Lectio 7

Postquam apostolus ostendit veritatem dei fuisse a gentibus cognitam, hic ostendit eos obnoxios culpae impietatis et iniustitiae. Et primo ostendit hoc quantum ad culpam impietatis, secundo quantum ad culpam iniustitiae, ibi et sicut non probaverunt, etc..

Posset autem aliquis credere eos a culpa impietatis excusari propter ignorantiam, sicut apostolus de se dicit infra I Tim. I, 13: misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci, primo ergo ostendit gentiles non esse excusabiles, secundo ponit eorum culpam, ibi et mutaverunt gloriam.

Circa primum considerandum est quod tunc ignorantia culpam excusat quando sic procedit et causat culpam, quod non causatur a culpa. Sicut cum aliquis, adhibita diligentia debita, dum credit percutere hostem, percutit patrem. Si vero ignorantia causetur ex culpa, non potest subsequentem culpam ignorantia excusare. Unde si quis per ebrietatem homicidium committit, non excusatur a culpa, quia peccavit se inebriando, unde secundum philosophum meretur duplices mulctationes.

Primo igitur proponit quod intendit, dicens ita, quod est dei, notum est eis, ut sint inexcusabiles, id est ut per ignorantiam excusari non possint Iac. IV, 17: scienti bonum et non operanti peccatum est illi. Infra c. II, 1: propter quod inexcusabilis est.

Secundo ibi quia cum cognovissent, etc., probat quod dixerat. Et primo, ostendit quod prima eorum culpa ex ignorantia non processit, secundo quod ex hac culpa est ignorantia subsecuta, ibi sed evanuerunt.

Quod autem prima eorum culpa non fuerit ex ignorantia, ostenditur per hoc quod dei cognitionem habentes ea non sunt usi ad bonum. Dupliciter autem deum cognoverunt.

Uno modo sicut omnibus super eminentem, et sic ei debebant gloriam et honorem quae superexcellentibus debetur. Isti ideo dicuntur inexcusabiles quia cum cognovissent deum, non sicut deum glorificaverunt, vel quia ei debitum cultum non impenderunt, vel quia virtuti eius et scientiae terminum imposuerunt, aliqua eius potentiae et scientiae subtrahentes, contra id quod dicitur Eccli. XLIII, V. 37: glorificantes dominum quantumcumque potueritis.

Secundo, cognoverunt eum sicut omnium bonorum causam. Unde ei in omnibus gratiarum actio debebatur, quam tamen ipsi non impendebant, sed potius suo ingenio et virtuti suae bona sua adscribebant; unde subdit gratias non egerunt, scilicet domino, I thess.

Ult.: in omnibus gratias agite.

Deinde cum dicit sed evanuerunt, ostendit quod in eis ex culpa est ignorantia subsecuta. Et primo ponit intentum, secundo manifestat propositum, ibi dicentes.

Primo ergo proponit culpam quae est ignorantiae causa cum dicit evanuerunt.

Vanum enim dicitur quod non habet stabilitatem seu firmitatem. Solus autem deus de se est immutabilis. Mal. III, 6: ego deus et non mutor. Et ideo tunc solum mens humana est a vanitate libera quando deo innititur. Cum autem, praetermisso deo, innititur cuicumque creaturae, incurrit vanitatem.

Sap. XIII, 1: vani sunt omnes homines in quibus non subest scientia dei, etc.; Ps. Xciii, V. 11: dominus scit cogitationes hominum quoniam vanae sunt. In cogitationibus suis evanuerunt, in quantum in seipsis, et non in deo, fiduciam habebant, sibi et non deo bona sua adscribentes, secundum illud Ps. XI, V. 5: labia nostra, etc..

Secundo ponit ignorantiam subsecutam dicens et obscuratum est; id est, per hoc quod obscuratum est, factum est cor eorum insipiens, id est lumine sapientiae privatum, per quam homo vere deum cognoscit.

Sicut enim qui oculos corporales a sole materiali avertit, obscuritatem corporalem incurrit, ita ille qui a deo avertitur, de seipso praesumens et non de deo, spiritualiter obscuratur.

Prov. XI, 2: ubi humilitas, per quam scilicet homo se deo subiicit, ibi sapientia; ubi superbia, ibi contumelia. Matth.

C. XI, 25: abscondisti haec a sapientibus, secundum quod scilicet eis videbatur, et revelasti ea parvulis, id est humilibus. Et de his habetur Eph. IV, 17 s.: gentes ambulant in vanitate sensus sui, tenebris obscuratum habentes intellectum.

Deinde cum dicit dicentes, exponit quod dixerat.

Et, primo, qualiter in cogitationibus suis evanuerunt, cum dicit dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt. Dicentes, id est sapientiam sibi a seipsis adscribentes. Is. V, V. 21: vae qui sapientes estis in oculis vestris.

Is. XIX, 11: quomodo dicetis Pharaoni: filius sapientium ego, filius regum antiquorum? etc..

Secundo, exponit quod dixerat et obscuratum est insipiens cor, cum dicit stulti facti sunt, quasi contra divinam sapientiam agentes.

Ier. X, 14: stultus factus est omnis homo a scientia sua, de qua scilicet praesumebat.

Deinde cum dicit et mutaverunt gloriam, ponit peccatum impietatis gentilium. Et primo quanto ad hoc quod peccaverunt contra dei gloriam, secundo quomodo contra veritatem naturae ipsius, ibi qui commutaverunt veritatem.

Circa primum duo facit: primo ponit impietatis culpam, secundo poenam, ibi propter quod tradidit.

Culpa quidem eorum fuit quod, quantum in ipsis erat, honorem divinum in alium transtulerunt, secundum illud Ier. II, V. 11: populus meus mutavit gloriam suam in idolum.

Primo ergo ponit id quod mutaverunt, secundo id in quod mutaverunt, ibi in similitudinem.

Circa primum, tria sunt attendenda ex parte dei.

Primo, quidem ipsius gloriam, quam tangit dicens et mutaverunt gloriam, quod potest intelligi dupliciter. Uno modo de gloria qua homo deum glorificat, ei cultum latriae exhibendo.

I Tim. I, 17: soli deo honor. Hanc igitur mutaverunt, cum cultum deo debitum exhibuerunt aliis. Alio modo potest intelligi de gloria qua deus in se gloriosus est, quae est incomprehensibilis et infinita. Prov.

C. XXV, 27: perscrutator maiestatis opprimetur a gloria. Quae quidem gloria, nihil est aliud quam ipsa claritas divinae naturae; lucem enim inhabitat inaccessibilem, I Tim. Ult..

Hanc autem mutaverunt, dum eam aliis attribuerunt. Incommunicabile enim nomen lignis et lapidibus imposuerunt, ut dicitur sap.

C. XIV, 21.

Secundo, notatur incorruptibilitas, cum dicit incorruptibilis. Ipse enim solus perfecte incorruptibilis est, qui est omnino immutabilis; omnis enim mutatio quaedam corruptio est. Unde dicitur I Tim. Ult.: solus habet immortalitatem.

Tertio, notatur naturae sublimitas, cum dicitur dei, ut enim in Ps. XLVII, 2 dicitur: deus magnus dominus.

Ex parte vero eius in quod mutaverunt, tria correspondentia ponuntur. Nam, contra gloriam dicit in similitudinem imaginis, id est in similitudinem alicuius rei per modum imaginis ab aliquo expressae. Manifestum enim est quod similitudo imaginis est posterior illa re cuius est imago. Gloria autem, sive claritas dei, est principium omnis speciei et formae; et sic dum dei gloriam in similitudinem imaginis mutaverunt, converterunt primum in ultimum. Sap. XIV, 15: acerbo luctu dolens pater, cito sibi rapti filii fecit imaginem.

Contra id quod dixerat incorruptibilis, dicit corruptibilis. Ps. XXIX, 10: quae utilitas in sanguine meo dum descendo in corruptionem? scilicet quod est amplius iam corruptum sive mortuum? Sap. XV, 17: cum sit mortalis, mortuum fingit, manibus iniquis.

Contra id quod dixit dei, ponit hominis.

Iob XXXII, 21: non accipiam personam viri et deum homini non aequabo.

Et, quod est abominabilius, homo gloriam dei transtulit non solum in hominem, qui est ad imaginem dei sed etiam ad ea quae sunt infra hominem, unde subdit et volucrum quantum ad volatilia, et quadrupedum quantum ad gressibilia, et serpentium quantum ad reptilia. Praetermittit autem pisces tamquam magis ab humana conversatione seiunctos.

Haec autem omnia sunt a deo homini supposita. Ps. VIII, 8: omnia subiecisti sub pedibus eius. Ez. VIII, 9: ingredere et vide abominationes pessimas quas isti faciunt hic. Et ingressus vidi; et ecce omnis similitudo reptilium et animalium etc..

Est autem notandum quod, sicut dicit Glossa, ab adventu Aeneae consueverunt in Italia imagines hominum coli, puta iovis, Herculis et similium. Sed tempore caesaris augusti, devicta Aegypto, eorum cultum Romani assumpserunt qui imagines animalium colebant, propter figuras animalium, quae notantur in caelo, quibus Aegypti, tamquam astrologiae dediti, cultum divinitatis impendebant. Unde et dominus filios Israel in Aegypto nutritos ab huiusmodi cultu removet dicens Deut. IV, 19: ne forte elevatis oculis ad coelum videas solem et lunam et omnia astra caeli, etc..

Deinde cum dicit propter quod tradidit, ponit poenam huiusmodi culpae respondentem.

Circa quod considerandum est quod homo medium locum obtinet inter deum et animalia bruta, et cum utroque extremorum communicat: cum deo quidem, secundum intellectualitatem; cum animalibus vero brutis, secundum sensualitatem. Sicut igitur homo, id quod est dei, mutavit usque ad bestias, ita deus, id quod est divinum in homine secundum rationem, subdidit ei quod est brutale in ipso, scilicet desiderio sensualitatis, secundum illud Ps. XLVIII, 21: homo cum in honore esset non intellexit, similitudinem scilicet divinae imaginis propter rationem, comparatus est iumentis insipientibus. Hoc est ergo quod dicit propter quod tradidit illos deus in desideria cordis, ut eorum ratio subderetur desideriis cordis, scilicet sensualis affectus, de quibus dicitur infra XIII, 14: carnis curam ne feceritis in desideriis. Quod quidem est contra naturalem ordinem hominis, secundum quem ratio appetitui sensibili dominatur.

Gen. IV, 7: sub te erit appetitus eius, et tu dominaberis illius.

Inducit ergo homines in desideria cordis eorum sicut in manu dominorum crudelium.

Is. XIX, 4: tradam Aegyptum in manu dominorum crudelium.

Praecipue tamen circa appetitum sensitivum bestialis quaedam deordinatio pertinet ad peccata carnalia. Nam delectationes tactus, circa quas sunt gula et luxuria, manifeste sunt communes nobis et brutis. Et ideo sunt magis exprobrabiles quasi magis brutales, ut dicit philosophus in III ethicorum.

Et hoc designatur cum subdit in immunditiam quae ad peccata carnalia pertinet, secundum illud Eph. V, 5: omnis fornicator aut immundus, quia scilicet homo, per huiusmodi peccata, maxime convertitur et trahitur ad id quod est infra ipsum. Unumquodque enim dicitur esse impurum sive immundum ex commixtione vilioris, sicut argentum ex commixtione plumbi. Unde exponens subdit ut contumeliis, id est turpibus et immundis actibus, afficiant, id est inficiant, corpora sua in semetipsis, id est non quasi ab aliis coacti, puta a barbaris, sed a semetipsis hoc agunt, propria sponte. Infra IX, 21: an non habet potestatem figulus luti ex eodem luto facere aliud vas in honorem, aliud in contumeliam? scilicet in turpem usum.

Sed cum huiusmodi immunditia sit peccatum, videtur quod deus in eam homines non tradat, quia, ut dicitur Iac. I, 13: deus intentator malorum est.

Dicendum est quod deus non dicitur tradere homines in immunditiam directe, inclinando affectum hominis ad malum, quia deus omnia ordinat in seipsum, Prov. XVI, V. 4: universa propter se operatus est dominus, peccatum autem est aliquid per aversionem ab eo. Sed indirecte tradit homines in peccatum, in quantum iuste subtrahit gratiam per quam homines continebantur ne peccarent; sicut si aliquis alicuius substentaculum tolleret, diceretur facere casum eius. Et per hunc modum primum peccatum est causa sequentis peccati, sequens vero est poena prioris.

Ad cuius evidentiam sciendum est quod unum peccatum potest esse causa alterius indirecte et directe. Directe quidem, in quantum ex uno peccato inclinatur ad aliud, quod fit tripliciter. Uno modo secundum rationem causae finalis; sicut cum quis ex avaritia vel invidia incitatur ad homicidium committendum.

Secundo, secundum rationem causae materialis; sicut gula inducit ad luxuriam, ministrando materiam. Tertio, secundum rationem causae moventis; sicut cum ex multis actibus alicuius peccati generatur habitus ad simile peccatum inducens.

Indirecte autem, sicut primum peccatum meretur exclusionem gratiae, qua subtracta, homo ruit in aliud peccatum. Et sic primum peccatum est causa secundi indirecte sive per accidens, sicut removens prohibens.

Sed notandum est quod peccatum, in quantum huiusmodi, non potest esse poena, quia poenam contra voluntatem patimur, peccatum autem est voluntarium, ut Augustinus dicit.

Sed quia peccatum habet quaedam adiuncta, quae sunt contra voluntatem peccantis, ratione eorum peccatum dicitur poena praecedentis peccati. Hoc autem est, uno modo, aliquid praecedens peccatum, sicut subtractio gratiae ex qua sequitur ut homo peccet.

Alio modo, est aliquid adiunctum ipsi peccato, vel interius sicut est inordinatio animi, unde Augustinus dicit in I confessionum: iussisti domine, et sic est ut poena sibi sit omnis inordinatus animus; sive quantum ad exteriores actus, quibus difficultates ac labores adiunguntur, secundum illud quod dicunt impii Sap. V, 7: ambulavimus vias difficiles, etc.. Tertio, quantum ad id quod sequitur peccatum sicut est remorsus conscientiae, infamia et similia.

Deinde cum dicit commutaverunt, ponit culpam impietatis quam commiserunt contra veritatem divinae naturae. Et primo ponit culpam, secundo poenam, ibi propterea tradidit.

Divina autem natura potest considerari dupliciter. Uno modo secundum quod est ratio cognoscendi, ut veritas prima, et quantum ad hoc dicit quia commutaverunt veritatem dei in mendacium.

Quod quidem potest intelligi dupliciter.

Uno modo quia veram cognitionem quam a deo acceperunt, perversa ratione ad falsa dogmata converterunt, sicut cum dixerunt idola esse deos, vel deum non esse omnipotentem, vel omniscientem. Ier. IX, 5: docuerunt linguas suas loqui mendacium.

Alio modo veritatem dei in mendacium mutaverunt quia divinitatis naturam, quae est ipsa veritas, attribuerunt idolo, quod est mendacium inquantum non est deus, ut dicitur Ier. XVI, 19 s.: vere mendacium possederunt patres nostri, vanitatem quae eis non profuit.

Numquid faciet homo sibi deos, et ipsi non sunt dii? alio modo potest considerari divina natura secundum quod est principium essendi omnibus per creationem: et sic debetur ei ab homine, interius quidem, cultus secundum pium affectum, Io. IX, 31: si quis cultor dei est, etc., exterius vero, debetur ei servitus latriae, secundum illud Deut. VI, 13: dominum deum tuum adorabis, et illi soli servies.

Unde subdit, contra eos scilicet, coluerunt et servierunt creaturae potius, etc..

Colebant enim caelestia corpora et aerem et aquam et alia huiusmodi, secundum illud Sap. XIII, 2: aut ignem, aut spiritum, aut citatum aerem, etc..

Et in hoc improbat sapientes gentilium qui, quamvis numquam in imaginibus aliquid numinis esse crederent, sicut sectatores Hermetis credebant, neque ea quae a poetis fabulose dicebantur de diis crederent esse vera, creaturis tamen aliquibus cultum divinitatis impendebant ex quibus rationem fabularum assignabant. Sicut varro posuit totum mundum esse deum propter animam eius, dicens quod toti mundo, et omnibus partibus eius, divinitatis cultus impendi potest, scilicet aeri quem vocabant Iunonem, et aquae quam vocabant liaeum, et sic de aliis. Platonici etiam posuerunt quod omnibus substantiis rationalibus, quae sunt supra nos, cultus divinitatis debetur; puta Daemonibus, animabus caelestium corporum, intelligentiis, id est substantiis separatis.

Quamvis autem iis, quae supra nos sunt, aliquam reverentiam exhibere debeamus, non tamen cultum latriae, quae potissime in sacrificiis et oblatione consistit, per quam homo profitetur omnium bonorum deum esse auctorem, sicut in quolibet regno aliquis honor supremo domino exhibetur quem non licet transferre in alium.

Et ideo subdit qui est benedictus, idest cuius bonitas est manifesta, sicut enim dicimus benedicere deum in quantum eius bonitatem corde recognoscimus et ore confitemur. Eccli. XLIII, 33: benedicentes deum exaltate illum quantum potestis.

Addit autem in saecula, quia eius bonitas est sempiterna ab alio non dependens, sed omnis boni principium. Et ex hoc sibi debetur omnis latriae cultus.

Addit autem amen ad omnimodam certitudinem asserendam. Is. Lxv, 16: qui benedictus est super terram benedicetur in deo.

Amen, quod idem est quod verum, vel fiat.

Videtur autem apostolus triplicem theologiam tangere gentilium.

Primo quidem civilem, quae observabatur a pontificibus in adoratione idolorum in templo; et quantum ad hoc dicit: et mutaverunt gloriam incorruptibilis dei.

Secundo theologiam fabularem, quam poetae tradebant in theatris; et quantum ad hoc dicit: qui commutaverunt veritatem dei in mendacium.

Tertio theologiam naturalem, quam observaverunt philosophi in mundo, partes mundi colentes; et quantum ad hoc dicit: et coluerunt et servierunt creaturae potius quam creatori.