CAPUT I.

Quare virtutes quaedam dicuntur cardinales, aliae autem adjunctae ?

Volentes autem dicere de fortitudine, praenotare oportet quod virtutum quaedam sunt cardinales, quaedam autem conjunctae. Cardinales autem sunt, in quibus velut in cardinibus tota volvitur humana conversatio. Sic enim vocamus cardines caeli polos, et dextrum et sinistrum in Oriente et Occidente, et centrum sphaerae, in quibus velut in cardinibus totus volvitur mundus. Sicut vocamus in introitu domus cardines postium, in quibus janua revolvitur, per quam est introi- tus et exitus per domum : sic virtutes quaedam sunt, quibus omnes aliae per modum quemdam adjunguntur : per ipsas autem tota vita hominis revolvitur : et illae dicuntur cardinales sive principales, quia in ipsis revolvitur tota conversatio moralis vitae : sicut ad cardinem conjunguntur ea quae in cardine revolvuntur, sive in caelo, sive in ostio. Moralis enim virtus, sicut saepe praehabitum est, tota est circa passiones et operationes. Operationes enim referuntur ad passiones, quia circa passiones sunt. Moralis enim virtus nihil aliud est, ut dicit Plotinus, nisi ordo passionum. Et dico quod operationes morales circa passiones esse necesse est.

Passiones autem secundum singularem divisionem sunt, aut innat ae, aut illatae. Sicut enim dicit Aspasius, passio est motus sensibilis animae : et ideo delectatio et tristia passiones illatae sunt in passibilem animam ab objectis delectantibus et contristantibus eam. Sed hoc modo non intendimus hic de illata passione : sic enim dividitur passio in praedictis in inferentem et illatam. Sed illatam passionem vocamus, quae infertur ab extrinseco violenter agente, sicut sunt vulnera et carceres, et mortes, et caetera quae sunt

hujus generis. Innatas autem dicimus, quaecumque secundum principia naturae insunt nobis, etiamsi in nobis potentias nostras naturaliter moventibus inferrentur, sicut est delectatio in cibis et venereis et hujusmodi.

Cum igitur circa tales delectationes et tristitias et generaliter passiones sit moralis virtus, dupliciter potest esse circa eas. Si enim virtus ordo passionis est, sicut dicit Plotinus, aut est ordinans in passionibus, aut ordinata. Ordinans autem in passionibus, constat quod prudentia est, quae inter omnes virtutes morales habet principalitatem, sicut in primo libro meminimus nos dixisse tribus de causis, scilicet quia est ejus quod per se rationale est, et cujus ordinareest. Et quia medium ejus est recta ratio operabilium : per rectam autem rationem operabilium ordinatur omne quod operabile est. Et quia indagatrix medii est per consilii electionem : sic enim indagat medium morale, sicut in immediate praehabito tractatu dictum est. His ergo tribus rationibus virtus moralis est : tamen primo de ea agi non potest, eo quod non tota moralis est. Materialiter enim moralis est, eo quod circa mores est : formaliter autem moralis non est, eo quod ratio recta non ad. hunc vel illum relata medium ejus est : et quantum ad hoc ex principiis moralis virtutis determinari non potest, sed oportet quod inter intellectuales determinetur. Prius enim determinatum in scientiis non dicitur principalius, sed quod ex principiis primis potest determinari : sicut etiam dicitur prius in geometricis, quod ex prioribus principiis concludi potest. Oportuit ergo, quod de prudentia tractatus usque ad intellectuales virtutes differreretur : principalem enim esse prudentiam non dubitatur, quando scitur quod ordinatrix est, et quod felicitas actus ejus est, et quod ipsa universalis est, ita quod omnes aliae sicut materia circa quam ei subjiciuntur. " Prudentia enim, sicut dicit Augustinus, sagax electio est, ea quibus juvatur ad conversationem sagaciter eligens, et quibus impeditur in conversatione humanae vitae sagaciter refutans. "

Quae autem in passionibus ordinatae sunt, secundum divisionem passionum accipiuntur. Ordinatae enim sunt aut in passionibus quae sunt hominis ut civilis est, per naturam quidem enim oeconomicum est animal. Comparatio enim hominis ad filios et uxorem, sicut dicit Aristoteles in QEconomicis, non est comparatio domini ad servos, sed potius comparatio politici ad. cives liberos : et ideo oeconomica ad. civilem quamdam reducitur et ordinatur. Homo ergo, ut homo est, in passionibus aliter ordinatur quam homo ut civilis est. Ut homo autem est, passiones non habet quae sunt motus anime, nisi velinnatas, vel illatas. Et in illatis quidem ordinata passio est fortitudo. In his autem quae innatae sunt, ordinata passio est temperantia. Passiones quae accidunt homini in quantum civilis est, passiones sunt quae inferuntur delectabilibus in quibus ordinatur homo adhominem secundum communicationem, quae sunt vel divitiae vel honores dignitatum. In communicatione enim talium tota consistit humana civilitas. Et qui plus in talibus vult habere in lucro, et minus in damno, civilitatem corrumpit. Qui autem adaequat sive ad aequum proportionis est, optimus est civis. Ordinans igitur in tali passione justitia est : non quidem ordinans primum. Primum enim ordinans prudentia est. Ordinans autem ordinatum justitia est. Accipiens quidem rationem aequi a prudentia : et secundum hoc ordinans cupiditates et delectationes est justitia circa ea in quibus est communicatio hominum. Propter quod necesse est quod justitia non uno modo dicatur, et quod ex ratione medii quoad nos determinari non possit. Medium enim quoad nos in nullis duobus est idem : medium autem justitiae inter omnem actorem et reum idem esse ponitur, et inter omnem civem. Per alia autem principia determinatur medium justitiae et moralium virtu-

tum quae sunt hominis in quantum homo est. Et ideo de justitia inter virtutes quae quoad nos habent medium, determinari non potuit : quinimo alia principia et aliae suppositione requiruntur ad determinationem ipsius : propter quod extra determinationem omnium virtutum quae habent medium quoad nos, oportuit determinari de justitia in tractatu speciali. Quatuor igitur sunt virtutes principales et non plures : sed tamen secundum ordinem principalitate eorum non potuit determinari de ipsis in ista scientia : quia primum oportet determinare virtutes quae maxime sunt morales, eo quod illae ordinant subjectum ad aliarum virtutum receptionem : et primum determinari oportuit virtutem hominis ut homo est, et deinde virtutem ut civile animal est per naturam.

Adjunctae autem virtutes ideo adjunctae dicuntur, quia in moribus hominis ut homo est, imitantur virtutes quae simpliciter sunt morales. Sicut patet quod liberalis est, qui ad expensam impavidus est. Magnificus autem, qui ad omnem largitionem instupefactibilis. Mansuetus, qui in ira se continet, ne audeat non audenda. Magnanimus autem, qui magnitudine animi se continet, ne ad indigna sibi deviet : et sic est in omnibus aliis adjunctis virtutibus, quae omnes medium virtutis quae simpliciter est moralis, imitantur. Propter quod adjunctae per principia moralium virtutum sufficienter determinantur, et ideo cum his adjunguntur. Justitia autem et prudenti talibus principiis determinari non possunt : et ideo necesse fuit ut tam moralibus quae sunt hominis ut homo est, quam etiam adjunctis postponerentur, eo quod suppositiones et principia alia requirant, ex quibus determinentur. Ista igitur est ratio nominis et ordinis cardinalium virtutum et adjunctarum.

Sunt tamen qui non ita dixerunt, opinantes quod in qualibet virtute quatuor sunt principalia, scilicet quod sit circa difficile, et quod circa.bonum, et de- terminatio medii, et positio. Dicunt igitur quod prudentia ideo principalis quia in est omni virtute, medium invenit et et, determinat. Fortitudo autem ideo, quia in omni virtute difficile tenet. Temperantia vero ideo, quia in omni virtute mediunt ponit per superflui et diminuti ablationem. Justitia autem ideo, quia in omni virtute bonum operatur et perficit. Haec autem in theologicis dicta sunt, et non habent rationem perfectae veritatis : non enim ex propriis, sed per metaphoram ista cardinalibus adaptantur. Et ideo de dictis talibus non curamus. Peccatum enim in problematibus est lectionem transferre propositam, et ex metaphoricis syllogizare. Inter cardinales igitur secundum praeincluctas rationes prima est fortitudo. Et ideo primo de ipsa tractabimus.