CAPUT I

Quae sint virtutes adjunctae, et quae sit prima inter eas ?

In hoc quarto libro non de principalibus sive cardinalibus virtutibus, sed de adjunctis eis intendimus, non quidem de adjunctis omnibus, sed de adjunctis fortitudini et temperantiae. Justitia autem et prudentia adjunctas non habent : eo quod non circa medium circa nos, sed circa medium rei consistunt. Medium quoad rem uno modo est : et si differt, non differt nisi secundum rerum differentiam, et adjunctam habere non potest. In his quae sunt ad nos etiam secundum eumdem modum passionis multa exiguntur, sicut in fortitudine, armorum ministratrix, et copia expensarum intemperantia, ex quibus habet esculentum et poculentum, et venerea quae sunt ordinata ad habendum delectabilia tactus in esculento et venereis : haec enim adjuncta sunt naturalibus concupiscentiis ut instrumentaliter deservientia : unde circa ista adjunctae vocantur virtutes.

Adhuc autem determinatum est in primo hujus scientiae libro, quoniam quaedam deserviunt ad felicitatem essentialiter, ut virtus : quaedam autem instrumentaliter, ut exteriora quae dicuntur fortunae bona. Et ideo cum principales virtutes propter hoc quod ad felicitatem faciunt essentialiter, dicantur cardinales, illae quae sunt circa exteriora quae instrumentaliter deserviunt, dicuntur adjunctae et secundariae.

Adhuc autem actus hominis in quantum homo est, aut est rationis secundum se, aut rationis aliqualiter rationem participantis. In his dupliciter est : aut enim. est in essentialibus actibus rationi et concupiscibili et irascibili, aut in his quae veniunt ad usum in exterioribus ad essentiales actus ordinatis. Et illae quidem quae sunt circa ratiocinari de operabilibus et concupiscere et insurgere contra nocivum, principales dicuntur : quia sunt circa principales actus virium animae motivarum, in quibus tota conversatio consistit hominis. Quae autem sunt circa usum exteriorum ad actus principalium relatum, virtutes adjunctae dicuntur. De his igitur in hoc libro intendimus.

. Nihil autem est quoduniversaliteradomnem virtutem principalem deserviat, nisi numisma pecuniae. Oportet igitur quod primo de illa virtute determinemus quae est circa numisma. Numisma enim potentialiter deservit ad omne quod fortitudinis est in. exterioribus : potentialiter enim est omne concupiscibile quod ordinatur ad temperantiam. Primo ergo erit determinandum de virtute quae circa numisma est. Adhuc autem instrumentaliter deserviens proximum est efficienti : nihil autem nisi pecunia instrumentaliter deserviens est ad principalia quae intendimus : et ideo virtus quae est circa pecunias, primo tractanda est inter adjunctas.

Adhuc autem homo secundum se esse non potest, ut dicit Aristoteles , ''homo

enim solitarius aut melior homine est, aut bestia. Cum igitur virtus principalis sit hominis secundum se, quaecumque virtus est hominis ad alterum, hoc est, qua indiget alterius, virtus erit adjuncta, dummodo indigeat alterius ut instrumento. Justitia enim hoc modo non indiget alio. Justitia enim circa communicativa et distributiva, in qua unusquisque ab altero dependet, et e converso. Adjunctae autem virtutes in his sunt quae ad unum sunt instrumentaliter ordinata, et non secundum quod ipse est ordinatus ad altera. In his autem quae sic se habent, id quod ponitur est circa ordinata ad nosipsos secundum virtutes et vitiorum operationem, primum est pecunia : et ideo primum de illa virtute tractandum est, si tamen virtus sit.

Quidam enim dixerunt, quod quia circa exteriora est, b autem virtutis in operante est, sicut saepe determinatum est, quod circa ista virtus non sit. Addunt etiam, quod bonum uniuscujusque in ipso est. Pecunia autem in homine non est. Bonum igitur hominis dicunt in pecunia non esse. Sed ad haec et similia non difficile respondere est, quod pecunia quidem secundum substantiam in homine non est. Usus autem in homine est, qui quidem bonus est, quia ad bonum ordinatur : et circa difficile est : difficile enim est ordinare pecuniae usum ad finem boni : propter quod etiam virtus circa idem est.

Et prima virtus inter adjunctas liberalitas est. Cujus potissima ratio est, quia liberalitas virtus est, secundum quam omnis virtus cognoscitur : fortis enim non est, qui in omnia quae sunt fortitudinis, scilicet in armatura, in impensis exercitus, in instructione bellicae operationis, liberalis non est : et sic de temperantia. Insensibilis enim et non temperatus est, qui ad ea quae sunt temperantiae, expensas non ministrat. Sic facile est vi- ciere de omni virtute et principali et adjuncta. Propter quod necesse est de liberalitate primum tractare, ex quo ipsa principium est ad cognoscendum omnes alias. Pecunia autem circa quam est liberalitas, sicut diximus, potentia est omne id quod exigitur ad virtutem. Sed hujus consideratio duplex est, scilicet absoluta, et comparata. Absoluta autem est, quia ad unius hominis secundum seipsum adminiculum virtutem quaerentis. Comparata autem est, quae hominis dependentis ad alterum, et e converso illius dependentis ad istum, non ad aliud quidem, ut unusquisque suum obtineat, et ab invicem sunt divisi Primo Igitur modo circa pecuniam secundum quod in communicatione unius est, liberalitas est. Secundo autem modo secundum quod est in communicatione unius, et e converso alterius ad istum, circa pecuniam justitia est : et ideo de liberalitate ante justitiam determinandum est. Haec autem virtus liberalitas dicitur, non ea liberalitate qua omnes liberae sunt virtutes, sed eo quod actus ejus liberi animi est, quae causa sui est in nulla parte retractatas. Liberalis enim dat propter dare quod bonum est, et non retracta manu dat. Quare etiamsi secundum aliquid sit acceptivus, Ipsam acceptionem refert ad donationem : propter quod in utroque liber est : et in hoc differt a largitate quae elargitionem animi dicit, ut non tantum libere mittat, sed etiam effundat magnifica, nulla retrahente tenacitate vel inopia. His igitur de causis post duas principales virtutes dicamus deinceps de liberalitate.

Videtur autem liberalitas esse circa pecunias medietas quaedam virtutis sicut circa materiam. Cujus usus ad operationem refert, in quo est difficile et bonum absolute, et non secundum debitum quo uterque alteri obligatur. Quod autem verum sit, ab inductione probatur. Cum enim virtus laudabilium bonorum sit, circa quod laudatur alicujus, circa idem est

virtus ejus. Laudatur autem liberalis, non in bellicis, nec laudatur in quibus temperatus laudatur, scilicet in abstinendo in delectabilibus tactus, nec rursus laudatur in justitiis, sed laudatur circa dationem pecuniarum et sumptionem. Circa dationem igitur et sumptionem erit virtus quae liberalitas vocatur : magis tamen est in datione quam sumptione, sicut in consequentibus ostendetur. Pecunias autem hic dicimus omnia illa quorumcumque dignitas sive valor numero vel pondere numismatis mensuratur, sive sint esculenta, sive poculenta, sive ad vestitum ordinata, sive etiam sint agri, sive vineae, vel domus, vel alia praedia, sive quaecumque quae libera voluntate per simplicem donationem ab uno in alium transferri possunt.

Circa autem eamdem materiam pecuniarum est prodigalitas et illiberalitas : quae duo vitia circa pecunias secundum quod ad usus donationis veniunt, sunt superabundantiae et defectus, licet differenter. Quia illiberalitatem semper copulamus magis studentibus quam oportet circa pecunias ad habendum, silicet ad lucrandum.

Prodigalitatem autem non semper copulamus emittentibus vel dilapidantibus pecunias, sed quandoque inferimus complectendo eam intemperatis hominibus. Inferre autem dico, quando unum vitium alii ingerimus quod est causa ipsius, sicut ebrietati inferimus emptionem vini. Copulare autem vocamus, quando unus et idem actus qui est cum difformitate principalis vitii, alterius vitii habet difformitatem sibi conjunctam et subservientem, sicut qui de furto scortum solvit et appretiatur. Sic enim inferimus et complectimur prodigalitatem intemperantiae : quia eos qui consumunt res et expendunt in incontinentiam et in intemperantiam luxuriose vivendo cum meretricibus, vo-

camus prodigos. Propter quod et taliter prodigi pravissimi esse videntur : eo quod non unam sed multas habent malitias multorum vitiorum. Usuras enim agunt, furantur, fraudant, et undecumque lucrantur ut incontinentiam agant.

Non tamen proprie isti appellantur prodigi : quia secundum rationem nominis prodigus esse vult, qui unum solum finale aliquod malum habet : et hoc est corrumpere sive dilapidare substantiam. Cujus ratio est, quia prodigus est, qui proprie propter seipsum in quantum prodigus, perditus est in substantia quae facultas dicitur, et ad sustentationem esse naturae est ordinata. Talis enim substantiae corruptio, sine qua substantia hominis in esse non conservatur, corruptio proprie substantiae dicitur : eo quod vivere quod in omnibus viventibus substantiale est esse, non est nisi per illas substantias quae hominis dicuntur esse facultates : quamvis facultates dicantur in quantum facilis potestas per eas est faciendi quod quilibet vult. Substantiae autem vocantur, in quantum conservatio substantiae hominis in eis consistit.

Ut hoc autem evidentius intelligatur, intelligendum est quod omnis voluntas ab ultimo volito quod finis ipsius est, et speciem accipit et nomen : alia autem quae ad hoc requirit voluntas,in ipsa sunt sicut dispositiones et non sicut formae perfectivae. Quamvis igitur in virtutibus et vitiis quae voluntates sunt, aliquando instrumentaliter disponantur: quaedam tamen haec non conferunt formam vitiis vel virtutibus, sed sunt illata vel copulata ad alium finem quemdam consequendum. Et ideo qui dilapidat substantiam ut luxurietur et in consortio luxuriantium vivat, non proprie prodigus, sed luxuriosus vocatur. Luxuriae enim in talibus ancillariter deservit prodigalitas : et si luxuriose sine prodigalitate vivere posset, prodigus utique non esset. Contingit autem hoc duobus modis, scilicet per cau- sam et per relationem ad finem. Per causam quidem, sicut prodigus fur efficitur, vel latro, vel mendax: quod causatur a prodigalitate ut dare habeat. In ordine autem ad finem, sicut quando prodigus efficitur incontinens : quia sine prodigalitate vitium incontinentiae non exercetur. Quod igitur diximus, quod prodigalitas vult esse unum simplex malum, de malo finali intelligimus, et non de his quae dispositive ordinantur ad ipsum.