CAPUT I.

Quid sit bonum secundum triplicem hominis considerationem ?

De humano igitur bono intendentes, determinare oportet omne hominis bonum secundum quod homo est. Tripliciter autem consideratio hominis est secundum quod homo est,scilicet in se, in principiis propriae naturae consistens (principia autem dico secundum quod homo dominus est propriarum actionum et operationum), et in comparatione ad alterum. In comparatione autem ad alte- : rum secundum Aristotelem duobus modis comparatur. Ad alterum enim comparatur, aut secundum virtutem coactivam, aut liberalem. Secundum virtutem coactivam comparatur ad ea quae domus sunt: et secundum hoc, dicit Aristoteles quod homo est animal conjugale naturaliter. Et secundum virtutem coactivam comparantur ad eum et uxor et filii et famuli, quibus omnibus coactiva praecepta imponit ad finem domus. Secundum liberalem autem virtutem comparatur ad eos ad quos coactionem non habet, quia par in parem non habet potestatem : sed comparatur ad ipsum in ordine qualitatis ad bene vivere : et sic naturaliter est homo civile. Dicit enim Aristoteles in primo Metaphysicorum , ''quod multipliciter humana natura ancilla est : et ideo oportet quod juvantia extrinsecus habeat ad perfectionem. Extrinsecus juvantia non ordinantur ad hominem, nisi secundum has duas virtutes, scilicet coactivam, et liberaliter juvativam. Oportet igitur hu-

manum bonum quaerere his tribus modis : et in hoc implebitur intentio nostrae considerationis.

Quod autem ista divisio ex propriis sit, ex hoc probatur quod differentiae et species divisorum vel condividentium omnes in moribus sint. Civis enim ad civem ordinem non habet coactivum, sed potius liberalem ex propria libertate animae procedentem et electione, secundum quod videmus in omnibus ordinibus communitatum et regnorum. Hac autem libertate civis ad civem disponitur quatuor modis : et ideo quatuor virtutibus sive potentialibus scientiis scientia civilis perficitur, scilicet legis positiva, judicativa, exercitativa, et communicativa. si enim civis ad civem liberaliter disponatur, oportet quod dispositio haec formam habeat regulae regentis ipsam dispositionem : et haec datur per legem positivam : quia, sicut dicit Tullius, " lex est regula aequi et iniqui." aequum autem est dispositio civis ad civem, et iniquum corruptio. In regula igitur considerata ista dispositio legis positiva est. si autem dispositio non consideratur in regula, sed ad actum regulandi, non potest considerari nisi duobus modis, in quibus regulat et regit, scilicet in casibus emergentibus, vel in officio civitatibus perfecte attributo. Et si regit in casibus, virtus judicativa . est, quae secundum leges et pacta et secundum naturam aequi omne determinat inter cives emergens. si autem in officio dirigit : aut dirigit in officio communicationis quod mechanicum vocatur, aut in officio exercitationis quod vocatur liberale. Officium enim est, ut dicit Tullius, congruus actus personae secundum statuta patriae : et hoc potest esse in communicativis, vel liberalibus. sine communicatione enim mechanicorum civile bonum non perficitur. Communicativa autem sunt, sine quorum communicatione cives beatam vitam ducere non possunt propter privationem instrumentorum beatae vitae subservientium, sicut est pistoria, lanificium, fa- brilis tam ferraria quam lignaria, et caeterae hujusmodi virtutes. Ordinans igitur has ad felicem omnium communionem, communicativa vocatur. In liberalibus autem civis ad civem ordinatur in operationibus quas per se volumus sine omni alio . adjuncto : et hoc vel ordinatur ad civium liberales delectationes, vel habilitates. Delectationes autem quidem sicut cantoria, viellatoria, tripudia, saltatoria, tragoedia, et comoedia, et hujusmodi, quas oportet politicum sufficienter praeordinare, ut omnis civis jucundus apud civem in delectabilibus liberalibus inveniatur. Dissimilitudo enim, ut dicit Boetius, generat odium : et non est homo qui sine delectatione vivere possit. si autem ad habilitatem : aut hoc est ad habilitatem personae, aut ad habilitatem communitatis. si est ad habilitatem personae : tunc omnis talis qui habilitatem facit personae in civitate, ad civilem pertinet : et hoc modo licet medicina non sit de civili., tamen medicamentis provisiva de civili est, ut scilicet malum civibus auferatur a corpore. Hoc modo cursoria, luctatoria, levativa ponderum, saltatoria, et hujusmodi aliae sunt de civili. Istae enim id corporalibus civium et personis habilitatem habent, civilitati deservientem. Cursoria enim dissolvit spiritum et accendit calorem in laxatione membrorum et evacuatione corporum ut habilis efficiatur civis et agilis in omne bonum civium. Saltatoria autem virtutes motivas praeparans, civem facit velocem. Levativa autem ponderum, propriarum virium facit experientiam, ut sciatur in quo et quanto civitas a cive possit adjuvari : et sic est in omnibus aliis. Et hoc modo Commentator dicit, quod medicina est pars civilis : hoc modo civilis extra civitatem excludit omnes nocivas artes, Nocivas autem dicimus, quae vel cives depravant vel dissolvunt, sicut est concitiva, lenocinium, usuratoria, et hujusmodi. Ad habilitatem autem patriae vel communitatis faciunt dupliciter, scilicet ad habilitatem gubernationis vel defen-

sionis. G ubernationis sicut est scholastica sapientiae dans operam, et aliae hujusmodi. Ad defensionem autem patriae est sicut militaris, torneamentativa, sagittaria, pugillatoria, et hujusmodi. In idem fertur armorum factrix, marescaltiva, et hujusmodi. Ex quibus perfectum bonum civitatis attingitur in consecutione felicitatis civilis, et repulsione contrarii.

OEconomica etiam perficitur quatuor virtutibus, sine quibus bonum domus non attingitur, quarum prima est instrumentorum dispositiva. Secunda possessiva. Tertia est chrysniatistica. Quarta dispensativa. Nullus enim unus homo ad domus sufficit aedificationem. Adhuc, si quo aedificantes virtuti coactivae non subjiciantur, domus non aedificantur. Coactivae autem subjecti ministri vel servi sunt ad nutum patremfamilias respicientes. Scientia igitur utendi talibus ministris ad aedificationem domus dispositiva vocatur.

Adhuc autem domus nulla consistit ad perpetuam habitationem sine possessionibus. Dicit enim Philosophus,quod sicut semen generationis non sufficit sine ministro ad generationem hominis, sic industria hominis non sufficit ad facultatem domus sine possessionibus. Et sicut ministerium non simul sufficit, sed successive stillat sufficientiam : ita possessio non simul fundit sufficientiam, sed successivis et redivivis fructibus domui ministrat necessaria per industriam patrisfamilias ad regimen domus convertenda. Propter hoc possessiva dicitur scientia mensurandi facultates possessionum ad continuum regimen domus pertinentium, ut domus non deficiat, nec possessiones distrahi cogantur.

Chrysmatistica autem est thesauritiva, ut semper scilicet ex thesauris jam repositis facultas habeatur, ne ex defectiva repostorum post possessiones distrahi oporteat, et sic domus dissolvatur. Et sub ista sunt lucrativa in mercimoniis, superfluorum repositiva : et has imitantes furativa, et praedativa, et usurativa, et

fraudativa, et caeterae hujusmodi, quae licet contemnantur a civili., tamen cum procurativa habent similitudinem.

Dispensativa autem quae haec omnia dispensat ad nutum patrisfamilias secundum uniuscujusque qui de familia est dignitatem, et propriam operationem utilitati domus deservientem. Hoc enim bonum attingit homo secundum quod est animal conjugale domesticum, privatae utilitati intendens ad perpetuam sui successoris conservationem.

Tertiam autem quae est hominis secundum se quidem, vocant monasticam, eo quod unius in se custodia sit, quae etiam quatuor virtutibus perficitur, scilicet morali, intellectuali, heroica, et divina, de quibus in praecedentibus quantum sufficit ad introductionem satis dictum est : specialiter enim de istis intendimus.

Omnes autem hae scientiae potentiae vel virtutes vocantur a physicis : quia cum scientia sit necessariorum, istae scientiae nullam habent necessitatem, et ideo veram rationem scientiae non habent, sed fluctuant neutram partem contradictionis firmiter habentes, sicut potentia fluctuat inter esse et non esse. Et si aliqua earum dicitur virtus, non ideo dicitur virtus, quod in ultimo sit necessitatis : sed ideo dicitur, quia innata est, et plus ad esse quam ad non esse respicit, sed determinata non est ad unum, quin etiam formidet contradictorium. Secundum praedicta igitur bonum hominis est bonum cum quo adepto et non impedito, secundum proprium et connaturalem habitum potens est operari proprias et connaturales operationes, quarum ipse est dominus, sive consideretur ut homo est in se, sive consideretur prout est animal civile per naturam.