CAPUT III.

Ad quod utendum et quo exercitio utendum hoc vel illo.

Cum autem exercitatio sit et in inductivis propositionibus et in syllogisticis sive universalibus, exercitatione inductivarum propositionum utendum est ad rudes et imperitos qui secundum sensum judicant, exercitatione autem syllogisticarum propositionum sive universalium utendum est ad eruditum respondentem, qui judicat secundum intellectum. Et quidem tentandum est a syllogisticis orationibus sive argumentationibus accipere propositiones, quae propositiones ideo sunt et dicuntur, quia pro aliis concludendis poni possunt, et istae sunt universales. Ab inducti vis autem particularibus tentandum est sumere similitudines et parabolas : sic enim multae valde fiunt orationes : in his enim et talibus utraeque inductivae et etiam syllogisticae exercitativae sunt, hoc est, ad proprium exercitium deductae. Omnino autem et universaliter loquendo ad exercitationem disputantium tentandum, quia ad hoc exercitantur, quod possint tentare proponere et afferre syllogismum de aliquo quocumque concludendo, aut solutionem de dubio, aut propositam universalem ex qua in syllogismo uti aliquis possit, aut instantiam contra universalem : quoniam aliquando instantiae solutionis sunt, sive recta ratione quis dixerit de proposito, hoc est, vere, sive non recte, hoc est, false : et si aliquis hoc apud seipsum sive alteri dixerit contra quem disputat, et circa quid, hoc est, quidquid hic dixerit uterque, hoc est, opponens et respondens : quia prompte posse afferre propositiones et syllogismos et instantias et solutiones contra objectorum, sunt ea ex quibus etiam potestas talia facile faciendi. Est autem exercitium causa talis facilis potestatis. Dicit enim Victorinus in sua Rhetorico, quodnatura facit habilem, ars vero potentem, usus vero sive exercitium facit facilem : et maxime exercitium circa propositiones syllogisticas et circa instantias talem facit potestatem.

Est enim ut simpliciter dicatur, sive universaliter, dialecticus exercitativus et propositivus et instantivus, et ad hoc exercitatur ut haec prompte facere possit. Est autem proponere, unum quoddam universale facere, et quae sunt plura in particularibus, oportet unum omnino in universali sumere, ad quod est disputatio : quia ad singulare non est disputatio syllogistica. Instare autem omnino (hoc est, universaliter) quod unum est in universali facere plura in particularibus, per quae instantia fertur. Nam instans aut dividit primo universale in particularia, aut interimit universale per particulare, hoc quidem particulare dans, illud autem in quo particulare non est, non dans, et per illud quod non est dans, eorum quae posita sunt in universali, interimitur universale instando contra ipsum.

Ultimo autem isti tractatui adjungendum, quod non est disputandum de om-

ni eo ad quod orationes possunt reduci, neque ad quemlibet, hoc est, contra quemlibet exercitandum, quia non ad dis colum omnia negantem : quia si exercitatur contra discolos omnia negantes, necesse est pravas fieri disputationes. Nam contra eum qui discolus est, et omnia negando omnino tentat videri profugere disputationem, justum quidem est tentandum omnino syllogismum facere, sed nec hoc pulchrum proponenti dialectico : eo quod non oportet dialecticum statim ut per disputationem impeditur ab aliquo, statim consistere ad bellum disputando contra quoslibet discolos : si enim contra tales disputaverit, necesse est laboriosum sermonem disputationis accidere, quia laboriosum est omnia quae discolus negat, probare : nam illi opponentes qui exercitati sunt, abstinere non possun t a disputatione certatoria, sive contraria (hoc est, quin disputent in contrarium ejus quod dicit discolus), et sic prava fit disputatio.

Oportet autem et factas habere orationes et argumentationes ad hujusmodi discolorum interrogationes appropriatas et ordinatas, et cum hoc universales, in quibus quidem minimis quantitate et numero, et maximae potestate, eo quod sunt plures respectu aliarum, abundantes per memoriam habebimus utiles ad plurima concludenda. Hae vero sunt propositiones universales, ad quas difficillimum est abundare continuo sive statim : et ideo oportet in memoria stantes et paratas habere in hoc libro : propter facilitatem enim disputationis positae sunt : quia sunt de numero orationum quae derisibiles sunt, cum uno verbo signandus sit ordo vel potius inveniendus. Si autem sunt de exemplis, sunt magis derisibiles : quia exempla, ut in pluribus, non possunt per praesentem scientiam disputari : et quia inutile est talibus immorari, cum etiam ipse Aristoteles dicat, quod exemplis sic utimur ut sentiat qui discit : et aliquando exempla sunt falsa et ad posi- tionem aliorum supposita : et cum multum disputantur, illi qui determinant,

dicunt finem : et ideo de talibus non curamus.