Dicit igitur :

" Et assumptis illis, "

Hoc est, Apostolis, hoc est, ad se tractis. Quia sic necesse est quod ad exteriora missi, iterum assumantur a Domino : ne forte exterioribus illecti, obliviscantur veritatis et dulcedinis internae. Cantic. I, 3 : Memores uberum tuorum super vinum : recti diligunt te. Et praecedit, ibidem : Trahe me, post te curremus in odorem unguentorum tuorum. Ubera enim Domini sunt sapientia et bonitas, quorum unum fundit lac candoris in veritate, eo quod sapientia Dei dicitur candor lucis aeternae, et speculum sine macula . Alterum autem fundit lac conceptae dulcedinis in consolatione, quia per ipsum gustatur dulcedo spiritus ejus, de quo dicitur, Eccli. XXIV, 27 : Spiritus meus super mel dulcis. Et nisi Praedicatores in ministerium missi semper sint uberum istorum memores, non trahuntur ab exterioribus ad Dominum. Haec enim ubera plus afficiunt memoriam expertorum ea, quam vinum temporalis jucunditatis, quod aliquando experiuntur procurando salutem proximorum. Veritatis igitur et bonitatis uberibus Iactatos assumit, dulcedine trahens, et dilectione amplexans, et stringens devotione : implens quod dixit Isaias,LXVI, 12 : Ad uberaportabimini, et super genua blandientur vobis. Cum assumptis autem

" Secessit seorsum in locum desertum, qui est Bethsaidae. "

Tria dicit. Secessit enim in se, seorsum a frequentia venientium et redeuntium, in locum quieti contemplationis aptum.

Seceditur enim, cum homo a suis exterioribus occupationibus sensuum recedit : quod faciens Dominus, nos secedere docuit : in cujus figura , Exod. III, 3, Moyses minavit gregem a via communi ad interiora deserti, cum vellet videre visionem magnam. Isa. xlvi, 8 : Redite, praevaricatores, ad cor. Matth. VI, 6 : Intra in cubiculum tuum, et clauso ostio, ora Patrem tuum.

Seorsum autem cedit, quando turbas frequentantium dimittit. Sicut, Genes. xxii, 5, Abraham dimisit servos et asinum properaturus cum puero, hoc est, cum puro spiritu ad Dominum. Thren. iii, 28 : Sedebit solitarius et tacebit, quia levavit super se. Sic Elias dimissa regali frequentia Achab, secessit in desertum, et sedit et dormivit sub umbra juniperi , cujus lignum prae omnibus lignis diu continet ignem, et significat cor non deserens ignem charitatis.

" In locum autem desertum " venit, " qui est Bethsaidae.

Et tria in hoc notantur. Locus enim dicit continentiam : desertum autem habitationis solitudinem : Bethsaida autem dicit civitatis illius vicinitatem et jurisdictionem. Oportet enim redeuntem ad Christum habere locum continentem ne defluat, desertum ne impediatur, et ad Bethsaidam pertinentem ut humilietur.

Locus autem continens ne defluat, lumen est incircumscriptum et caeleste. Unde, ad Philip. iii, 20 : Nostra conversatio in caelis est. Exod. xxxiii, 21 et 22 : Ecce (inquit) est locus apud me, etstabis supra petram. Cumque transibit gloria mea, ponam te in foramine petrae, et protegam dextera mea.. Locus iste est aeterni luminis. Petra autem soliditas veritatis. Foramen est diligens inquisitio in veritatis apertione, ut ad interiora perveniatur. Nisi enim caeleste lumen et veritas aeterna contineant contemplantem, statim defluit per rationem phantasticam, et in diversos defluit errores vanitatum.

Solitudo autem deserti, est solitudo a saecularibus scientiis et rationibus : quia illae nihil habitationis habent in divinis, Marc. VI, 31 : Venite seorsum in desertum locum, et requiescite pusillum. Abdiae, v. 8 : Perdam sapientes de Idumaea, et prudentiam de monte Esau, hoc est, carnalium et saecularium scientiarum. Hae enim subserviunt aliquando circa frequens ministerium in actione, sed non veniunt ad contemplationis divinae secretum. I ad Corinth. 1, 19 : Perdam sapientiam sapientium, et prudentium prudentium reprobabo. In secreto enim illius deserti Dei sapientiam loquimur in mysterio absconditam, quam nemo principum hujus saeculi cognovit, hoc est, Philosophorum, sicut dicit Glossa Augustini.

Hoc autem desertum est pertinens ad Bethsaidam, hoc est, domum pecorum : quia interim dum sumus in corpore non diu contemplamur nisi intellectu pecoririno, qui formis corporum perficitur. Quia (sicut saepe diximus) non sine continuo et tempore, diu divina contemplamur. I ad Corinth. xiii, 12 : Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem.

Litteraliter autem videtur contrarium esse, quod de ista refectione dicitur, Joan. VI, 1, quod abiit Jesus trans mare Galilaeae, quod est Tiberiadis, et ibi manebat cum discipulis suis, quando istam perfecit refectionem.

Sed ad hoc dicendum, quod istud desertum vicinum quidem fuit Tiberiadi, sed tamen pertinet ad jurisdictionem Bethsaidae. Et sic uterque verum dicit Evangelista. Et hoc tangit Glossa interlinearis dicens : " Desertum pertinens ad manus Bethsaidae, hoc est, ad jurisdictionem ejus. "

Si autem quaeritur, Quare Dominus statim venientibus Apostolis secessit ? Diversas assignant Sancti causas. Verior illarum (ut puto) fuit, ut Apostolos ab exterioribus ad intima revocaret: sicut videtur sentire Marcus, IV, 8et seq., in auctoritate superius inducta. Et secundum hoc littera hic a nobis est exposita . Chrysostomus tamen videtur sentire quod non timore mortis ab Herode inferendae secessit, quia dixit, Luc. XII, 4 : Dico vobis amicis meis: ne terreamini ab his qui occidunt corpus, et post haec non habent amplius quid faciant . Sed timuit infelicitati Herodis, qui temere Joannem decollavit. Et nisi cessisset, in tantum infelicitatis barathrum decidisset, quod homicidium Salvatoris homicidio Prophetae et plus quam prophetae junxisset. Beda autem dicit quod cessit malitiae Herodis, ut discipulos opportuno tempore cedere doceret, et verbum suum confirmaret, quod, Matth. x, 23, dixit : Cum persequentur vos in civitate ista, fugite in aliam. Opportunum enim est cum grex non quaeritur sed pastor tantum, tyrannidi se tyrannorum subducere. Sic secessit Elias a facie Jezabel .

" Quod cum cognovissent turbae, secutae sunt illum : et excepit eos.

Hic incipit confortare Apostolos ex miraculo facto, quantum ad hoc quod nihil tollant in via.

Dividitur autem in partes tres : in quarum prima apponitur opportunitas miraculi ex praesentia turbarum, et dispositione loci, et qualitate temporis. In secunda, ponitur intenta discipulorum eruditio. Et in tertia, ponitur miraculi perfectio et commendatio.

In prima harum sunt tres paragraphi: in quorum primo devotio turbae describitur, quae in se ex congruo meruit fieri miraculum. In secundo, qualitas temporis ponitur, quae exigit faciendum miraculum. In tertio, tangitur loci necessitas, quae ad miraculum faciendum fecit opportunitatem.

In horum paragraphorum primo duo dicuntur : turbae videlicet ad audiendum Dominum devotio, et Domini benignitatis magnitudo.

Devotio turbae rursus accipitur ex duobus : ex diligentia cognitionis ejus ubi esset Dominus,et ex devotione exsecutionis et consecutionis ejus.

De primo horum dixit :

" Quod eum cognovissent turbae, "

Per diligentem inquisitionem. Psal. CIV, 4 : Quaerite Dominum, et confirmamini : quaerite faciem ejus semper. Isa. lv, 16 : Quaerite Dominum, dum inveniri potest. Joan. I, 31 : Rabbi, ubi habitas ? Cantic. i, 6 : Indica mihi quem diligit anima mea, ubi pascas, ubi cubes in meridie, hoc est, in contemplationis plena luce. Ibi enim lucem inhabitat inaccessibilem .

" Secutae sunt illum, "

Sua commoda derelinquentes, et horrorem et sterilitatem deserti non timentes, neque recogitantes. Et alius dicit Evangelista, scilicet Marc. VI, 33, quod pedestres sunt secuti, ut labore fatigationis ostenderent magnitudinem devotionis. Daniel. III, 41 et 42 : Nunc sequimur te in toto corde : et timemus te, et quaerimus faciem tuam : ne confun-das nos, sed fac nobiscum juxta mansuetudinem tuam. Job, xxiii, 11 : Vestigia ejus secutus est pes meus, viam ejus custodivi. Ad Philip. iii, 12 : Sequor autem, si quomodo comprehendam in quo et comprehensus sum.

" Et excepit eos. "

Benignitatis Christi magnitudo hic tangitur in tribus : in benigna exceptione, in veritatis eruditione, et in aegrorum salutari curatione.

De primo dicit : " Et excepit eos. " Excipere enim sonat quando affectus interior totus extra diffunditur in eum qui excipitur. Et ideo dicit: Excepit, et non, recepit vel suscepit. Et talem benignitatem oportuit exhiberi, quam docuit, Luc. xv, 20 et seq., ubi pater adhuc longe agente filio obviam festinavit, amplexibus recepit, et habitu decoris indui fecit. Istum etiam modum exceptioni specialiter remunerandum praefiguravit, ad Hebr. XI, 31 : Fide Rahab meretrix non periit cum incredulis, excipiens exploratores cum pace. Placet enim specialiter Deo talis modus exceptionis lassorum peregrinorum. Sicut igitur et se inveniri permisit a quaerentibus, et consequi a sequentibus et obviis, vultu et manibus excepit venientes.

" Et loquebatur illis de regno Dei, et eos qui cura indigebant, sanabat. Dies autem coeperat declinare. "

Hic tangitur eruditio veritatis quae debetur simplicibus indoctis.

Tangit autem duo : modum eruditionis, et materiam.

Modum eruditionis cum dicit : " Loquebatur illis, " hoc est, possibilitati et capacitati eorum. Psal. lxxxiv, 9 : Loquetur Dominus pacem in plebem suam. Altissima enim sapientia Dei, profunda

Dei tacens loquitur rudibus ut capiatur. Isai xl, 2 : Loquimini ad cor Jerusalem, et advocate eam. Isa. VIII, 1 : Scribe in eo stylo hominis. Habacuc, ii, 2 : Scribe visum, et explana eum super tabulas, ut percurrat qui legerit. I ad Corinth. XIV, 19 : In Ecclesia volo quinque verba sensu meo loqui, ut et alios instruam, quam decem millia verborum in lingua.a De regno Dei."

Ecce locutionis materia. Quid autem sit regnum Dei, jam dictum est. I Petr. IV, 11 : Si quis loquitur, quasi sermones Dei, non sicut qui fabulas loquatur. II ad Timoth. IV, 3 et 4 : Erit enim tempus, cum sanam doctrinam non sustinebunt: sed ad sua desideria coacervabunt sibi magistros prurientes auribus : et a veritate quidem auditum avertent, ad fabulas autem convertentur. Christi autem et suorum omnis sermo de regno Dei est. Act. I, 3 : Per dies quadraginta apparens eis, et loquens de regno Dei. Adhuc autem quando misit discipulos, praecepit ut praedicarent quia regnum Dei appropinquavit . Et ideo nunc confirmans sermones Apostolorum, turbis quae discipulos audierant, de regno Dei loquitur : ut ex uno fonte Apostolorum et Christi doctrina procedere cognoscatur. Sicut enim Christus de Patre dicit, Joan. VII, 16 et 17 : Mea doctrina non est mea, sed ejus qui misit me. Si quis voluerit voluntatem ejus facere, cognoscet de doctrina, utrum ex Deo sit, an ego a meipso loquar. Ita praedicator veritatis non suam debet afferre, sed ejus qui misit eum doctrinam. Et tunc semper loquitur de regno Dei.

Regnum enim Dei docet justitiam ad mores, docet beatitudinem ad merita remuneranda, docet veritatem sapientiae Dei et fidei, docet fastigium honoris in praemium virtutis, docet decorem gloriae in contemplatione speciei divinae, docet potestatem confirmatam in contritione nequitiae. De primo horum, Matth. VI, 33 : Quaerite primum regnum Dei, ei justitiam ejus. De secundo, Matth. v, 3 : Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. De tertio, Matth. xiii, 44 : Simile est regnum caelorum thesauro abscondito in agro, de quo effodiuntur abscondita sapientiae, et sacramenta fidei. De quarto, Sapient. v, 17 : Ideo accipient regnum decoris et diadema speciei de manu Domini : quoniam dextera sua teget eos, et brachio sancto suo defendet illos. Et in Psalmo cxvii, 16, dicit quod dextera Domini fecit virtutem. De quinto dicitur in Psalmo cxliv, 11 : Gloriam regni tui dicent, et potentiam tuam loquentur. De sexto, Matth. XIII, 41 : Mittet Filius hominis Angelos suos, et colligent de regno ejus omnia scandala. Nihil ergo utilius loqui poterat turbis, quam de regno Dei.

" Et eos qui cura indigebant, sanabat. "

Tangit hic salutarem curam aegrorum: quod est consolationis beneficium. Marc. autem, VI, 54, et seq., hoc plenius dicitur : Cum egressi essent de navi, continuo cognoverunt eum : et percurrentes universam regionem illam, caeperunt in grabatis eos qui se male habebant circumferre, ubi audiebant eum esse. Et quocumque introibat, in vicos, vel in villas, aut civitates, in plateis ponebant infirmos, et deprecabantur eum ut vel fimbriam vestimenti ejus tangerent: et quotquot tangebant eum, salvi fiebant. Sic igitur curabat omnem languorem tam corporaliter quam spiritualiter.

Numera igitur Salvatoris beneficia. Invenitur a quaerentibus, consequitur a sequentibus, excipit grate venientes, docet ignorantes, sanat aegrotantes. Non sic impii Praelati nostri, non sic, non inve- niuntur a pauperibus, nisi per pretia valvae dissiliant ut pateat ingressus. Talis clausura virtutis est Assyriorum Holofernis, et non successorum Christi. Judith, XIV, 10 : Nullus audebat cubiculum virtutis Assyriorum pulsando aut intrando aperire. Isti sunt quos in via positos, nullus pauperum Christi consequitur. Sed potius ab eis strepitu magno pauper conculcatur : quia cum iniqui sint, tenent legem desperatis datam, Sapient. II, 11 : Quod infirmum est, inutile invenitur. Isti sunt qui numquam bonum bene recipiunt, sed abominantur et strident dentibus in eos, et derisioni exponunt. Nullus in eis est sermo doctrinae : quia vel nihil legis divinae, vel parum sciunt: et ideo indigni sunt sacerdotio. Osee, IV, 6 : Quia tu scientiam repulisti, repellam te ne sacerdotio fungaris mihi. Non curant infirmos, sed sanos vulnerant, et interficiunt valentes. Isa. iii, 5 : Irruet populus, vir ad virum, et unusquisque ad proximum suum.

Sic igitur tactura est de opportunitate miraculi ex praesentia turbarum.

" Dies autem caeperat declinare. "

Ecce opportunitas causata ex qualitate temporis. Dies autem declinat, quando a nona hora sol declinat ad occasum. Tunc enim non derelinquendi, sed tenendi sunt hospites ad nos venienste. Luc. XXIV, 29 : Coegerunt illum, dicentes : Mane nobiscum, quoniam advesperascit, et inclinata est jam dies. Unde, Marc. VI, 35 et 36, dicitur, quod cum jam hora multa fieret, quod tunc discipuli dixerunt : Desertus est locus hic, et jam hora praeteriit: dimitte turbas.

Est autem attendendum quam dulce fuit Christi eloquium, quod tamdiu turbas in deserto suspensas detinuit. Quantae bonitatis et largitatis fuit, qui turbis debentibus sibi pro spiritualibus temporalia, cedens juri suo praeparare necessaria disposuit. Quantae fiduciae fuit, qui de modico quod sui secum portaverant, tot millibus sufficere cogitavit. De primo horum dicitur, Cantic. II, 14 : Ostende mihi faciem tuam, sonet vox tua in auribus meis : vox enim tua dulcis, et facies tua decora. Psal. xliv, 3 : Speciosus forma prae filiis hominum, diffusa est gratia in labiis tuis. De secundo unicus invenitur imitator Domini Apostolus Paulus, II ad Corinth. XII, 15 : Ego, inquit, libentissime impendam, et superimpendar ipse pro animabus vestris, licet plus vos diligens, minus diligar, scilicet a vobis. De tertio, II ad Corinth. IX, 8 : Potens est Deus omnem gratiam abundare facere in vobis, ut in omnibus semper omnem sufficientiam habentes, abundetis in omne opus bonum.

" Et accedentes duodecim dixerunt illi : Dimitte turbas, ut euntes in castella villasque quae circa sunt, divertant, et inveniant escas : quia hic in loco deserto sumus. "

Tangit opportunitatem miraculi ex sterilitate loci.

Tanguntur autem tria. Primum est commonitio Apostolorum secundum sensum humanum, qui majorem habuerunt ausum apud Christum. Secundum est, ab Apostolis interpellata dimissio propter necessitatem turbarum. Tertium est, allegata loci sterilitas propter quam necesse esset dimitti turbas.

De primo dicit: " Et accedentes, " ausu familiari ad Christum, " duodecim. " Psal. cxlviii, 14 : Hymnus omnibus sanctis ejus, filiis Israel, populo appropinquanti sibi. Apostoli enim secundae sunt dignitatis post Christum. Significat autem haec appropinquatio accessum devotionis Praelatorum pro populo sibi commisso. Sapient. xviii, 21 : Properans homo sine querela deprecari pro populis, proferens servitutis suae scutum, orationem et per incensum deprecationem allegans, restitit irae, et finem imposuit necessitati. Jerem. xviii, 20 : Recordarequod steterim in conspectu tuo, ut loquerer pro eis bonum.

" Dixerunt illi, "

Non ignoranti, sed ab eo discere cupientes, quare turbam teneret, quae secundum humanam rationem diu dimittenda fuerat.

" Dimitte turbas, " finiendo sermonem. Simile, Matth. xv, 23 : Domine, dimitte eam quia clamat post nos. Dicunt autem : Dimitte, quia dulcedine sermonis Domini quasi vinculis quibusdam tenebatur. Psal. cxlix, 8 : Ad alligandos reges eorum in compedibus,et nobiles eorum in manicis ferreis. Eccli. VI, 25 et 26 : Injice pedem tuum in compedes illius, et in torques illius collum tuum. Subjice humerum tuum, et porta illam, et ne acedieris vinculis ejus. Ab his ergo vinculis solutis dimitte turbam.

Et allegant dimissionis necessitatem, dicentes,

" Ut euntes, "

Quia pedestres venerant, " in castella, " in quibus lautiora inveniunt ditiores, " et villas, " ubi grossiora inveniunt pauperiores, " quae circa sunt " propinque, quia ad loca distantiora propter occasum diei ire non possunt, " di- . vertant. "

Nota quod domum venire non poterant, sed ad diversoria hospitum oportuit declinare. Marc. viii, 3 : Quidam enim ex eis de longe venerunt. Isa. lx, i : Filii tui de longe venient.

" Et inveniant escas, " vel mendicando, vel emendo.

Adhuc enim carnales discipuli non intellexerunt quod dicitur, Deuter. viii, 3 : Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo quod egreditur de ore Dei. Et illud Sapientiae, XVI, 26 : Non nativitatis fructus pascunt homines, sed sermo tuus hos qui in te crediderint, conservat. Nec memores fuerant Moysi,

Exod. XXXIV, 28, qui quadraginta diebus et noctibus non comedit, pastus dulcedine sermonis Domini, et consortio suo. Psal. cxviii, 103 : Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super mel ori meo ! Sed humano sensu loquentes, non adverterunt quod fame laborare non potest, quem Deus verbo suo reficit et praesentia suae faciei. Haec enim est esca de qua dicitur, Sapient. XVI, 20 : Angelorum esca nutrivisti populum tuum : et paratum panem de caelo praestitisti illis sine labore, omne delectamentum in se habentem, et omnis saporis suavitatem.

Allegant ergo loci sterilitatem, dicentes :

" Quia hic in loco deserto sumus. "

Non attendentes non esse Christum minoris potentiae nunc quam olim, quando multo majorem pavit in deserto quadraginta annis : sicut dicitur, Exod XVI, 35 : Patres nostri manducaverunt manna in deserto. Desertum enim vertit in ubertatem, quando vult.

" Ait autem ad illos : Vos date illis manducare. At illi dixerunt: Non sunt nobis plus quam quinque panes, et duo pisces : nisi forte nos eamus, et emamus in omnem hanc turbam escas.

Erant autem fere viri quinque millia. "

Hic incipit Apostolorum ex miraculo faciendo eruditio.

Tanguntur autem tria quae ad Apostolorum pertinent eruditionem. Primum enim erudit eos de debito quod debent turbis Praelati. Secundo, non intelligentes Apostoli quid erat facturus, excusationem praetendunt. Tertio autem, docet eos de ministerio quod pertinet ad eos, apud eos qui reficiendi sunt a Christo.

De primo dicit :

" Vos date illis manducare. "

Quasi diceret: Hoc vobis impero et impono, quia vobis hoc est debitum quod pascatis vobis commissos. Joan. XXI, 15 et 17 : Simon Joannis, diligis me plus his ?pasce oves meas. Joan. x, 11 : Ego sum pastor bonus, qui pasco oves meas. Ezechiel. xxxiv, 2 : Nonne greges a pastoribus pascuntur? Vos igitur qui pastores estis, pascite eos, et date illis manducare panem eleemosynae.

De pane verbi dicitur, Eccli. xv, 3 : Cibavit illum pane vitae et intellectus.

De pane sacramenti sive Eucharistiae dicitur, Sapient. XVI, 20 : Paratum panem de caelo praestitisti illis sive labore. Psal. lxxvii, 25 : Panem Angelorum manducavit homo.

De pane eleemosynae, qui est sumendus de reditibus Ecclesiae, dicitur, Isa. xxiii, 18 : Et erunt negotiationes ejus, scilicet Tyri, et mercedes ejus sanctificatae Domino : non condentur neque reponentur, quia his qui habitaverint coram Domino erit negotiatio ejus, ut manducent in saturitatem, et vestiantur usque ad vetustatem. Tyrus interpretatur angustia. Mercedes ergo Tyri sunt bona Ecclesiarum, angustiis Christi et sanctorum Martyrum ejus acquisita, quae sanctificantur Domino : nec condenda sunt in thesauros, nec abscondenda in avarorum marsupiis : quia his qui steterunt coram Domino (dicit Glossa ibidem, hoc est, veris pauperibus) debentur mercedes ejus, ut comedant ad saturitatem, et vestiantur.

Et horum bonorum ecclesiasticorum Praelati sunt custodes et erogatores. Et ideo ex illis pascere tenentur gregem Domini. Et ideo Dominus ter dixit Petro : Pasce oves meas , quia pascere de- bet verbo, pascere debet sacramento, et pascere debet temporali subsidio.

Hoc est igitur quod per figuram instruit Apostolos, dicens : " Vos date illis manducare " Et in Matthaeo, XIV, 16, praemittit, dicens : Non habent necesse ire, cum sint apud eos qui debent eos isto triplici pane procurare. Et isti significantur per tres panes , qui accommodandi sunt a nobis amico nostro Christo, quando is de via venit, amicus noster fatigatus, venit ad nos pascendus, et non habemus quod ponamus ante eum.

Videtur autem Lucas diversa dicere Joanne, VI, 5 et 6 : quia ibi dicitur quod solus Christus soli Philippo dixit : Unde ememus panes, ut manducent hi ? Hoc autem dicebat tentans eum : ipse enim sciebat quid esset facturas.

Et ad hoc dicendum, quod utrumque verum est. Primo enim dixerunt discipuli ut turbae dimitterentur, et instructi sunt per Christum : sicut hic et in Marco et in Matthaeo legitur. Sed quia Philippus propter simplicitatem suam speciali indiguit instructione, ideo post instructionem aliorum, specialiter ab eo quaerit, ut specialiter instruat. Et ideo postquam dixerat : Vos date illis manducare, et ipsi se excusaverunt, sicut hic dicitur : tunc demum quaesivit a Philippo unde emendi essent panes, qui in tot millia sufficerent.

" At illi dixerunt. "

Excusatio est carnalium discipulorum.

" Non sunt nobis plus quam quinque panes. " Ponunt negativam ut intelligatur non esse plures : quod non fieret si affirmativa poneretur, quia minor numerus non excludit majorem. Et si diceretur : Sunt nobis quinque panes, verificaretur, etiamsi centum panes haberentur. Et tunc miraculum non esset adeo commendabile. Et ideo ponit negativam cum exceptione plurium, quae exceptio continet in se praecisionem. Additur autem, Joan, VI, 9, quod isti panes erant hordeacei, et erant in custodia Philippi, qui specialiter erat instruendus, quia simplicior et minor fuit inter Apostolos, ut dicit Chrysostomus.

Addunt autem : " Et duo pisces, " qui habebantur ad dulcorationem panis hordeacei.

Reverentiae autem Domini satisfacientes, et voluntati ejus obedientes, quia dixit: Vos date illis manducare, exhibent obsequium, dicentes : " Nisi forte. " Adverbium notat libertatem Dominicae voluntatis. Et quia saepe figurative loquebatur, ideo nescientes quid intendat, dicunt : " Nisi forte " hoc intendas, quod " nos eamus, " quod et parati sumus facere, " et emamus ", condigno pretio, " escas, " scilicet panem, " in omnem hanc " quatuor millium " turbam. " Et ex hoc patet quod secum portabatur pecunia : quia, sicut dicitur, Joan. VI, 7 : Ducentorum denariorum panes non sufficiunt eis, ut unusquisque modicum quid accipiat.

Attende autem, quod Apostoli imperfecti vicem agunt imperfectorum sacerdotum et Praedicatorum, qui excusantes pasturam quam tenentur exhibere turbae, dicunt quod non sunt nobis plus quam quinque panes. Quinque autem panes sunt quinque modi exponendi. Sunt enim quinque leges homini propositae. Una sicut exemplar, quae est lex rectitudinis divinae justitiae in mente Dei, ad quam homo rectificatur. Alia in corde, quae est lex naturalis justitiae, scripta in corde hominis. Tertia scripta, quae est lex mandatorum Dei. Quarta inventa per rationem, quae est lex civilis et humana quam opinio hominum genuit. Quinta est lex charitatis, quae finem et terminum nescit, quia ex affectu facit quidquid potest et expedit. Isti sunt quinque panes, quibus in hac vita vivitur. De his autem panibus dicitur, Genes. xl, 16 et 17 : Et ego vidi somnium,quod tria canistra farinae haberem super caput meum : et in uno canistro quod erat excelsius, portare me omnes cibos qui fiunt arte pistoria. Tria canistra sunt legum vasa : mens divina, mens hominis, et libri scripti. Mens enim divina est super caput hominis ad consulendum : quia (sicut dicit Augustinus) superior portio rationis consulendis legibus divinis inhaerescit. Mens hominis est super caput hominis : quia superior pars ejus est. Liber autem scriptus est super caput hominis ad studendum. Una igitur continetur in canistro mentis divinae, duae in canistro mentis humanae, naturalis scilicet, et lex charitatis. Duae etiam in canistro librorum scriptorum : una divina, et una humana quam opinio hominum per rationem ex pari, pacto, et judicato produxit, sicut dixit Tullius. Omnes enim isti panes satiant, et arte pistoria, hoc est, legum mventoria fiunt. Et sata, ex quibus fiunt istae leges, sunt tria : par quod dicit aequum secundum rei naturam : et pactum quod dicit aequum secundum voluntatum convenientiam, quia pactum est quod convenit inter aliquos : et judicatum quod ad justitiam determinatum est a judice secundum allegata. Haec tria significantur, Genes. xviii, 6 : Accelera, tria sala similae commisce, et fac subcinericios panes.

Hi panes quinque esse dicuntur propter quinque justitias, quae ipsis legibus rectificantur. Est enim justum ante Deum. Est justum quoad naturae rectitudinem. Est item justum quoad effectus optimum debitum. Est justum quoad mandatum. Et est justum quoad civilitatis rectitudinem. De justo autem ante Deum dicitur, Luc. I, 6 : Erant justi ambo ante Deum. De justo, quoad naturae rectitudinem dicitur, ad Roman. II, 27 : Judicabit id quod ex natura est praeputium, legem consummans, te, qui per litteram et circumcisionem praevaricator legis es ? De justo quoad charitatis affectum dicitur, ad Roman. VIII, 2 :

Lex spiritus vitae in Christo Jesu liberavit me a lege peccati et mortis. Ad Roman. XIII,8 : Nemini quidquam debeatis, nisi ut invicem diligatis. De justo legis divinae, Eccli. XXIV, 33 : Legem mandavit Moyses in praeceptis iustitiarum. De justo legis humanae, ad Roman. x, 3 : Ignorantes justitiam Dei, et suam quaerentes statuere, justitiae Dei non sunt subjecti. Omne istud justum quintuplex, in eo panis est quod refecit et confortat sicut panis. Psal. CIII, 15 : Panis cor hominis confirmat. Genes. xviii, 5 : Ponam buccellam panis, et confortate cor vestrum.

Secunda expositio est allegorica, et tangitur in Glossis, quod quinque panes sunt quinque doctrinae librorum Moysi, in quibus continetur dignitas patriarchalis quoad benedictionem seminis : quod est panis unus. Continetur exitus de aegypto et mundo per immutationem conversationis in semine benedicto : quod est panis secundus. Continetur ritus et modus sacrificii, qualiter semetipsum homo offerat hostiam vivam, sanctam, Deo placentem : quod est panis tertius. Continetur numerus procedentium ad bella, qualiter virilis animus in bello luctetur contra vitia, et firmum robur accipiat : quod est panis quartus. Continetur legis iteratio, qualiter a vetustate veteri in novam legem gratiae transeat : quod est panis quintus. Qui quinque panes Apostolis turbis ministrandi committuntur.

Tertia expositio est item allegorica, quae est, quod quinque panes, quinque sunt genera gratiarum, animam spiritualiter reficientes. Una quidem gratia est contra peccatum, quae est gratia sacramentalis, quasi dans esse spirituale filiis Dei. Secunda gratia est virtutis, confortans potentias animae ad bonum operis. Tertia gratia est gratia doni sancti Spiritus, data (ut dicit Gregorius) in adjutorium potentiarum et virtutum : ut ubi virtus non satis praevalet, donum faciat perfectionem. Quarta gratia est gratia fructus Spiritus per gustum divinum, tolerabilem faciens peregrinationem, et esurire faciens beatitudinem : et illa gratia enumeratur, ad Galat. v, 22 et 23, per duodecim fructus, qui significantur per duodecim panes propositionum . Quinta gratia est gratia beatitudinis, quae enumeratur, Matth. v, 3-12, reficiens ad sublimitatem summae felicitatis secundum perfectissimum statum intellectualis et divinae virtutis in nobis.

Quarta expositio item allegorica est, quod quinque panes sunt quatuor doctrinae Evangeliorum. Doctrina regalis dignitatis quam exsequitur Matthaeus. Doctrina vivificativae virtutis quae restaurat deperdita et vivificat moritura, quam exsequitur Marcus. Sacrificii virtus et passionis, quam exsequitur Lucas. Doctrina ascensivae virtutis et altivolae secundum divinitatis contemplationem,:, quam exsequitur Joannes. Quinta autem gratia est expositiva harum quatuor, quam exsequitur Paulus, et alii Apostoli in doctrinis aliorum librorum Novi Testamenti. Istae enim quinque doctrinae panis vitae sunt et intellectus.

Quinta expositio moralis est. Invenitur enim panis compunctionis in lacrymis, panis arctus, panis quotidianus, panis vitae, et panis pinguis. Panis compunctionis in lacrymis, panis est paenitentiae, Psal. lxxix, 6 : Cibabis nos pane lacrymarum. Panis arctus est panis satisfactivae justitiae, Isa. xxx, 20, et III Reg. xxii, 27 : Dabit vobis panem arcium et aquam brevem. Panis quotidianus est viaticum Eucharistiae, Matth. vi, 11 : Panem nostrum supersubstantialem da nobis hodie. Panis vitae est panis gratiae, Eccli. xv, 3 : Cibabit illum pane vitae, etc. Isa. IV, 1 : Panem nostrum comedemus, et vestimentis nostris operiemur. Panis pinguis est panis devotionis et consolationis internae, Genes.

xlix, 20 : Aser, pinguis panis ejus, et praebebit delicias regibus. Omnes isti quinarii panum committuntur Apostolicis viris, turbis proponendi.

Omnibus autem his generibus panum conjuncti sunt dulcores geminorum piscium.Panibus enim legalibus pisces duo adjunguntur, legis duritiam dulcorantes : quorum unus est Spiritus, ad legem implendam gratiam conferens : alter autem est dulcedo charitatis, legis austeritatem non sentiens. Et hoc, Joan. XI, 13, significatum est, et Luc. XXIV, 42, ubi oblatus est piscis et favus mellis. Piscis dulcis, spiritus consolationis. Favus mellis, dulcedo devotae charitatis. Spiritus omnia operatur . Charitas omnia dulcorat. Genes. XXIX, 20 : Videbantur illi pauci dies prae amoris magnitudine.

Pisces autem dulcorantes refectionem quinque librorum Moysi, sunt intellectus mysticus : unus, qui latet in aquis historiae et promissionis legis. Alius, qui capitur in ripa litteralis observantiae, qui significatur, Ezechiel. xlvii, 9, ubi dicitur : Erunt pisces multi salis.

Pisces autem dulcorantes quinque genera panum, quae sunt quinque genera gratiarum, sunt duo quae conjunguntur refectioni gratiae : quorum unum est gustus internae dulcedinis : secundum autem, testimonium conscientiae in dulcedine mentis secundum gratiam agentis. Propter primum, virtus vocatur fructus. Ad Galat. v, 22 : Fructus autem Spiritus est, etc. Ibi Ambrosius in Glossa : " Hae virtutes fructus dicuntur, quia " delectant possessores sua sincera et " sancta delectatione. " De secundo dicitur, II ad Corinth. I, 12 : Gloria nostra haec est, testimonium conscientiae nostrae. Isti sunt pisces de quibus dicitur in Psalmo viii, 9 : Pisces maris, qui perambulant semitas maris. Isti enim perambulant omnes semitas amaritudinis humani cordis, et eam ad dulcedinem temperant et reducunt.

Quinque autem panum evangelicae doctrinae et Apostolicae pisces, sunt duo sacramenta, in eis principaliter constructa : quae sunt Passio, et Resurrectio Christi. Passio enim dulcedinem habet redemptionis : et Resurrectio dulcedinem habet aeternae beatitudinis. Primus significatur per piscem qui ascendit ad hamum Petri, qui habuit in ore staterem quem pro se solvit Petrus, et pro Christo . Piscis significat Christi passionem. Stater autem significat Christi animam, qui pro Petro, hoc est, summo Pontifice solutus est: et pro Christo, hoc est, toto corpore ipsius mystico. Secundus autem piscis significatur per piscem Tobiae , cujus fel illuminavit Tobiam seniorem, et compescuit a Sara daemonem. Fel enim Christi resurgentis amaritudinem designat passionis, per quam intravit in gloriam resurrectionis, et per eamdem inducit suos ad lumen aeternum recipiendum. Hepar significat Christi charitatem, quae a Sara sponsa Tobiae, hoc est, tota Ecclesia, compescuit daemonem.

Adhuc, Moraliter quinque panum pisces sunt duo, bonae vitae dulcedinem afferentes : quorum unus est spes certae remunerationis, et secundus praegustatio quaedam internae refectionis. Spes enim ex certa exspectatione delectat. Ad Roman. v, 2 : Gloriamur in spe gloriae filiorum Dei. I Petr. I, 3 : Regeneravit nos in spem vivam. Ad Hebr. VI, 19 : Spem sicut anchoram habemus animae tutam ac firmam, et incedentem usque ad interiora velaminis. De praegustatione internae et aeternae felicitatis, Isa. lviii, 14 : Sustollam te super altitudines terrae, et cibabo te haereditate Jacob patris tui. Matth, xv, 27 : Catelli edunt de micis quae cadunt de mensa dominorum suorum. Isti sunt pisces de quibus dici-

tur, Matth. XIII,48 : Quod elegerunt bonos in vasa, malos autem foras miserunt.

Isti ergo panes et isti pisces sufficiunt ad refectionem evangelicam. Dicit tamen Glossa, quod duo pisces significabant duas personas, quae Israelitico populo ad regendum populum ungebantur, scilicet reges, et sacerdotes. Habacuc, I, 14 : Facies homines quasi pisces maris.