, quod duplex est sententia.

Una quidem quae pertinet ad iudicium intellectus circa speculabilia, puta circa considerationes geometricas vel naturales: dissentire autem in talibus non repugnat amicitiae vel charitati, quia charitas in voluntate est. Huiusmodi autem iudicia non proveniunt ex voluntate, sed ex necessitate rationis.

Alia vero sententia pertinet ad iudicium rationis circa agenda, et in talibus dissensio amicitiae contrariatur: quia talis dissensio habet contrarietatem voluntatis. Et quia fides non solum est speculativa sed etiam practica, inquantum per dilectionem operatur, ut dicitur Gal. V, 6, ideo etiam dissentire a recta fide, est contrarium charitati.

Deinde cum dicit non alta sapientes, etc., excludit impedimenta concordiae, quae quidem sunt duo.

Primum est superbia, ex qua contingit quod dum aliquis inordinate suam excellentiam quaerit et subiectionem refugit, vult alium subiici et eius excellentiam impedire.

Et ex hoc sequitur discordia. Prov. XIII, 10: inter superbos semper iurgia sunt. Et ideo ad hoc removendum dicit non sitis alta sapientes, ut scilicet inordinate vestram excellentiam appetatis. Supra XI, 20: noli altum sapere, sed time. Eccli. III, 22: altiora te ne quaesieris. Sed sitis consentientes humilibus, id est his quae sunt humilia, id est quae abiecta videntur non recusetis cum oportuerit. Ps. Lxxxiii, 11: elegi abiectus esse in domo dei mei. I Petr. Ult.: humiliamini sub potenti manu dei, etc..

Secundum impedimentum concordiae est praesumptio sapientiae, vel etiam prudentiae, ex qua contingit quod aliquis aliorum sententiae non credit. Ad quod removendum dicit nolite esse prudentes apud vosmetipsos, ut scilicet iudicetis solum id esse prudentiae quod vobis videtur. Is. V, 21: vae qui sapientes estis in oculis vestris, et coram vobismetipsis prudentes. Supra XI, 25: ut non sitis vobismetipsis sapientes.

Deinde, cum dicit nulli malum pro malo, etc., docet illa quae pertinent ad beneficentiam, excludendo contrarium. Et primo docet quod non sit alicui malefaciendum ratione vindictae; secundo docet quod non sit alicui malefaciendum ratione defensionis, ibi non vosmetipsos defendentes.

Circa primum tria facit. Primo prohibet vindictam dicens nulli malum pro malo reddentes, scilicet sitis. Ps. VII, 5: si reddidi retribuentibus mihi mala. I Petr. III, V. 9: non reddentes malum pro malo.

Sed hoc est intelligendum formaliter, sicut supra dictum est de maledicto: prohibemur enim affectu odii vel invidiae reddere malum pro malo, ita quod in malo alterius delectemur.

Sed si pro malo culpae quod quis facit, reddat iudex malum poenae secundum iustitiam ad compensandam malitiam, materialiter quidem infert malum, sed formaliter et per se infert bonum. Unde cum iudex suspendit latronem pro homicidio, non reddit malum pro malo sed magis bonum pro malo.

Et hoc modo apostolus quemdam pro peccato incestus tradidit Satanae in interitum carnis, ut spiritus salvus fieret, ut habetur I Cor. V, 5.

Secundo docet quod etiam bona sint proximis exhibenda, dicens providentes, scilicet sitis, bona non tantum coram deo, ut scilicet curetis satisfacere conscientiae vestrae coram deo, sed etiam coram omnibus hominibus, ut scilicet ea faciatis quae hominibus placeant. I Cor. X, 32 s.: sine offensione estote Iudaeis, et gentibus, et ecclesiae dei, sicut et ego per omnia omnibus placeo. II Cor. VIII, 21: providentes bona non solum coram deo, sed etiam coram omnibus hominibus.

Hoc tamen contingit et bene et male fieri.

Si enim hoc fiat propter favorem humanum, non bene agitur. Matth. VI, 1: attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab eis. Si autem hoc fiat ad gloriam dei, bene agitur, secundum illud matth.

C. V, 6: sic luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona, et glorificent patrem vestrum qui in caelis est.

Tertio assignat rationem utriusque dictorum. Ad hoc enim debemus abstinere a retributione malorum, et coram hominibus bona providere, ut cum hominibus pacem habeamus, et ideo subdit cum omnibus hominibus pacem habentes, Hebr. Ult.: pacem sequimini cum omnibus.

Sed hic addit duo, quorum primum est quod dicit si fieri potest. Quandoque enim malitia aliorum impedit ne cum eis pacem habere possimus, quia scilicet cum eis pax haberi non potest, nisi eorum malitiae consentiatur, quam quidem pacem constat esse illicitam. Unde dominus dicit Matth. X, 34: non veni pacem mittere, sed gladium.

Aliud autem addit dicens quod ex vobis est, scilicet et si ipsi contra pacem agant, tamen quod in nobis est facere nos debemus, ut eorum pacem quaeramus. Ps. Cxix, 7: cum his qui oderunt pacem eram pacificus.

Et alibi: inquire pacem et persequere eam.

Deinde, cum dicit non vosmetipsos defendentes, etc., ostendit quod non sunt mala proximis inferenda per modum defensionis.

Et primo ponit documentum, dicens non sitis vosmetipsos defendentes, o charissimi, sicut de christo dicitur Is. L, 6: dedi corpus meum percutientibus, et genas meas vellentibus.

Et Is. LIII, 7: quasi agnus coram tondente se obmutuit, etc.. Unde et ipse dominus mandavit Matth. V, 39: si quis te percusserit in una maxilla, praebe ei etiam alteram.

Sed, sicut Augustinus dicit in libro contra mendacium, ea quae in novo testamento a sanctis facta sunt, valent ad exempla intelligendarum Scripturarum, quae in praeceptis data sunt. Ipse autem dominus cum alapa percussus esset, non ait: ecce altera maxilla; sed: si male locutus sum, testimonium perhibe de malo; si autem bene, quid me caedis? ubi ostendit praeparationem alterius maxillae in corde esse faciendam. Paratus enim fuit dominus non solum in altera caedi pro salute hominis, sed in toto corpore crucifigi.

Et sicut Augustinus dicit ad Marcellinum, tunc quidem hoc mandatum recte fit cum ei creditur profuturum esse propter quem fit, ad operandam in eo correctionem atque concordiam, etiam si alius exitus consequatur.

Sunt igitur ista praecepta patientiae semper in cordis praeparatione retinenda et ipsa benevolentia, ne reddatur malum pro malo, semper in voluntate complenda est.

Agenda sunt autem et multa etiam cum invitis benigna quadam asperitate plectendis.

Secundo assignat rationem, cum dicit sed date locum irae, id est divino iudicio.

Quasi diceret: committatis vos deo, qui suo iudicio potest vos defendere et vindicare, secundum illud I Petr. Ult.: omnem sollicitudinem vestram proiicientes in eum, quoniam ipsi cura est de vobis.

Sed haec intelligenda sunt in casu in quo nobis non adest facultas aliter faciendi secundum iustitiam; sed quia, ut dicitur Deut. I, V. 17: domini est iudicium, cum aliquis auctoritate iudicis, vel vindictam quaerit ad comprimendam malitiam et non propter odium, vel etiam cum auctoritate alicuius superioris suam defensionem procurat, intelligitur locum dare irae, id est divino iudicio, cuius ministri sunt principes, ut dicitur infra XIII, 4. Unde etiam Paulus procuravit se per armatos defendi contra insidias Iudaeorum, ut patet Act. XXIII, 12 ss..

Deinde, cum dicit sicut scriptum est, etc., probat quod dixerat. Et primo per auctoritatem; secundo per rationem, ibi noli vinci a malo, etc..

Circa primum duo facit. Primo probat quod dictum est de prohibitione vindictae, dicens dictum est: date locum irae, id est divino iudicio, scriptum est enim, Deut. XXXII, 35, mihi vindictam, scilicet servate, et ego retribuam, dicit dominus.

Nostra littera sic habet: mea est ultio, et ego retribuam eis in tempore. Ps. Xciii, 1: deus ultionum dominus. Nahum I, 2: deus aemulator et ulciscens dominus.

Secundo probat per auctoritatem, quod dictum est de benevolentia exhibenda inimicis.

In qua quidem auctoritate, primo, ponit documentum ut subveniamus inimicis in articulo necessitatis, quia hoc est de necessitate praecepti, ut supra dictum est. Et hoc est quod dicit sed, si esurierit inimicus tuus, ciba illum; si sitit, potum da illi. Matth. V, V. 44: benefacite his qui oderunt vos.

Secundo rationem assignat, dicens hoc enim faciens, carbones ignis congeres super caput eius. Quod quidem uno modo potest intelligi in malum, ut sit sensus: si tu ei benefacias, bonum tuum vertetur ei in malum, quia ex hoc incurret combustionem ignis aeterni per suam ingratitudinem. Sed iste sensus repugnat charitati, contra quam ageret, qui alicui subveniret ut ei proveniret in malum.

Et ideo est exponendum in bonum, ut sit sensus hoc enim faciens id est, in necessitate ei subveniens, carbones ignis, id est amorem charitatis de qua dicitur Cant. VIII, V. 6: lampades eius, ut lampades ignis atque flammarum congeres, id est, congregabis, super caput, id est, super mentem eius.

Quia, ut Augustinus dicit in libro de catechizandis rudibus, nulla est maior provocatio ad amandum, quam praevenire amando. Nimis enim durus animus qui dilectionem: et si nolebat impendere, nolit rependere.

Deinde, cum dicit noli vinci a malo, etc., probat quod dixit per rationem.

Naturale est enim homini ut velit adversarium vincere et non vinci ab eo. Illud autem ab aliquo vincitur, quod ad illud trahitur, sicut aqua vincitur ab igne quando trahitur ad calorem ignis. Si ergo bonus aliquis homo, propter malum quod sibi ab aliquo infertur, trahatur ad hoc quod ei male faciat, bonus a malo vincitur. Si autem e contrario propter beneficium quod bonus persecutori exhibet, eum ad suum amorem trahat, bonus malum vincit.

Dicit ergo noli vinci a malo, scilicet eius qui te persequitur, ut tu eum persequaris, sed in bono tuo vince malum illius, ut scilicet ei benefaciendo, eum a malo trahas.

I Io. Ult.: haec est victoria quae vincit mundum, fides nostra. Ier. XV, 19: ipsi convertentur ad te, et tu non converteris ad eos.