Lectio 4

Supra dominus respondit quaestioni factae de solutione tributi, quaestioni etiam de resurrectione; hic autem respondet quaestioni de comparatione mandatorum divinorum: et duo facit. Quia primo ponitur interrogatio; secundo responsio, ibi ait illis iesus etc..

Circa primum duo facit.

Primo describit nequitiam interrogantium; secundo interrogationem, ibi magister, quod est mandatum magnum in lege? nequitiam describit quantum ad tria.

Primo quantum ad impudentiam; secundo quantum ad excogitatam malitiam; tertio quantum ad fraudulentiam.

Quantum ad impudentiam, cum dicitur audientes quod silentium imposuisset.

Iam confutaverat Pharisaeorum discipulos et sadducaeos, unde ex hoc satis poterant ei credere et erubescere. Unde chrysostomus: livor et ira impudentiam nutriunt et causant.

Sed isti non propter hoc dimiserunt, quin adhuc interrogaverunt eum; Is. LVI, 11: canes impudentissimi nescierunt saturitatem.

Et significatur quod quamvis hoc audirent, non tamen siluerunt. Aliquis servat silentium sponte, et hoc est prudentis. Item aliquis servat, quia imponitur ei silentium, et hoc est imprudentis; Eccli. XX, 6: est tacens, non habens sensum loquelae; et est tacens, sciens tempus aptum; Eccl. III, 7: est tempus tacendi, est tempus loquendi.

Item tangitur excogitata malitia, quia, ut melius convincant eum, simul congregantur; Ps. II, 2: principes convenerunt in unum adversus dominum. Convenerunt in unum. Potest dici quod Pharisaei et sadducaei convenerunt, quamvis in sectis differrent, tamen in unum ad tentandum dominum. Vel Pharisaei convenerunt in unum adversus dominum.

Item fraudulentia significatur, quia cum in multitudine essent congregati, noluerunt quod omnes interrogarent, sed unus; ut si ille vinceretur, alii non confutarentur, et si iste vinceret, omnes in eo gloriarentur. Et interrogavit eum unus ex eis legis doctor tentans eum, quia non animo addiscendi; iob c. XVI, 11: aperuerunt in me ora sua, et exprobrantes percusserunt maxillam meam.

Hic potest esse obiectio litteralis, quia marcus dicit quod dominus intuitus eum dixit: non longe es a regno dei. Et quomodo hic dicitur quod tentat eum? solvit Augustinus, quia primo venit causa tentandi, sed cum christus satisfaceret ei, consensit ei. Et ideo quod tentavit eum, debet referri ad principium; quod non longe est a regno dei, debet retorqueri ad finem.

Et sic non fuit mirum si verba domini animum eius mutaverunt.

Sciendum autem quod aliqui tentant eo quod non sunt certi, quia, secundum quod dicit sapiens Eccli. XIX, 4, qui cito credit, levis est corde. Iste cum multa audisset de christo, voluit experiri si talis esset: et haec tentatio non esset mala. Unde dicit magister, quod est mandatum magnum in lege? haec tamen quaestio videbatur calumniosa et praesumptuosa: calumniosa, quia omnia mandata dei sunt magna; Prov. VI, 23: mandata lucerna, et lex lux. Item indeterminate quaesivit, quia omnia sunt magna, ut si responderet de uno, obiiceret de alio. Item fuit praesumptuosa, quia non deberet de magno quaerere qui minimum non implevit; iob XV, 12: quid te elevat cor tuum, et quasi magna cogitans, attonitos habes oculos? et poterat esse quod esset controversia super hac quaestione inter eos, quia aliqui dicebant salutem esse in aliquibus exterioribus; unde Is. XXIX, 13: populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me. Sed respondet dominus, quod solum est in interioribus.

Unde sequitur responsio ait iesus ei: diliges dominum tuum etc.. Et non solum respondet ad quaestionem propositam, sed veritatem docet. Et primo docet quod sit primum; secundo quod ei est simile; tertio rationem assignat.

Secunda ibi secundum autem simile est huic etc.. Tertia ibi in his duobus mandatis universa lex pendet et prophetae.

Dicit ergo diliges dominum deum tuum etc.. Istud scribitur Deut. VI, 5.

Item dominus per Moysen dicit Deut. X, 14: numquid dominus petit a te, nisi ut timeas et diligas eum? ergo duo praecipit, timorem scilicet et dilectionem.

Et quare non respondet dominus de timore, sicut de dilectione? dicendum quod quidam timent deum, qui timent pati ab eo, ut qui timent poenam Gehennae, vel qui timent amittere aliquid quod habent a deo; et hic est timor servilis, quia illud diligit in quo timet puniri. Alius est, qui ipsum deum timet propter se, qui timet eum offendere; et talis timor est ex amore, et ex hoc timet, quod amat; ergo principium est amor; I io.

C. IV, 16: deus caritas est, et qui manet in caritate, in deo manet, et deus in eo. Et ideo dicit diliges dominum; non timeas, quia deus diligendus est sicut primum diligibile, quia ipse finis primus est, sed quaecumque alia diliguntur propter finem. Qui ergo diligit deum ut finem, diligit in toto corde; ioel II, 12: convertimini ad me in toto corde vestro. Et quantumcumque nitamini, non poteritis eum comprehendere, quia deus maior est toto corde.

Sed quid est quod dicit ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et in tota mente tua? chrysostomus exponit sic: quia in dilectione sunt duo: unum quod est principium; secundum quod est dilectionis effectus et sequela dilectionis. Principium dilectionis est duplex. Dilectio enim potest fieri ex passione, et ex iudicio rationis: ex passione, cum nescit homo vivere sine eo quod diligit; ex ratione, secundum quod diligit ut ratio dictat. Dicit ergo quod ille ex toto corde diligit, qui diligit carnaliter; ille ex anima, qui ex iudicio rationis. Et nos deum utroque modo debemus diligere: carnaliter, ut cor carnaliter afficiatur circa deum; unde in Ps. Lxxxiii, 3: cor meum et caro mea exultaverunt in deum vivum. Tertium est sequela dilectionis, quia illud quod diligo, libenter video, libenter de eo cogito, libenter facio quod ei placet; Io. XIV, 23: qui diligit me, sermones meos servabit; et totum refero in ipsum; Ps. Lxxxiii, 2: quam dilecta tabernacula tua, domine virtutum. Concupiscit et deficit anima mea in atria domini. Et possumus addere illud quod marcus addit, et in omni fortitudine tua, quia qui deum diligit, totum se transfert in illum, et fortitudinem expendit in ipsum.

Augustinus sic distinguit inter cor et animam et mentem, secundum tria quae procedunt ex ipsis. De corde exeunt cogitationes, ut habetur supra XV, 19, ex anima vita procedit, ex mente scientia et intelligentia. Unde quod dicit ex toto corde, intelligendum est ut omnes cogitationes in ipsum referamus; quod ex tota anima, quod tota vita; quod ex tota mente, ut tota scientia referatur in eum, idest ut scientiam captives in obsequium eius; II Cor. X, 5: in captivitatem redigentes omnem intellectum in obsequium christi.

Magistralis quaedam Glossa exponit quod anima est imago dei secundum suas potentias, secundum memoriam, intelligentiam et voluntatem, ita quod illud quod dicitur ex corde, ad intelligentiam referatur; quod dicitur ex anima, ad voluntatem; quod ex mente, ad memoriam, ita ut perfecte deo vivatur.

Origenes sic exponit: diliges deum ex tota anima, ita ut sis paratus animam tuam ponere pro eo si necesse est; Io. XIII, 37: animam meam ponam pro te.

Sed differentia est inter mentem et cor.

Mens enim dicitur a metiendo; cor sumitur pro simplicitate intellectus; mens vero quoad prolationem, quia per sermonem metitur intellectus, sive cogitatio: unde vult dicere quod in locutionibus et in meditationibus deum totaliter diligamus.

Hoc posito, subdit hoc est primum et maximum mandatum. Maximum capacitate: istud enim est, in quo omnia continentur, quia in isto dilectio proximi continetur, secundum quod I Io. IV, 21 dicitur: qui diligit deum, diligit et fratrem suum; et ideo maximum. Item primum origine, maximum dignitate et capacitate. Non primum in Scriptura, quia in Scriptura primum mandatum fuit, dominus deus tuus deus unus est, Deut. VI, 4. Et quare? quia omnis inclinatio appetitivae virtutis est in amore: ideo habemus mandatum quod colamus deum in dilectione; ad Rom. XIII, 10: plenitudo legis dilectio est; ad Eph. III, 17: in caritate radicati et fundati.

Secundo, ponit secundum mandatum secundum autem simile huic est: diliges proximum tuum sicut teipsum. Voluit significare quod in mandatis est ordo. Et quae est causa? constat quod mandata sunt de actibus virtutum; virtutes autem habent ordinem, quia una dependet ab alia, et sicut virtutes, sic et mandata.

Sed quare dicit quod est simile primo? quia quando diligitur homo, cum homo sit ad similitudinem dei, diligitur deus in illo; ideo simile est primo mandato, quod est de dilectione dei.

Sed quid intelligit nomine proximi, cum dicit diliges proximum? istud satis signatur in parabola Lc. X, 36, ubi quaeritur, quis tibi videtur, quod fuerit eius proximus? et respondetur, qui fecit misericordiam in eum. Unde qui debet facere misericordiam nobis, vel nos ipsi, sub nomine proximi continetur. Sed non est aliqua rationalis creatura, cui non debeamus misereri, et e converso: et ideo sub nomine proximi continetur homo et Angelus.

Et quod dicit sicut teipsum, non intelligitur quantum teipsum, quia hoc esset contra ordinem caritatis; sed sicut teipsum, idest eo fine quo teipsum, vel eo modo quo teipsum. Eo fine, quia te non debes diligere propter te, sed propter deum, sic etiam proximum.

Apostolus I Cor. X, 31: omnia in gloriam dei facite. Item in eo quod teipsum diligis, diligis te in eo in quo vis tibi bonum, et tale bonum, quod sit secundum te et legem dei, et hoc est bonum iustitiae. Sic etiam et proximo debes optare bonam iustitiam; unde debes eum diligere, vel quia iustus est, vel quia iustus fit. Item debes eum diligere eo modo quo teipsum, quia cum dico diligo istum, dico volo bonum ei. Unde actus dilectionis cadit super duo: vel super ipsum qui bonus est, vel super ipsum bonum, quod volo sibi; unde diligo istum, quia volo ipsum esse bonum mihi. Unde aliquis diligit bona temporalia, quia scit ea bona esse sibi; aliqui vero diligunt aliquid, quia bonum est in se: sic debes diligere teipsum, et etiam proximum.

Consequenter assignat rationem quare ista duo sint maxima mandata in his duobus mandatis universa lex pendet, et prophetae.

Tota doctrina legis et prophetarum dependet ab his. Finis in appetibilibus se habet ut principium in speculativis: procedit enim scientia a principiis ad conclusiones, et sic tota scientia ex principiis iudicatur, sicut et in omnibus operabilibus totum dependet a fine. Quia ergo dilectio est finis; I ad tim.

C. I, 5: finis praecepti est caritas; ideo ab istis dependent omnia alia, et haec est expositio Augustini.

Origenes sic exponit: in his, idest in observantia istorum, dependet intellectus legis et prophetarum, quia qui haec observat, meretur intelligentiam legis et prophetarum; Eccli. II, 10: qui timetis dominum, diligite illum, et illuminabuntur corda vestra. Ps.

Cxviii, 104: a mandatis tuis intellexi, propterea odivi omnem viam iniquitatis.

Congregatis autem Pharisaeis interrogavit eos iesus. Postquam responderat eis, ipse voluit obiicere: et facit duo.

Primo ponitur interrogatio; secundo eius effectus, ibi nemo poterat ei respondere verbum.

Circa primum primo proponit interrogationem; secundo responsionem; tertio obiicit contra.

Dicit ergo congregatis autem Pharisaeis, interrogavit eos iesus. Congregati autem erant ad tentandum; unde ponit interrogationem quid vobis videtur de christo, cuius filius est? haec quaestio difficillima erat et congrua.

Difficillima, quia habetur Is. LIII, 8: generationem eius quis enarrabit? erat etiam congrua, quia habebant opinionem, quod esset purus homo, et non credebant ipsum esse deum, quia sic non tentarent eum, quia scriptum est Deut. VI, 16: non tentabis dominum deum tuum. Ideo ut ostendat se deum dicit quid vobis videtur de christo? sequitur responsio dicunt ei: David. Christi enim erat duplex generatio: una secundum carnem, alia secundum divinitatem, secundum quam est filius dei patris, de qua dicitur Ps. II, 7: dominus dixit ad me: filius meus es tu etc.. Ideo ipsi respondent de generatione secundum carnem, cum dicunt David. Ier. XXIII, 5: suscitabo David germen iustum. Et ad Rom. I, 3: qui factus est ei ex semine David secundum carnem. Et isti insufficienter responderunt, quia insufficienter cognoscebant eum.

Tunc obiicit ut eis det intelligere aliam generationem quomodo ergo David in spiritu vocat eum dominum, dicens: dixit dominus domino meo: sede a dextris meis? Ps. Cix, 1. Habetur in lege quod pater maior est filio. Non ergo filius dominus est patris. Ergo vel christus non est filius David, vel in eo est aliquid maius David, cum vocet eum dominum. Sed forte dicerent quod David fuit deceptus: quod removet, quia in spiritu hoc dicit, unde spiritu sancto dei locuti sunt homines, II Petri I, 21.

Possumus autem tria videre in auctoritate ista Psalmi. Primo praeeminentiam ad sanctos, aequalitatem ad patrem, et dominium super rebelles.

Praeeminentiam ad sanctos, cum dicit dixit dominus domino meo. Dominus, scilicet pater, domino, scilicet filio: ipse enim filius habet dominium super omnes sanctos: nullus enim sanctus illuminatur nisi a lumine vero: ipse autem est lumen verum; Io. I, 4: vita erat lux hominum. Si ergo ipse est, cuius participatione omnes sancti lumen recipiunt, praeeminentiam habet ad omnes sanctos in eo quod dicitur: tecum principium in die virtutis tuae, in splendoribus sanctorum etc.; unde ipse originaliter est splendor omnium sanctorum.

Item aequalitas patris tangitur, cum dicitur sede a dextris meis: non quod sint sedes locales, sed metaphorice, quia honorabilior locus est sedere a dextris. Dicere enim est emittere verbum. Quod ergo dixit dominus sede a dextris meis quid est aliud, nisi quod generando me verbum, dedit mihi potestatem, aequalitatem et auctoritatem? potest etiam exponi de temporalibus, idest in potioribus bonis, sed non est ad propositum.

Dominus enim semper videtur a dextris, ut in Marc. Ult., 5: viderunt iuvenem sedentem a dextris. Et stephanus, Act. VII, 55, vidit iesum sedentem a dextris virtutis dei.

Et quid fiet de inimicis eius? ei omnes subiicientur; unde subdit donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum.

Isti vel sunt penitus infideles, vel hi qui noluerunt obedire et subesse; unde istos ponet scabellum pedum tuorum. Scabellum enim est quod ponitur sub pedibus; illud autem quod est sub pedibus totaliter ei subiicitur, non autem illud quod est in manu. Quidam ponuntur scabellum ad punitionem, quidam ad salutem: ad punitionem, qui nolunt facere eius voluntatem; ad salutem, qui faciunt eius voluntatem.

Sed obiiciunt Ariani: ergo non est aequalis patri.

Dico quod legitur utrumque, et quod subiicitur patri, et quod est aequalis patri; I ad Cor. XV, 25: oportet autem illum regnare, donec ponat inimicos sub pedibus. Item christus sibi omnia subiiciet; Phil. III, 21: reformabit corpus humilitatis nostrae configuratum corpori claritatis suae. Unde illud dicit ad demonstrandum unitatem potestatis: unde omnia quae potest pater, eadem potest et filius.

Sed quid est quod dicit donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum? ergo videtur quod postquam supposuerit inimicos, quod ultra non sedebit a dextris.

Dicendum quod donec aliquando importat tempus determinatum, aliquando infinitum.

Hic vero importat infinitum.

Sed diceret aliquis: nonne multi rebellant christo? ita, verum est quod multi rebellant, et ideo poterat esse dubium de tempore quando multi rebellarent: ideo voluit christus exprimere.

Si ergo David vocat eum dominum, quomodo filius eius est? ergo dominus est et filius, quia filius est secundum carnem, quia ab ipso traxit originem, et dominus secundum divinitatem.

Et nemo poterat respondere ei verbum. Hic ponitur effectus, et est duplex, quia christus fuit respondens et opponens.

Quia opponens: nemo poterat respondere; iob IX, 3: si voluerit contendere cum eo, non poterit ei respondere unum pro mille. Item quia in respondendo confutaverat eos, ideo sequitur nec ausus fuit quisquam ex illa die eum amplius interrogare. Ideo potestis videre, quod isti non interrogabant ut eos doceret, sed ut eum tentarent; Deut. XXXII, 7: interroga patrem tuum et annuntiabit tibi.