Lectio 3

Supra dominus praemisit diversas parabolas pertinentes ad iudicium; hic autem manifeste de suo iudicio agit: et tria facit.

Primo agit de adventu iudicis; secundo de congregatione iudicandorum; tertio de iudicio.

Secunda ibi et congregabuntur ante eum omnes gentes; tertia ibi et dicet rex etc..

Circa primum quatuor sunt consideranda.

Primo tangitur conditio iudicis venientis; secundo dignitas; tertio ministri; quarto iudiciaria auctoritas.

In hoc quod dicitur cum venerit filius hominis, non est dubium quin idem sit filius dei.

Sed quare potius nominat filium hominis quam filium dei? una ratio est, quia inquantum filius hominis iudicabit; Io. V, 27: potestatem dedit ei iudicium facere, quia filius hominis est. Et hoc propter tria. Primo ut ab omnibus videatur: in forma enim divinitatis non poterit videri nisi a bonis, unde si ab omnibus videri debeat, debet videri in forma hominis. Apoc. I, 7: videbit eum omnis oculus. Item propter meritum christi: hoc enim ipse meruit per suam passionem; ad philipp.

II, 8: humiliavit semetipsum factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis; propter quod et deus exaltavit illum.

Item ut appareat iudicaturus in forma in qua iudicatus fuit; iob XVI, 22: utinam sic iudicaretur vir cum deo, quomodo iudicatur filius hominis cum collega suo. Item ex dei clementia, ut homines ab homine iudicentur; ad Hebr. IV, 15: non habemus pontificem qui non possit compati infirmitatibus nostris. Iste ergo erit filius hominis.

Et cuius erit dignitas? veniet in maiestate sua; Lc. XXI, 27: videbunt filium hominis venientem in nube cum potestate magna et maiestate. Sed quid per maiestatem potest intelligi? dicendum quod divinitas, quia licet appareat in forma hominis, tamen apparebit cum divinitate. Unde apostolus, I thess.

C. IV, 15: dominus in iussu et in voce Archangeli, et in tuba dei descendet de caelo.

Et de hoc dicitur etiam Act. IX. Vel in maiestate, idest in gloria, quia suum corpus erit gloriosum; et veniet cum societate gloriosa; unde supra XVI, 27: filius hominis venturus est cum gloria.

Et ideo subdit et omnes Angeli cum eo. Hic agit de ministris. Et potest intelligi de caelestibus spiritibus; Ps. Ciii, 4: qui facit Angelos suos spiritus. Et quare veniet cum istis? quia custodes sunt hominum; Ps. Xc, 11: Angelis suis deus mandavit de te. Ideo aderunt tamquam testes, quia boni custodiam suam receperunt, mali autem non, sed repulerunt; Is. L, 7: curavimus Babylonem, et non est sanata.

Vel omnes Angeli, idest praedicatores, vel doctores veritatis; Mal. II, 7: labia sacerdotis custodiunt scientiam, et legem requirunt ex ore eius. Istis competit iudiciaria potestas, ut dicit Augustinus. Is. III, 14: dominus ad iudicium veniet et omnes sancti eius cum eo; Prov. Ult., 23: nobilis in portis vir eius, quando sederit cum senatoribus terrae.

Tunc sequitur iudiciaria potestas: tunc sedebit super sedem maiestatis suae.

Non debemus intelligere secundum sedem corporalem; sed sedes eius homines sancti sunt et Angeli. In eis sedebit, quia per eos iudicium exercebit. De hominibus dicitur supra c. XIX, 28 quod sedebunt super sedes duodecim etc.. De Angelis dicitur Col. I, 16: sive throni, sive dominationes etc. Et in Ps. Lxxix, V. 3: sedes super cherubim; et Ps. IX, 5: sedisti super thronum, qui iudicas iustitiam.

Consequenter ponitur congregatio; secundo divisio.

Dicit ergo et congregabuntur omnes gentes.

Per gentes non solum gentes signantur, sed omnes homines qui nati sunt ab Adam usque ad finem mundi; II ad Cor. V, 10: omnes nos manifestari oportet ante tribunal christi, ut referat unusquisque quod gessit in corpore, sive bonum, sive malum. Inter istos etiam parvuli nati, quia, etsi nihil habeant proprio merito, habent tamen aliquid, scilicet vel culpam ex peccato primi hominis, vel gratiam ex sacramento christi.

Unde notandum quod non omnes isti congregabuntur ad idem; sed erit quadruplex genus eorum qui comparebunt in iudicio.

Quidam enim comparebunt ut iudicentur per discussionem meritorum; sed istorum quidam damnabuntur, quidam salvabuntur.

Quidam vero ut sine discussione sententiam recipiant. Iudicari enim dupliciter dicitur: scilicet vel sententiam recipere, quia omnes vel praemiabuntur vel punientur, vel dicitur iudicari, per discussionem meritorum reddere rationem. Et haec discussio non erit necessaria omnibus, quia peccata et merita illorum praecipue discutientur, qui fuerunt coniuncti cum christo per fidem: illi enim qui totaliter alieni sunt a christo, non indigent discussione, secundum quod dicitur Io. III, 18: qui non credit, iam iudicatus est. Gregorius ponit exemplum: qui inimicum suum accipit in bello, non expectat iudicium, sed iam iudicatus est, sic etc.. Item aliqui sunt qui nihil habent commune cum mundo, quia omnia dimiserunt propter christum, et isti apparebunt ut iudices; unde supra XIX, 28: vos qui secuti estis me, sedebitis super sedes duodecim tribus Israel.

Qui sunt ergo qui iudicabuntur? fideles qui implicati sunt saecularibus, quorum quidam sunt eis bene utentes, ut habetur I ad Tim. VI, 18: divitibus praecipe bene agere, divites fieri in bonis operibus, facile tribuere, communicare etc.. Qui autem detinentur, et eis involvuntur, damnabuntur.

Sed quae est necessitas? nonne omnes in morte recipiunt quod meruerunt? ad quid ergo iudicabuntur? notandum quod praemium quod iusto dei iudicio datur hominibus, est duplex: primum est stola animae, et secundum stola corporis.

Quantum ad stolam animae, in morte recipitur, sed tunc gloriam corporis simul recipient.

Unde quantum ad animam omnes simul recipiunt corpora, sed quantum ad poenam, omnes simul damnabuntur; unde Is. XXIV, 22: congregabuntur congregatione unius fascis, quia unum sunt in peccato.

Istam congregationem possumus intelligere congregationem localem, quia omnes congregabuntur in uno loco; ioel III, 2: congregabo omnes gentes, et deducam eas in vallem iosaphat; quia qui salvantur, per passionem christi salvantur, et qui damnantur, per contemptum passionis eius damnantur; ideo ubi facta fuit passio christi, ibi iudicium.

Et intelligendum est quod boni in aere occurrent ei obviam, aliqui vero in terra manebunt. Secundum Origenem ista congregatio non erit localis, sed dispersi erunt, et in locis singulis congregabuntur; et hoc vult illud quod est dictum supra XXIV, 27, quod sicut fulgur exit ab oriente, et paret usque in occidentem, ita erit et adventus filii hominis, quia ubicumque erunt, erunt ibi praesentes. Unde vult quod erit congregatio spiritualis, quia modo quidam disperguntur ab eo, quidam se tenent cum eo; sed tunc omnes congregabuntur; Is. XL, 5: videbit omnis caro salutare dei nostri.

Tunc agit de separatione et separabit eos ab invicem, sicut pastor segregat oves ab hoedis. Et primo ponitur secundum nomen; secundo secundum situm, ibi et statuet oves quidem a dextris etc..

Dicit ergo et separabit eos ab invicem.

Notate quod quamdiu mundus durat, mali sunt bonis permixti. Vix autem est aliqua societas, quin aliqui sint mali; Cant. II, 2: sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter filias. Sed in illo iudicio mali erunt ad unam partem, boni ad aliam; Eccli. XXXV: iudicabit inter oves et hoedos.

Sed quare bonos vocat oves? hoc est propter quatuor. Invenimus enim in ovibus innocentiam, II regum XXIV, 17: isti qui oves sunt, quid fecerunt? item patientiam; Is. LIII, 7: tamquam ovis ad occisionem ducetur, et quasi agnus coram tondente se obmutescet, et non aperiet os suum. Item ps.

XLIII, 22: aestimati sumus sicut oves occisionis.

Item obedientiam, quia ad vocem pastoris congregantur; Io. X, 27: oves meae vocem meam audiunt. Item affluentiam fructuum: sicut ex ove plures fructus percipimus, sic multi sunt fructus bonorum; ez.

C. XXXIV, 3: lac comedebatis, et lanis cooperiebamini.

Item per hoedos intelligit peccatores, quia est animal per praecipitia vadens, item ad coitum fervidum et contrarias habet proprietates, item pro peccato offerebatur.

Consequenter ponitur divisio quoad situm et statuet oves quidem a dextris, hoedos autem a sinistris. Quid intelligitur per dexteram, et quid per sinistram? potest dici quod ad litteram ita fiet, quod boni ad partem unam, et mali ad aliam constituentur.

Vel quia dextera pars nobilior est, ideo qui sunt boni, situm habebunt nobiliorem, quia occurrent christo in aere.

Origenes retorquet istud ad finalem remunerationem; quia qui intentionem suam direxerunt ad deum, erunt a dextris, idest in remuneratione aeterna; Eccle. X, 2: cor sapientis in dextera eius, et cor stulti in sinistra illius. Item Prov. IV, 27: vias quae a dextris sunt novit dominus; perversae vero sunt, quae sunt a sinistris.

Tunc dicit rex his qui a dextris eius erunt etc.. Hic agitur de iudicio. Et primo promulgatur sententia quoad bonos; secundo quoad malos; tertio ponit complementum.

Circa primum tria facit.

Primo ponitur sententia; secundo admiratio salvandorum; tertio satisfactio.

Secunda ibi tunc respondebunt ei iusti; tertia ibi respondens rex dicet illis.

Circa primum duo facit.

Primo invitat ad praemium; secundo comparat ad meritum.

Dicit ergo tunc dicet rex. Et vocat eum regem, quia regis est iudicare; Prov. XX, 8: rex qui sedet in solio dissipat omne malum intuitu suo.

Sed est quaestio: numquid fiet per vocalem sententiam? quidam dicunt quod verbotenus et quod multum tempus tenebit iudicium; et hoc dixit Lactantius, quod durabit mille annis; sed hoc non est verum. Sed hoc ad interiorem locutionem referri debet; et inducit in cognitionem hominum, quia boni digni gloria, mali poena. Unde quod isti dicent non erit vocale, sed secundum interiorem instinctum; et hoc dicit Augustinus, quod divina virtute erit, quod unicuique occurret quod fecit. Et hoc patet per apostolum rom.

C. II, 15: testimonium reddente illis conscientia eorum, et inter se invicem cogitationibus accusantibus, aut etiam defendentibus, in die cum iudicabit dominus occulta hominum etc..

Ideo ad interiorem locutionem debet referri.

Et videtur tria tangere, quia ponitur invitatio, causa sententiae, et ipsum praemium.

Invitatio venite, benedicti patris mei.

Sed quare dicit benedicti patris mei? quia non erit nobis secundum nostrum meritum, sed secundum quod confirmamur merito christi; unde Apoc. III, 21: qui vicerit, dabo ei sedere mecum in throno meo, sicut et ego vici, et sedi cum patre meo in throno eius; Lc. XXII, 29: ecce ego dispono vobis sicut disposuit mihi pater meus regnum. Ego inquantum homo, inquantum fruor verbo.

Item quantum ad corpus; ad Phil. III, 21: reformabit corpus humilitatis nostrae configuratum corpori claritatis suae. Venite, idest conformamini; I Io. III, 2: cum apparuerit, similes ei erimus.

Sed numquid boni modo non sunt coniuncti deo? dico quod sic per caritatem non plenam, item per fidem aenigmaticam; sed tunc congregabuntur in caritate plena, in fide non aenigmatica; quia nunc corpus quod corrumpitur, aggravat animam, et terrena inhabitatio deprimit sensum multa cogitantem, Sap. IX, 15.

Causa huius praemii est duplex: causa damnationis est ex homine, causa salutis ex deo; Osee XIII, 9: ex te perditio tua, Israel, ex me tantummodo auxilium tuum. Unde causam salutis invenimus temporalem et aeternam; temporalis est appositio gloriae, et hoc tangitur, venite, benedicti patris mei.

Dicere suum est facere; unde Ps. XXXII, 9: ipse dixit, et facta sunt. Unde eius benedicere, est gratiam infundere, unde dicit patris, quia non est ex nobis, sed ex deo; iac.

C. I, 17: omne datum optimum, et omne donum perfectum desursum est, descendens a patre luminum.

Item alia causa est dei praedestinatio; et hoc notatur cum dicit paratum vobis regnum.

Unde apostolus ad Rom. VIII, 30: quos praedestinavit, hos et vocavit; Is. Lxiv, V. 4: oculus non vidit, nec auris audivit, quae praeparavit deus diligentibus se.

Et dicit a constitutione mundi. Sed quomodo est hoc? nonne ipse elegit eos ab aeterno? ipse elegit nos ante mundi constitutionem, ad Eph. I, 4. Et dicendum quod elegit ab aeterno, sed a constitutione mundi manifestavit.

Sed quid est praemium illud, quod tangit possidete paratum vobis regnum? et quod est istud regnum? istud regnum est regnum caelorum; Ps. Cxliv, 13: regnum tuum, domine, regnum omnium saeculorum.

Qui possidet deum, possidet regnum; Apoc. V, 10: et fecisti nos deo nostro regnum et sacerdotes.

Sed diceret aliquis: nolo regnare, sufficit mihi quod non damner. Hoc non potest esse.

Vel eris rex et habebis regnum, vel eris damnatus.

Et dicit possidete, idest intrate in possessionem.

Intrare autem in possessionem proprie convenit ei, qui ius habuit. Istud autem ius habuimus ex ordinatione divina; item ex acquisitione christi, qui nobis hoc acquisivit; item ex gratia sua; Eph. I, 14: qui est pignus haereditatis nostrae. Item dicitur possessio, quae pacifice habetur; unde plenarium dominium signatur. Modo habemus deum, sed non quiete, quia inquietatur homo multis modis; sed tunc quieta erit possessio; I Petr. III, 9: in hoc vocati estis, ut benedictionem haereditate possideatis; supra XVIII, V. 29: et vitam aeternam possidebit.

Esurivi enim, et dedistis mihi manducare etc.. Supra posita est sententia de praemio, hic posita est de merito. Ex quo considerare debemus quod duplex est causa beatitudinis: una ex parte dei, idest benedictio dei; alia ex parte nostra, idest meritum quod est de libero arbitrio: non enim debent homines esse desides, sed cooperari gratiae dei, ut dicitur I ad Cor. XV, 10: gratia dei sum id quod sum, et gratia dei in me vacua non fuit.

Sed cum sint multa bona merita, solum fit mentio de operibus misericordiae.

Et ex hoc aliqui acceperunt occasionem errandi, dicentes quod solum per opera misericordiae salvantur, vel damnantur per omissionem eorum; ita quod si commiserit aliquis multa peccata, et exerceat se in operibus misericordiae, salvabitur, iuxta illud Dan. IV, 24: peccata tua eleemosynis redime, et iniquitates tuas misericordiis pauperum; contra illud quod habetur ad Rom. I, V. 32: qui talia agunt, scilicet peccata, digni sunt morte. Et ad Gal. V, 21 post enumerationem peccatorum carnalium dicit: qui talia agunt, regnum dei non possidebunt.

Ideo istud non est tenendum.

Sed posset esse quod aliquis abstinet, et poenitet, et sic per eleemosynam potest liberari: eleemosynam enim debet homo incipere a se; Eccli. XXX, 24: miserere animae tuae placens deo.

Et quare magis fit mentio de istis operibus quam de aliis? dicendum, secundum Gregorium, quod proponit ista tamquam minora: si enim ista quae dictat natura, non faciunt, nec alia multo magis. Et hoc consonat verbis evangelii, quia isti dicunt quando vidimus te esurientem, et pavimus? etc., quasi dicant: istud est modicum. Et cum magis parum reputant, dominus magis exaltat dicens quod fecistis uni ex his fratribus meis minimis, mihi fecistis.

Augustinus dicit quod omnes peccant in mundo, non tamen omnes damnantur; sed qui non poenitent, nec satisfaciunt. Sed qui poenitet et promittit satisfactionem per opera misericordiae, salvatur.

Origenes dicit quod sub operibus misericordiae omnia bona sunt dicta vel praetermissa propter praetermissionem huiusmodi operum. Et significatur quia eleemosyna non solum proximo fit, sed et sibi ipsi: si enim pascit esurientem, multo magis pascere debet se esurientem, et sic de aliis operibus. Item non solum sunt eleemosynae corporales, sed etiam spirituales; ideo quidquid facit homo vel ad suam utilitatem, vel proximi, totum sub opere misericordiae continetur. Unde omnia vel sub his continentur vel sub contrario.

Septem sunt opera misericordiae, sed sex solum tanguntur. Ista septem habentur per versum: visito, poto, cibo, redimo, tego, colligo, condo.

De sepultura vero hic non tangitur. Sed quare? ad excludendum errorem quorumdam qui dixerunt quod animae non consequuntur requiem, donec corpus condatur. Sed hoc non est verum, quia nihil recipit anima a corpore, quando est separata.

Ponit ergo sex quae impenduntur contra defectum. Et quia est defectus quidam generalis, quidam specialis; primo agit de generali, secundo de speciali. Et quia quidam generaliter ab exteriori, quidam ad interiori, primo tangit defectus a parte interiori, secundo ab exteriori.

Dicit ergo esurivi, et dedistis mihi manducare. Hoc habetur Isaiae LVIII, 7: frange esurienti panem tuum.

Sitivi, et dedistis mihi bibere, quia propter me dedistis proximo. Unde supra X, 42: qui dederit calicem aquae frigidae uni ex minimis meis, non perdet mercedem suam, de istis duobus Prov. XXV, 21: si esurierit inimicus tuus, ciba illum: si sitierit, da ei aquam bibere.

Item sunt defectus ab exteriori, et hi sunt duo, scilicet a tegumento coniuncto et separato. Dicit ergo hospes eram et collegistis me. Ad Hebr. Ult., 2: hospitalitatem nolite oblivisci; per hanc enim latuerunt quidam Angelis hospitio receptis. Quantum ad tegumentum coniunctum dicit nudus fui et operuistis me; iob XXXI, 19: si despexi praetereuntem eo quod non haberet indumentum: et sequitur, si non benedixerunt mihi latera eius, et de velleribus ovium meorum calefactus est; Is. LVIII, 7: cum videris nudum, operi eum.

Item quidam sunt particulares defectus; et horum quidam sunt naturales quidam ab exteriori.

Defectus naturalis et ab intrinseco est infirmitas; unde dicit infirmus, et visitastis me. Quantum ad exteriorem defectum dicit in carcere eram, et venistis ad me. Et potest per carcerem intelligi quaelibet tribulatio; ad Hebr. X, 34: nam et vinctis compassi estis.

Tunc respondebunt iusti dicentes.

Hic ponitur responsio mentalis. Bonarum mentium est quod ea quae propter deum faciunt, parva reputent; Lc. XVII, 10: cum feceritis omnia quae praecepta sunt vobis, dicite, quia servi inutiles sumus. Et ad rom.

C. VIII, 18: existimo quod non sunt condignae passiones huius temporis ad futuram gloriam quae revelabitur in nobis. Unde dicent quod ignorantes fecerunt, et haec dicent parva reputantes; unde quando vidimus te esurientem et pavimus? etc.. Unde hoc dicent admirantes.

Et respondens rex dicet illis.

Huic admirationi satisfacit, quia quando homo humiliat se et deus exaltat hunc, quando homo se vilificat et deus collaudat; unde quamdiu fecistis uni de his fratribus meis minimis, mihi fecistis; supra X, 40: qui vos recipit, me recipit, quia caput et membra sunt unum corpus.

Et dicit fratribus, quia fratres sunt, qui dei faciunt voluntatem; unde supra XII, 48 dicitur quod extendens manus in discipulos dixit: hi sunt fratres mei.

In quo notatur quod bonis dandum est; Eccli. XII, 4: da bono, et non recipias peccatorem.

Et numquid dandum est peccatori? dandum est, cum fuerit in extrema necessitate, sed magis et prius iustis; ideo dicit fratribus meis. Multi enim veniunt, qui non fratres dei sunt; unde I Io. IV, 3: omnis spiritus qui solvit iesum, ex deo non est.

Unde caeteris paribus melius debemus facere bonis; tamen ad indigentiam etiam malis dandum est in tempore necessitatis, non propter fomentum peccati, sed naturae.

Numquid omnes sunt fratres dei? ita; sed quidam secundum naturam, quidam secundum gratiam: secundum naturam omnes boni et mali; II Cor. XI, 26: periculum in falsis fratribus; secundum gratiam autem soli boni; Rom. VIII, 29: ipse est primogenitus in multis fratribus. Et his principaliter est miserendum et subveniendum; unde apostolus ad Gal. VI, 10 dicit: dum tempus habemus, operemur bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei.

Sed quare dicit eos minimos? hoc dicit quantum ad opinionem vulgi. Constat quod homines qui propter deum parvi sunt, minimi reputantur, Iac. III. Item minimi propter humilitatem; supra XI, 25: abscondisti haec a sapientibus et prudentibus, et revelasti ea parvulis. Et loquitur a minori, quia possent dicere aliqui: si fecissem pari, vel aliquibus de magnis hoc, credo quod redderetur.

Ideo dominus dicit quod non solum maioribus, sed imperfectis; ideo dicit minimis.

Tunc dicet rex et his qui a sinistris erunt. Hic ponitur condemnatio malorum.

Et primo ponitur condemnatio; secundo excusatio eorum; tertio confutatio.

Et circa primum primo ponit sententiam; secundo poenam.

Dicit ergo: discedite a me, maledicti. Haec sententia differt a prima, quia dixit in prima venite, benedicti patris mei etc.; hic autem non dicit: maledicti patris mei, quia benedictio nostra a deo est, maledictio autem a nobis. Et ad Hebr. V, et Deut. XXIII, 5 vertit benedictionem in maledictionem.

Item differentia est, quia supra dixit possidete paratum vobis regnum etc., hic autem dicit ite in ignem aeternum qui paratus est diabolo et Angelis eius.

Et quae est ratio? dicit Origenes quod poenas non fecit propter homines, sed ipsi acquirunt sibi mortem manibus suis; is.

C. XXXI, 7: in die illa abiiciet vir idola auri et argenti sui, quae fecerunt vobis manus vestrae.

Sed potest aliquis dicere: nonne etiam fecit dominus diabolum bonum? notate quod loquitur dominus de praeparatione secundum quod manifestatur ab origine mundi. Sed diabolus ab initio peccavit: unde Angelo, qui quantum ad naturam creatus est bonus, non paravit, sed peccato.

Esurivi. Hic non est aliud dicendum nisi quod diversimode loquitur ad bonos et ad malos: quia supra dixit explicite unumquodque per se, hic multa coniungit; unde infirmus et in carcere. Et quia coniungit ista duo, dicendum quod ad modum boni iudicis procedit qui invite condemnat, et large remunerat: unde verba remunerationis dilatat, verba condemnationis abbreviat.

Tunc respondebunt ei et ipsi.

Et notate quod sicut boni abbreviant bona, ita mali culpas; unde dicunt: domine, quando vidimus te esurientem aut sitientem? etc..

Totum simul dicunt; in quo datur intelligi quod non libenter discutiunt conscientias suas, contra illud Is. XLVI, 8: redite, praevaricatores, ad Cor. Unde, cum oportet redire, redeunt ad valde breve.

Tunc sequitur confutatio amen dico vobis: quamdiu non fecistis etc.. Simile habetur Lc. X, 16: qui vos spernit, me spernit; Zach. II, 8: qui tetigerit vos, tangit pupillam oculi mei.

Et ibunt hi in supplicium aeternum etc.. Posita sententia, ponitur effectus.

Et ibunt hi in supplicium aeternum. Supra dixerat quod in ignem aeternum, quia stare posset quod esset ignis aeternus, et tamen non aeterne cruciaret; ideo dicit in supplicium.

Iusti autem in vitam aeternam; io.

C. XVII, 3: haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum verum deum, et quem misisti iesum christum.

Quod autem sit supplicium aeternum habetur Dan. XII, 2: multi de his qui dormiunt in pulvere, evigilabunt, alii in vitam aeternam, alii in opprobrium, ut videant semper; apoc.

C. XX, 15: missus est in stagnum ignis et sulphuris, ubi et bestia et pseudoprophetae cruciabuntur die ac nocte in saecula saeculorum; Is. Ult., 24: vermis eorum non morietur, et ignis eorum non extinguetur.

Quae est causa huius supplicii? quidam, ut Origenes, voluerunt quod non esset aeternum supplicium. Unde ponunt quod omne supplicium terminatur. Unde dicit quia quod dictum est hic, dictum est propter exaggerationem. Sed Augustinus arguit: si hoc ita est, ergo quod dicitur quod iusti ibunt in vitam aeternam, similiter diceretur secundum exaggerationem. Sed hoc dicitur secundum diuturnitatem, ut etiam concedit Origenes. Et hoc est detestabile, quod in eadem Scriptura sit talis diversitas. Sed quod hoc non possit esse, patet sic: quia hoc exigit iustitia, ut culpae poena respondeat aequalis. In qua enim mensura mensi fueritis remetietur vobis, supra VII, 1.

Sed quomodo post mortem tantam dilationem habebit supplicium aeternum? respondet Gregorius dicens quod deus iudex est voluntatis, unde qui non retinuit voluntatem a peccato usque ad mortem, peccavit in suo aeterno; ideo dignum est quod deus puniat in suo aeterno. Augustinus dicit sic: videmus quod poena debet esse aequalis culpae, et sic est etiam in iustitia humana, quod si quis peccat contra societatem civitatis, iudex non intendit mortem, nisi ut separet a societate civitatis perpetuo. Sed qui contra deum, intendit excludere eum a societate caelestis curiae. Secundum Hilarium, culpae debetur poena, sed culpa non deletur nisi per caritatem; ergo quamdiu homo non habet caritatem, iustum est quod semper sit in poena. Ex quo ergo caritatem non habuit in hac vita, necesse est quod semper maneat in poena.

Item obiicitur quod sancti orabunt, et ipsi exaudientur. Ergo etc..

Dicit Gregorius quod dum sunt in via sancti pro eis exaudiuntur, sed non post.

Item obiicitur: deus non delectatur in poena; quomodo ergo sine fine affliget? dicendum quod etsi non delectatur, tamen hoc facit ad iustitiam suam conservandam.