CAPUT XXXII. De actu virtutis intellectivae.

Nota ergo quod actus principalis hujus virtutis est intelligere, et hoc per se : tamen praeter hoc sunt actus adminiculares, in. quantum scilicet haec vis ordinatur ad sensibilem, et secundum hoc multi plicatur ratione quadruplicis vis in inventivam sive investigativam, judicativam, memorativam et interpretativam. Inventiva autem et judicativa distinguuntur quantum ad inventionem et judicium secundum quod distinguitur duplex via scilicet intelligendi : una in inventione quae est in inquisitione veritatis per se, alia via judicii in discussione veritatis acceptae, ab alio : vel via una experiendi, altera addiscendi. Experiri est per se, discere ab alio. Vel via inventionis secundum modum compositionis, via judicii secundum modum resolutionis. Sive via inventionis est, cum a cognitione effectus pervenitur in cognitionem causae : via vero judicii, cum per cognitionem causae cognoscitur effectus. Memorativa vero et interpretativa distinguuntur : quia memorativa est retentiva speciei cognitae, interpretativa vero dativa cognitionis. Vel aliter possunt distingui. Nam investigativa et memorativa sunt hominis respectu sui : sed investigativa sive inventiva in inquirendo incognita, et memorativa in retinendo cognita. Unde inventivae deservit cogitare et intelligere : memorativa vero est post intelligere. Item judicativa et interpretativa sunt respectu alterius : sed judicativa in suscipiendo ab alio cognitionem, interpretativa vero intransfundendo in alium : unde una, scilicet judicativa, deservit veritati Intelligenda), reliqua vero, scilicet interpretativa, est post Intelligere.

Inventivae vero sive investigativae actus

sunt ingeniari, experiri, apprehendere, concipere, ratiocinari. Ingenium autem est extensio intellectus ad incognitorum cognitionem. Experientia vero est certitudo rerum facta per sensum. Apprehensio est acceptio simplex intellectus, ut hominis, vel animalis. Conceptio vero est acceptio complexa intellectus, ut homo est animal, vel homo est risibilis. Ratiocinatio vero est acceptio argumentativa intellectus : ut si homo est animal, homo est sensibilis. Et patet numerus : nam Investigatio aut extenditur ad cognoscendum, et tunc est ingenium : aut in via cognoscendi per sensum, et sic est experientia : aut in via cognoscendi per rationem, quae triplex est. Est enim via in cognitionem simplicium,ut dictionum, imo eorum quae signantur per dictiones, et haec est apprehensio : et est via in cog- ultionem complexorum, ut enuntiationum et propositionum, et haec est conceptio : et est via in cognitionem argumentationis, et haec est ratiocinatio.

Iudicativae actus sunt etiam qui dicti. sunt, sed secundum viam aliam. Nam ad intelligendum pervenitur, aut per se, ut in inquisitione : aut per alium, ut in judicio sive disciplina : tamen judicativae actus in quantum conjungitur sensibili, assignari possent tripliciter, scilicet discernere ut conjungitur imaginativae, dubitare et opinari in quantum conjungitur cogitativae, et scire. Sed dubitatio est acceptio utriusque partis cum formidine falsitatis. Opinio vero est acceptio unius partis cum formidine alterius. Scire vero est completus actus intelligentiae. Et hic est ordo : primo enim est discernere, hoc est, dijudicare : deinde judicio deficiente sequitur dubitatio, proficiente vero judicio ad intellectum veritatis fit scientia. Et est dubitatio vacillatio inter verum et falsum. Opinio credulitas veri. Scientia vero certa comprehensio veritatis.

Memorativae vero rationalis triplex est actus. Primus, species intelligibiles retinere. Secundus, repraesentare. Tertius, amissas vel oblitas species reparare, et hoc est reminisci,in quo abundat a sensibili. Nota ergo quod memorativa triplex est. Est enim memorativa vis conservativa speciei sensibilis. Est etiam memorativa vis conservativa speciei intelligibilis. Et memorativa est etiam vis conservativa speciei divinae similitudinis inditae a creatore, de qua dictum est supra.

Interpretativae vero quae est vis judicativam intelligentiae, duplex est actus, scilicet excogitatio et significatio. Et est excogitatio configuratio vel informatio cognitionis ad exprimendum exterius. Significatio vero est cognitionis formatae

per signa vel per verba demonstratio : et quia signa in opere confusa sunt et aequivoca ad intellectum accommodandam alteri, ideo accommodata sunt verba ad manifestationem intellectus, ut signa dis- creta et propria : et ideo ad significandum intellectum facta est locutio. Est autem locutio verbi interioris mente concepti, id est, cogitationis, per verba exterius demonstralio. Haec autem virtus non est eadem cum vocativa, id est, cum emissiva vocis. Vocativa enim est sensibilium irrationabilium, locutiva vero rationabilium : unde nec picae nec dormientes dicuntur loqui. Loqui enim vel dicere est cum intentione proferre. Quia ergo pica vel dormiens etsi proferunt vocem significativam, nihil tamen intendunt, nec loquuntur. Solius ergo proferentis cum intentione est loqui et virtus locutiva, sed tale est rationale animal, id est, homo. Locutiva quantum ad intentionem est intellectivae, quantum vero ad prolationem sensitivae : haec enim duo sunt in eo quod est loqui, scilicet cum intentione proferre.