COMMENTARIUS.

(z) Sed quando commutans non statim recipit illud pro quo commutat, etc. Statuit duas regulas observandas: Prima est; ne commutans vendat tempus, quod non est suum. Secunda, quod non se ponat in tuto de lucrando, et illum cum quo commutat de damno. Vendere tempus est, quando quis exigit lucrum ratione temporis, quod prohibitum est, de usuris. cap. Consuluit, etc. Venditur autem tempus, quando venditurus erat rem suam, de praesenti exigit pretium, quod pro tempore currat futuro, quando res illa carius vendi potest. Si autem rem suam erat servaturus usque ad tempus, quo magis valebit, tunc ex moderata auctione pretii, quod alias currit, vel majus vel minus, non committit usuram, ut patet cap. Nauiganti, de usuris, et cap. In civitate.

Dubitatur an aliquis possit obligare alium ut eamdem mensuram quis restituat tempore futuro, quando constat pretium rei crescere? Respondet Molina disp. 311. cum Soto lib. 6. de Justitia et Jure. quaest. 1. art. 2. si quis mutat frumentum pro frumento in tanta mensura solvendo, quod potest exigere eamdem mensuram, modo non obliget alterum ne ante illud tempus solvat.

Respondetur tamen juxta principia praemissa, si constat valiturum magis tempore solutionis constituto, et mutuans non determinavit servare frumentum in illud tempus exponendum, sed de praesenti consumere vel alienare, committi usuram, quia ratione rei, recipit pretium, et temporis quod nondum habet in sua potestate, etiam in spe, cum rem suam non erat servaturus usque ad illud tempus.

(a) Si autem velit pretium, etc. Exponit casura, in quo quis ponendo seipsum in tuto, quantum ad lucrum, mutuatarium autem in incerto, committat usuram, ut si dicat: Volo ut solvas pro merce pretium summum, quod valebit pro omni tempore, vel quocumque, usque ad tempus constitutum solutioni. Patet haec resolutio, quia seipsum reddit securum de pretio summo, quod neque res apud ipsum manens certo pareret, neque etiam apud mutuatarium, hanc autem in incerto. Ratio autem harum regularum est, quia debet servari aequalitas ; neque quis aliquid lucri potest exspectare ultra id quod valet, tam res in se quam lucranti vel mutuanti, ita ut aliquid pretio aestimabile ultra sortem mutuatam debeat semper remittere mutuans ut aliquid supra sortem paciscatur juste, aut recipiat ex debito contractus, alioquin non servatur aequalitas rei ; et quidquid ultra sortem (ut in re valet, et mutuanti ratione praesentis incommodi, quod ex mutatione ejus incurrit) recipitur a mutuante, recipitur praecise ex causa et motivo mutui, estque usura, quia nihil aliud subsistit, quod esset causa aut motivum ejus recipiendi tanquam ex debito.

(b) Hae ergo regulae dictae sunt, etc. Hactenus assignavit Doctor regulas communes et particulares, quibus regulari debet medium servandum in emptione et commutatione rerum in quocumque contractu, ut servetur aequalitas rei ; quae regulae sunt principia, ad quae reducuntur quicumque casus in particulari spectantes ad contractus, ita ut ex alio fundamento nequeat resolvi, nisi ut reducitur ad has regulas et conditiones illas praescriptas, ac proinde eas breviter subjungam suo ordine.

Prima regula est, ut personae sint capaces translationis, neque impeditae voluntate alterius, a qua dependent, vel ipsa lege. Adde praeterea, ut nulla sit prohibitio contractus in se, quae reducitur ad eamdem regulam.

Secunda regula, ut absit fraus in commutatione, ut quando aequale datur pro aequali secundum medium rectae rationis, quod determinari debet lege aut consuetudine.

Tertia regula, quod vendens aut transferens possit damnum proprium ex rei translatione redundans, et pretio aestimabit, ultra valorem naturalem, sortis aut rei permutalae, in pactum trahere et appretiari, et rationem ejus habere, non tamen commodum alterius ex re mutuata, aut translata, quia ad rectam et justam aequalitatem requiritur, ut transferens non gravetur, et commodum et damnum, quod ex re translata ipsi contingit secundum aestimationem fundatam in valore rei ut ipsi valet, reputetur inter fructus rei ultra naturam ejus.

Quarta regula, quod nihil potest accipere intuitu mutui ultra sortem, quia per mutuum nihil, quod suum est aut aestimabile pretio remittit in contractum, aut transfert in alium praeter nudam et meram sortem, ad quam alter tenetur ex vi contractus: unde esset inaequalitas, si mutuans acquireret commodum, ex eo quod non remittit de suo.

Quinta regula, et sequitur ex tertia, est, quod mutuans possit damnum suum per se sequens ratione mutui tanquam ex causa, trahere in pactum, et quodcumque aliud pretio estimabile, ut cessationem lucri, quod spe tenet; vel damnum, quod ex mora solutionis ultra praestitutum tempusincurrit, traheret in pactum, ut servetur aequalitas, et ratione horum aliquid exigere, quo se indemnem servet. Haec regula non comprehendit aliud lucrum aut damnum, nisi illud praecisum,

quod intuitu mutui evenit, non vero ratione expensarum, laborum, industriae aut negligentiae ipsius mutuantis, ut quando ex culpa sua incurrit necessitatem solutionis anticipandae. Ratio hujus regulae est eadem, quae superioris.

Sexta regula, quod animus usurarius, non expressus exterius, non vitiet quantum ad obligationem restituendi in re ipsa id quod ultra sortem muluatarius concedit, non intuitu debiti, sed liberaliter. Est probata superius.

Septima regula, ut non vendat tempus quod non est suum, neque seipsum de lucro in mutilatione rerum constituat certum, mutuatarium vero in incerto, quia sic etiam tollitur aequalitas.

Ex his regulis satis perspecte constat, quid justum sit in commutationibus in genere, et in specie, ad quas praedictae regulae extenduntur, ut ad census, cambia, societates, de quibus hic suo ordine agendum esset ; sed quia neque textus Doctoris in specie tangit hos contractus, et Doctoris satis fuse suo loco de illis agunt, ita non est expediens ut eis immoremur, nisi breviter tantum, applicando regulas generales praemissas.

DE CENSIBUS.

Census definitur jus percipiendi annuam pensionem super re, aut persona alterius. Hoc autem jus pretio est aestimabile, ac proinde emi potest. Non dicitur ergo emi ipsa pensio, sed jus ad pensionem. quod tale debet esse, .qualis est spes, quae fundatur in jure, ipsum jus comparatur, ut fructificat per pensionem, quae sequitur ; et servandae sunt conditiones ad aequalitatem requisitae. Dividitur census primo in resignativum et consignativum. Resignativus est quando dominium directum et utile rei transfertur in censarium, cum reservatione juris percipiendi pensionem annuam super eadem re. Distinguitur ab emphyteusi, quia in hac tantum transfertur dominium utile et non directum ; hic vero utrumque, ibi, nisi solvatur biennio aut triennio, ut supra dictum est, cadit in commissum, et coalescit dominium utile directo non ita in censu ; ibi nequit emphyteuta rem vendere non consulto domino directo, non ita in censu. Covarr. lib . 3. Variarum Res. cap. 1.

Consignativus est, quando aliquis constituit jus pensionis super bonis suis, non translato dominio utili, aut directo ipsorum, aut etiam super persona. Dividitur in realem, personalem et mixtum. Realis est quando in reipsa constituitur pensio, seu jus, quod ipsi semper adhaeret, etiamsi vendatur, aut alienetur, donec pensio et jus redimatur, quae obligatio redundat in personam, cujus est ratione rei, quia onus rei est etiam ejus cujus illa est.

Personalis, quando constituitur jus in ipsam personam quae se immediate obligat et consignat ad solutionem pensionis. Hic aliquando intervenit hypotheca, ratione securitatis factae pro solutione pensionis, quae cadit in ipsam hypothecam, quando persona pro qua deponitur non solvit, hoc tamen per accidens est, et commune aliis contractibus, quibus securitas per hypothecara intervenit.

Mixtus est, quando obligatio cadit immediate tam in rem, quam in personam, ita ut si res pereat, maneat obnoxia persona pensioni solvendae, quod non contingit in censu reali, qui perit cum re ipsa. Divisio in haec membra est materialis, et ratione subjecti, cui annexum est debitum solvendae pensionis.

Alio modo dividitur in certum et incertum, ratione taxae, hoc est, quando certa pensio solvenda est quotannis, dicitur census certus. Quando vero tertia aut quarta pars fructuum, qui incerti sunt ratione copiae aut sterilitatis, dicitur census incertus. Item dividitur in fructuarium et pecuniarium, ratione rei quae solvitur, ut fructus aut pecuniarum.

Dividitur etiam in perpetuum et temporalem ratione termini constituti, ut decem annorum, vel ad vitam unius aut plurium, qui dicitur inde vitalitius. Perpetuus census est, qui non statuitur quoad terminum durationis, aliquando est rediraibilis, aliquando non, ex quo in haec duo etiam dividitur.

Huc reducitur prima regula generalis, quantum ad censum resignativum ; ille solus potest illum creare aut fundare, qui potest alienare dominium directum et utile rei in censuarium ; quantum ad censum consignativum ille potest, qui habet rei dominium directum, nisi ipsa sit impedita per alium contractum, ut quando dominium utile ex integro sit penes alium directe, tunc autem jus, quod manet domino directo in fructus aut pensionem, vendi potest. Unde in quacumque re censum potest imponere, qui habet jus in illam, nisi sit persona, cui impeditur contractus, Instit. de usufr. Ratio est, quia qui habet dominium, et non impeditum rei, potest eam vendere, vel in toto, vel in parte; constituere autem censum est vendere aut donare in parte ex constitut. Martini V. et Galixti III. Nicolai V. et Pii II.

De censu novo creato dubitarunt plures, an liceret illum vendere, ut Innocentius, Joannes Andreas in cap. 6. In civitate tua, de usuris, Henricus quodl. 1. quaest. 39. quodl. 8. quaest. 24. negant, quia talis creatio census, et statim venditio est mutatio usuraria palliata pecuniae pro pecunia, quia si quis mutuet centum, et recipiat pro hypotheca feudum cum fructibus, committit usuram, quia recipit ultra sortem ratione mutui.

Contrarium tenent communiter Doctores ; et patet ex Extravagantibus Martini et Nicolai, qui habentur inter communes, titulo de Emptione et venditione, et patet ex ratione praemissa. Deinde potet quis constituere jus pensionis de novo ex titulo donationis ; ergo et titulo venditionis potest emi et vendi ususfructus rei in toto, vel in parte ; ergo similiter et jus constitui ad aliquam partem fructuum, et illud vendi. Sic etiam potest quis constituere et vendere jus servitutis in suo agro, quod est pars quaedam juris integri, quod competit domino. Fundamentum etiam prioris sententiae non subsistit, quia non intervenit hic mutuatio, quia neque constituens censum novum tenetur solvere pretium emptori, sicut mutuatarius mutuanti, neque rem ipsam, quae subjecta est pensioni, tenetur perpetuare, aut stabilem facere, sed tantum pensionem ex ea solvere. Quod si pereat, perit pensionario ; neque hic est mutuatio pecuniae pro pecunia, sed pecuniae pro jure ad pensionem. Unde casus ille de hypotheca propositus non infert consequentiam intentam, neque refert quod dicatur jus non extare, ac proinde de eo non posse fieri conventionem, quia et illud falsum est, quia extat in vendente jus percipiendi fructus ex re sua, et quamvis non extaret, statim extabit, et sufficit quod in spe certa possideatur, ut contingit in aliis contractibus. Ex quibus patet , census reales redimibiles esse licitos, ut patet ex illis Extravagantibus, quae de his loquuntur.

Dubitatur de censu personali, an licitus sit Jure naturae ? Negat Navarr. cum de Usuris post plures antiquos in cap. In civitate, de usuris, ubi Innocentius, Hostiensis, Joannes Andreas, Cardinalis Zabarella, Panovmitanus. Contrarium docent Sotus de Justitia et Jure lib. 6. q. 5. art. 1. conchis. 4. Covarr. loco supra citato et alii plures. Forte non est controversia realis, quia priores auctores juxta rationes, in quibus fundantur, excludunt censum personalem, quoad conditiones oppositas libertati humanae, quae conveniunt censui reali, ut quod censuarius possit vendere aut vindicare rem ipsam in dominium proprium, quod non convenit respectu hominis, ut possit vendi aut trahi in servitutem propter pensionem, quando non est solvendo. Alia ab hac est conditio pensionis aut census personalis; de quo posterioris sententiae Doctores, per quam manet tantum obligatio census annui in persona vendente, cui accedit quandoque obligatio hypothecaria in bona ejus aliqua, aut omnia quae transit ad haeredes, ita ut non obliget illos nisi secundum vires haereditatis, ideoque saepe perit talis obligatio. Requiritur autem ad hunc censum, ut persona sit fructifera, id est, ut persona sit talis, quae ex propria industria, et opera pariat fructum seu lucrum, quo solvatur pensio, aut alia bona habeat in re, aut spe, verbi gratia, haereditatem, ex qua talis pensio solvi possit, quod perinde requiritur ad censum realem, ut res ipsa, cui annexa est, sit fructifera, et portet onus pensionis et census, alias jus quod emitur esset nullum et fictum, quod nullum pareret commodum, cum non ematur dominium directum aut utile, sed jus ad pensionem ex fructu rei aut personae. Hoc totum patet ex regula secunda superius assignata, quia in contractu emptionis et venditionis, atque permutationis debet hinc inde intervenire res pretio aestimab lis, ut servetur aequalitas et translatio rerum mutua ; jus autem ad fructum impossibilem et nullum non est pretio aestimabile,

cum nulli pariat aut parere possit commodum.

Ad hunc censum recte exigitur hypotheca generalis in omnia bona aut specialis in aliqua, pro securitate censuarii, quia sicut in aliis haec conditio juste exigi potest, ita in proposito, cum sit contractus licitus, et censuarius jure possit cavere propriae securitati, quando aliquod periculum rationabiliter praesumitur. Et huc revocari potest regula septima jam praemissa, ut venditor census non constituat se in securo et certo, constituendo personam censuarii in incerto ; ille enim recipit pretium numerata pecunia, res autem et persona ejus, si obnoxia est aliis oneribus, quibus detractis redderetur incerta solutio census, recte censuarius exigit securitatem per contractum hypothecarium, ut similiter ipse reddatur certus et securus.

Hinc patet censum mixtum posse etiam fundari et emi, ita ut si res, quae constituta est solutioni, sit incerti fructus, ut obligatio transeat in personam, quia hic contractus nihil includit ex natura rei, quod importat inaequalitatem, modo censuarius in emptione comprehendat pactum et pretium census in augmento correspondeat iis, quae venditor de suo exponit in contractu quantum ad juris sui renuntiationem, et majoris obligationis cumulum, quamquam etiam hic contractus reduci posset ad contractum hypothecarium necessarium ad venditionem census.

Contra censum personalem primae sententiae Doctores objiciunt primo, quod sit contra libertatem.

Ad hoc responsum est de tali personali non agi, et si ageretur, non esse contra Jus naturae,simpliciter,ut si quis se in servitutem vendat, aut operas suas alteri locet spectato statu praesenti, quia est sui juris in iis, quae Deus sibi et dispositioni fixae per legem non reservavit, quale est illud de quo agitur,

Contra jus naturae dico, ita ut hoc non sit licitum ; ergo etiam potest quis emere censum spectato tantum jure naturae, cum hac conditione, ut venditorem, si non solvat, vendicare possit in proprium dominium, aut operas ejus in iis, quae alimento supersunt, et sustentationi ; Jure tamen positivo cavetur, ne propter debita in servitutem redigatur, aut pignori detur, cap. 2.de Pigrior. si non sit solvendo.

Alia etiam objiciuntur, ut quod pecunia nequeat vendi, et qui emit jus ad pecuniam seu possessionem, emit ipsam possessionem.

Respondetur non emi pecuniam, sed jus ad pecuniam. Et idem de possessione dicendum, ut patet in eo, qui vendit jus litigiosum in possessionem. Sic non emitur usus domus, quamvis propter usum ematur domus, sed ipsa domus emitur ; finis enim extrinsecus rei,quae cadit in contractum, non est materia commutationis, sed res ipsa, quae in talem finem emitur.

Praeterea objiciunt, qui emunt aliquid, ut praedium ab iis, qui non habent praedium, neque jus ad praedium, et eadem pro annua pensione fictis venditoribus locant, sunt usurarii ; sed hoc est falsum, si jus ad censum personalem possint emere ; ergo, etc.

Respondetur negando minorem, ut optime Lessius lib. 2. cap. 22. dubii. 4. qui bene et clare hanc difficultatem tractat, quia similitudo non bene adaequatur, tunc enim esset proportio, si venditor nihil in re constitueret, quod fructuaret censum, ut si neque persona esset fructifera aut res obligata censui, quia nihil in re exponeret pretio vendibile, sicut neque locans praedium, quod non habet in re, aut jure aliquid exponit, quod facit ad contractum locationis aut emphyteuseos,

qui sine re fructifera nequit consistere sequitur nulla ratione titulum requisitum ad talem contractum ex parle locantis subsistere, ideo committitur inaequalitas secundum speciem hujus contractus, quia ficte, et non vere hoc modo initur.

In censu autem personali non ita contingit, quia requiritur ut res obligata censui, aut persona sit fructifera, et par oneri, quod ex contractu sequitur, ut supra visum est. Prior autem contractus quem exprimit argumentum, sicut est fictus quantum ad titulum ex parte vendentis praedium quod non habet, neque ex parte ementis idem praedium, quod in re non subsistit, comparatur, quia sic ficte locatur ; sic etiam sequitur contractum hunc ex utraque parte esse fictum. Unde in re ipsa sors ab emptore repetitur in parte, quod nequit fieri in tali contractu. Contrarium contingit in censu personali, quia jus percipiendi censum commutatur pro sorte, et illud jus subsistit, quia persona vel in se ex propria industria, vel in aliis bonis, quae possidet in re, vel in spe, accedente hypotheca est fructifera ; et census supponit titulum verum, non fictum. Instant etiam in quibusdam aliis contractibus mutui, qui sunt usurarii. Sed unica responsione solvuntur in genere, considerandam esse particularem naturam contractus et leges servandas in commutatione, quia per unum contractum fieri potest rei translatio, quae per alium contractum esset injusta, ut in mutuo, si detur aliquid ultra sortem titulo donationis, valet: si autem ex debito et titulo mutui, fit usura, qui mutuat centum, nequit recipere nisi centum ex vi mutui. Si vero emat aliquid, quod successive valeat ipsi ultra centum, modo pretium illud sit lege aut aestimatione sufficiens, valide contrahit.

Haec autem aestimatio, ut servetur aequalitas in contractu, dependet etiam a circumstantiis concurrentibus in venditione et emptione, sicut dictum est in contractu mutui, quae circumstantiae aliquid valoris supperaddant ipsi rei naturae, aut certe detrahunt ; unde pretium augeri aut minui debet, ut in nundinis, quando est copia mercium, et raritas pecuniae, aut emptorum ; e contra quando est copia emptorum, raritas mercis, et sic de caeteris circumstantiis.

In proposito autem est ex parte vendentis considerandus census, ut per solutiones annuas et successivas, excedit sortem, quam commutat emens. Ex parte ementis considerandum est, quod sortem simul numerata pecunia exponit) unde quamvis pensiones speratae ex censu simul collectae excedunt summam ipsius sortis qua emitur census, tamen non excedunt illam, quae simul praestatur summa, quae exposita alteri negotiationi potest tantum fructum parere emptori, quantum ex successiva pensionis solutione speratur. Considerandum praeterea ex.parte ementis periculum, et incertitudo recipiendae pensionis, cui subest, ut si res ipsa, cui annexa est pensio, et censuris sit subjecta periculo, ut servetur aequalitas in contractu, etiam pretio subtrahendum est, quod periculo imminet.

Item, si ultra rem ipsam, quae omnino fructifera est pensionis, addatur a venditore alia securitas, ut personalis, aut hypotecae ; hoc etiam pretio aestimabile est. Unde hinc inde servandum est medium rectae rationis, prout lex aut consuetudo praescribit, quae sit secundum rectam aestimationem. Quod si in casu particulari deficiat aliqua harum conditionum, non ideo contractus aliter iniri debet aut regulari, quam ut lex aut consuetudo habet, quae non respiciunt casus particulares ; in hoc ergo regulam determinatam non est assignare. Aliquae enim circumstantiae in aliquibus locis sunt appretiabiles, et reipsa aestimantur, quarum aliis in locis non habetur ratio, quia neque damnum, neque commodum inferunt quod alibi habent annexum, ideoque in variis provinciis et regnis juxta statum temporum, et conditiones rerum mutantur. Bulla Martini V. et Calixti III. approbant consuetudinem receptam in Germania et Polonia ut decem, aut undecim, aut tredecim aurei constituantur in singulos census. In Hispania, ut Navarrus ait, et Medina 28. 29. et 30. In Sicilia decem, ex Bulla Gregorii XIII. et Nicolai V. in aliis alia sunt constituta pretia. Considerandum est, quantum emi possit res fructifera, quae tot fructus annuos parit, quia eodem pretio potest census irredimibilis realis, imo etiam minoris emi, quia minus aestimatur jus ad pensionem, quam ipsum rei dominium, et census redimibilis minori pretio emi potest. Si negotiatio vigeat in provincia, quae expositione pecuniae plus lucrari facit, quam ferat census, facit pecuniam paratam et praesentem pluris aestimari quam censum, sic etiam inopia pecuniae facit censum viliorem, e contra cariorem copia pecuniae; hinc in Hispania carius aestimatur census ob copiam praedictam.

Summi autem Pontifices contractui censuali adjecerunt conditiones, ne fraus irrepat usuraria. Martinus et Calixtus, ut colligit Navarrus com. de Usuris, cap. 27. octo apposuerunt, quamvis non necessarias de claraverinf, sed quibus observatis docent censum recte fundari in Polonia et Germania. Postea, Pius V. anno 1569. edita constitutione plures apposuit conditiones necessario observandas, quas enumerat Navarrus loco citato, num. 84.

Thomas Boninsignius tract. de Usuris, cap. 4. Sunt autem quatuordecim, quarum una tollit census personales. De his conditionibus illud statuendum est, eas servandas, ubi Bulla usu fuerit recepta ; in aliis autem locis non ita, sed servandam esse consuetudinem et aequalitatem legis naturalis et positivae receptae ac divinae. Praedictas conditiones explicat bene Navarrus ibidem, quem sequuntur moderni, qui de his legi possunt. In genere dicta sufficiant, nam conditiones illae eo spectant, ut natura contractus servetur, et aequalitas rei inter contrahentes, ne aliqua pars gravetur ultra debitum, singulis proinde regulae positae applicantur ; ex quibus discernitur justitia in dato et accepto, sed quia variae sunt locorum constitutiones, quae variant circumstantias et aestimationem ex commodo rerum et pecuniae, regulae etiam aequitatis diversimode applicantur.

DE CAMBIIS.

Hic contractus est licitus, et utilis Reipublicae, quando servatur aequalitas inter datum et acceptum, deductis deducendis. Potest reduci ad varias species, ut emptionis et venditionis ex usu mercatorum, qui pecuniam absentem computant inter merces ; eamque pecunia praesenti, tanquam mercem emunt et vendunt, quia pecunia non solum est mensura venalium, sed etiam ex adjunctis potest esse res venalis, ut ratione materiae, quae melior vel deterior esse potest, vel commoditatis, vel distantiae et loci ; vel ratione periculi, conservationis, translationis, numerationis, et hujusmodi.

Potest etiam reduci ad permutationem ut cum commutatur pecunia absens pro praesente, aut diversi generis. Reducitur etiam ad locationem et conductionem ratione translationis, quae est opera conducibilis et locabilis, pretio aestimanda. Aliquando etiam ad contractum innominatum, ut do ut des. Definitur quod sit contractus, in quo pecunia permutatur pro pecunia, etc. Ut sit contractus, requiritur consensus et commutatio Juris. Ut sit permutatio, requiritur saltem, ut inchoative tradatur ex una parte, et pecunia, quae recipienda est, existat.

Dividitur in reale et siccum. Siccum est, quando fingitur cambium, ut quando ratione temporis aliquid exigitur. Qui titulus est usurarius, et ideo hoc genus vocatur siccum, quia caret justitia et titulo lucrandi, estque in re ipsa usura, verbis praeferens cambium, non reipsa, ut quando fingitur pecunia praesens permutari pro absente, quae neque in re, neque in spe existit, et lucrum accipitur, quasi existeret, et alio loco facienda solutio, in eodem ipso fit. Reale cambium est permutatio pecuniarum in re facta, ex qua aliquid lucri juste accipitur. Dividitur in minutum et locale. Illud contingit, quando pecunia diversae speciei pro alia permutatur. Locale dicitur, quando praesens pro absente, quod vocatur cambium per litteras.

Huc spectant regulae superius assignatae, et potissimum, quae decernunt justitiam in mutuo, quantum ad damnum et lucrum Tituli ergo cambii, in quibus fundatur justa acceptio ultra sortem, sunt imprimis lucrum cessans, et damnum emergens pretio aestimabilia, et intuitu cambii redundantia. Secundo est officium campsoris a Republica, et Principe impositum ad utilitatem publicam et commoditatem negotiandi,ut habeat pecuniam paratam ad cambium, cum aliis oneribus et periculis, quibus subjacet, et operis, quas in communem utilitatem confert, ex quibus vivere potest, quia in utilitatem aliorum et

Reipublicae cedunt. In his computatur labor numerandi pecuniam, commoditas, quae ex custodia, translatione, numeratione, et ubique per eam negotiatione facienda. Tertio praestantia materiae, ad quam reducitur etiam raritas et antiquitas monetae,et quidquid ad aestimationem ejus materialem spectat, in quo excedit aliam, ob quam commutatur, quia haec omnia in pretium veniunt secundum aestimationem. Huc etiam advocari potest commoditas negotiandi per unam, magis quam per alteram, et usus et distractionis seu expensibilitatis ejus.

Quartus titulus est translatio pecuniae, sive absentem faciat praesentem in aestimatione, sive praesentem faciat transferri in alium locum. Primum fit, quando absentem pro absente ; secundum quando e contra praesentem pro absente permutat. Haec translatio est virtualis, aut secundum aequivalentiam, et pretio aestimabilis est, et currit in cambio locali. Quintus titulus est assecurationis. Sextus, si si pecunia est minoris valoris, ubi eam campsor recipit, quam ubi eam restituit. Septimus ex copia aut inopia pecuniae potest valor ejus crescere aut decrescere, sicut aliarum mercium. Hi sunt tituli ut plurimum, in quibus lucrum cambii ultra sortem justificatur.

Ad casus particulares facilis est ex his resolutio, suppositis regulis generalibus praemissis de aequalitate dati et accepti ; nam quidquid pretio sestimabile est, potest in lucrum venire campsori, juxta aestimationem et mensuram rei, servata proportione. De praxi cambiorum videantur auctores, et Lessius lib. 2. cap. 23. dubio 5. et sequentibus. Videtur Bulla Pie V. de Cambiis, apud Navarrum cap. 17. num. 300.

DE SOCIETATE.

Hic contractus est duorum vel plurium ad conferendum aliquid in quaestum et usum communem, in quo contractu unus vel plures deponunt sortem pro rata conventionis: alius instrumenta lucrandi, ut equos, navem, et hujusmodi ; alius industriam ; alius etiam securationem sortis aut lucri, Potest iniri, vel quoad solum lucrum, manente sorte salva ipsi deponenti ; vel potest conventio fieri, etiam ut totum transeat quoad sortem, industriam, et reliqua in commune dominium, et fiat communio in capitali et lucro. Ut servetur aequalitas juxta regula positas, debet lucrum et damnum esse commune pro rata ejus, quod quisque deponit. Et omnia reducenda sunt ad aestimationem pecuniariam, quo certius attingatur medium justitiae servandum in distributione. Ex parte deponentis sortem aestimatur fructus ejus, ut si in aliam negotiationem expenderetur, valeret tantum ; sic etiam operas deponens, aestimandum est quantum valeant communi aestimatione, et sic de reliquis, ut secundum ratam fiat distributio, tam sortis quam lucri, vel solius lucri, si de eo facta est conventio ; vel etiam solius sortis, si lucrum obvenerit, quando omnia in commune dominium et usum transeant.

Ideoque praeter regulam secundam, tertiam et quintam superius assignatas ad aequalitatem requisitas, servanda est specialiter regula septima, ut ne quis seipsum in lucro certum constituat, socium vero in incerto. Si autem societas inita est tantum quoad lucrum salva sorte, quae non confertur in dominium commune, si nihil est lucri, sors integra manet domino, neque refert quod socius operas perdidit, quia etiam cessatio lucri domino sortis reputatur, sicut si tota sors sine culpa socii perderetur, ei perderetur. Titulus lucrandi in hoc contractu est, quod quisque e re sua, aut operis juste commodum expectet, eaque ad lucrum exponat. Potest a deponente sortem parvum lucrum certum ob magnum incertum pacisci, sicut et de securitate sortis cum socio pacisci. Varios modos ineundi hanc societatem tradunt DD. apud quos videri possunt. Haec de societate in genere dicta sufficiant, ex quibus omnis contractus ejus in specie regulari debet, ut juste ineatur, et justo titulo quis per eam lucretur.

DE MONTIBUS.

Olim in Italia soli Judaei usuras exercebant, et Christianorum opes, et potissimum pauperum res emungebant. His incommodis maxime pauperum, quidam . viri nostrae religionis remedium hoc , Montis Pietatis invenerunt, consultis Doctoribus Universitatum, potissimum Perusinae et Boloniensis, qui suo calculo hanc institutionem licitam esse comprobarunt, et magna suborta est de iis altercatio, ut docet Matthaeus Villanus, et alii. Mons autem Pietatis est appellatus ex cumulo pecuniae a viris piis deposito, ex quo pauperibus possit mutuari. Variae sunt ejus leges.

Prima, ut ex eo mutuetur pauperibus loci, non divitibus, neque externis. Secunda, ut certum tempus praescribatur, ut anni, aut paululum ultra. Tertia, ut deponatur pignus idoneum a mutuatario, ne multis non solventibus, Mons exhauriretur. Quarta, ut singulis mensibus aliquid minutum solvatur in expensas ministrorum, qui custodiunt Montem, et administrant in expensas. Quinta, si tempore praestituto non solvatur, liceat pignus vendere, et detracta sorte, et menstruis detrimentis quod superfluum est, restituere. Medina de Usuris, quaest. 10. Navarrus et alii.

Hunc modum mutuandi illicitum esse docet Cajetan. tom. 2. Opusculo 6. Sotus lib. 6. de Justitia et Jure, quaest. 1. art. 6. Inclinat Sylvester,verbo Usura, 5. quaest. 4.

Contrarium est certissimum, atque ad fidem spectans, quod definitum est a Leone X. in Concilio Lateranensi, qui definit hos Montes esse licitos et ad pietatem spectantes ; et suadet variis in locis erigendos per Italiam, concessis indulgentiis iis, qui aliquid conferunt ad erectionem Montium sub conditionibus praescriptis supra; et ultra fulminat paenam excommunicationis in docentes aut praedicantes contrarium ; incipit: Inter multiplices, facta est in sess. 10. Concilii, in qua praeterea citantur Decretales Sixti IV. Innocentii VIII. Alexandri VI. Julii II. super eadem materia. Accedit Tridentinum sess. 22. cap. 8. 9. 11. decernit visitationem Ordinarii comprehendere hos Montes, sicut et alia pia loca, ut Xenodochia, ubi supponit esse opera pia.

Respondet Sotus ad Bullam Leonis, Cajetanum, qui Concilio adfuit, docere contrarium in praefato opusculo, non obstante illa determinatione. Sed haec responsio non valet, quia Cajetanus ante Concilium scripsit praefatum Opusculum anno 1498. Concilium autem definivit contrarium anno 1515.

Respondet secundo, Concilium non fuisse receptum in iis, quae de talibus Montibus determinavit.

Contra, quia oppositum constat ex praxi et ex Tridentino. Neque haec responsio valet, quia decreta fidei et morum non indigent receptione populorum. Unde illa responsio locum tantum habet in observatione legum.

Respondet tertio, Concilium approbasse solum illos Montes, quatenus non obstant sacris Canonibus ; atqui conditiones positae obstant sacris Canonibus. Sed haec responsio minus valet, quia Concilium definit non obstare sacris Canonibus, et exprimit ipsas conditiones.

Declaramus, inquit, et definimus Montes pietatis antediclos per res publicas institutos, et auctoritate Sedis Apostolicae approbatos et confirmatos, in quibus pro eorum impensis et indemnitale aliquid moderatum, ad solas ministrorum impensas, et aliarum rerum, ad illorum conservationem ( ut praefertur ) pertinentium ; pro eorum indemnitale, dumtaxat ultra sortem, absque lucro eorumdem Montium, recipitur ;neque speciem mali praeferre, nec peccandi incentivum praestare, neque ullo pacto improbari, quinimo meritorium esse, ac laudari et probari debere; tale mutuum minime esse usurarium putari, licereque illorum pietatem et misericordiam populis praedicare, etc. Ex quibus patet responsionem Soti nihil facere ad mentem Concilii, imo esse violentam. Respondet quarto non spectare ad Concitium has quaestiones; quae magis ad Philosophiam spectant, quam ad sacras litteras determinare. Haec responsio est satis temeraria, et includit reprehensionem Concilii, quia Concilium in hac quaestione versatur tanquam in ea, quae spectat ad salutem animae ; quid sit peccatum ; quid demeritum ; quid meritum; in quibus Ecclesia consulenda est, cujus est statuere differentiam inter virtutem et vitium in operibus humanis.

Conclusio posita satis clara est ex dictis, quia expensae, et conservatio Montis debet fieri expensis eorum, quibus Mons servit, et quorum lucro conservatur et ministratur. Sed hoc commodum cedit omnibus qui lucrum ex Monte capiunt, ut sunt pauperes ; ergo videantur Auctores citati, et Faventinus disp. 47. qui fuse hanc quaestionem tractat cap. 11. impugnans Sotum.

Alii sunt Montes, qui sunt in usu ad commodum Reipublicae, et quibus emitur census, verbi gratia, pro centum quinque, plus vel minus. Alii sunt vacabiles, alii non vacabiles. In his habenda ratio aequalitatis, quae requiritur ad censum. De quibus videri possunt Suramistae, et alii in materia de Contractibus. Emitur census super hoc Monte fundatus, cujus plures commoditates. explicat Lessius cap. 20. dub. 23. in fine.

Sunt et alii contractus, ut promissio, ludus, sponsio,depositum. De promissione aliquid diximus superius, et infra agetur dist. 28. Ludus est certamen duorum, ut sors deposita aequaliter cedat victori. Ludus fortuitus Jure civili est prohibitus, qui communi nomine alearum est dictus, ut patet lib. 1. et 3. C. de Aleatoribus. Dicitur fortuitus, quia fortuna magis, quam arte regitur. Quod magis lege Canonica est prohibitum Ecclesiasticis can. 41. Apostolorum, cap. Clerici 15. de vita et honestate Clericorum, cap. Ad aleas, et cap. Inter dilectos, 11. de excessibus Praelatorum. Videatur Tridentinum sess. 22. cap. i. de Reformatione. aequalitas hic servanda est primo, ne minis aut fraude inducatur quis ad ludum, quia sic datur causa damni, si perdat, quia est contractus per injuriam extortus. Secundo, ut serventur leges ludi, nec fraudes ingerantur. Quando etiam error aut dolus dedit causam contractui, potest repeti deperditum ab eo qui deceptus est, sicut contingit in aliis contrar ctibus, ut si quis lusit animo tantum lucrandi, et non solvendi alteri, si vinceret. Item, si sit tantus excessus in peritia unius supra alterum, quem si hic sciret, non luderet ; est similiter error, qui non venit in contractum, quia non fuit praevisus, et si fuisset, non iniretur ; vel si is, qui deponit rem ludo, non possit eam alienare, ut religiosus, filius familias, et hujusmodi.

Sponsio est depositio alicujus, quod cedit ei, qui veritatem alicujus, de qua inter duos aut plures certatur, estque incerta. Excludit similiter fraudem, ut si alter qui vicit, jam certus erat de veritate, nequit lucrari sponsionem. Varia autem sunt genera sponsionum, ut do tibi tantum ea conditione ut si vixero post annum, restituas duplum aut triplum, si rediero ante tale tempus, etc. Rectitudo harum reducitur ad hoc, quod quisque potest transferre dominium rei libere, vel cum conditione ; et exponatur sors lucro incerto seu eventui. Hi duo contractus, si sunt lege prohibiti, nemo potest lucrari, quia contractus ipsa lege est irritus.

Depositum fit traditione rei, ut custodiatur. Est plerumque rei mobilis, aliquando contingit in re immobili et litigiosa inter partes, quarum neutra est in possessione, vel altera contra Juris ordinem inivit possessionem: vel subest periculum de re alienanda, aut deterioranda, vel suspicio de fuga. Depositarius nequit uti re deposita sine concessione deponentis expressa vel tacita: aut sit usu consumptibilis, ut pecunia, cujus aequalem habet paratam, quando deponens repetit ; depositarius tenetur ex culpa lata tantum, quando res in commodum proprium deponentis cedit, quia tenetur adhibere diligentiam, quae a diligentibus et sollicitis adhibetur; ex levissima vero, si in commodum proprium ejus deponitur. Ad similes leges reducitur, ad quas commodatum, de quo supra diximus, nisi quod commodatarius teneatur de levissima culpa.

Contractibus accedunt fidejussio, assecuratio, pignus, hypotheca ad confirmationem et assecurationem.

Fidejussio est alienae obligationis in seipsum translatio. Unde nequit fidejubere, nisi qui potest contrahere, et habet unde satisfaciat pro principali, illo deficiente. Debet esse valida obligatio principalis debitoris, ut fidejussio teneat, quia est accessorius contractus, sequens naturam principalis, ideo nequit obligari fidejussor plus quam principalis contrahens, pro quo fidejubet; arctius tamen obligari potest ad idem, ut juramento vel instrumento publico, vel hypotheca, quibus positis manet obligatus civiliter, in casu quo principalis ex defectu alicujus conditionis requisitae ad actionem fori, solum maneat obligatus naturaliter, si fidejubeat pro religioso, aut minore, quorum contractus a Superiore aut Curatore reddantur irriti, aut exceptione Juris eliduntur, ut quia inhabiles erant, non potest conveniri principaliter in judicio donec facta excussione inveniatur principalis contrahens inhabilis ad solvendum.

Dari etiam potest fidejussor indemnitatis, ut qui se obligat pro aliis fidejussoribus in casu quo hi invenirentur inhabiles ad obligationis assumptae solutionem, deficiente principali. Vide Sylvestrum verb. Fidejussor. tenetur debitor fidejussori ad damna incursa ex fidejussione. Et si sunt plures fidejussores in solidum, quisque etiam conveniri potest seorsim, nisi excipiat ante sententiam definitivam, postulans ut alii etiam conveniantur, et creditor cui solvit, debet cedere suam actionem, quam habebat in reliquos fidejussores ei, qui solvit: qua cessione facta potest ille eos convenire pro parte virili, ut si debitum fuerit trecentorum aureorum, potest a quolibet centum exigere, si sunt alii duo, et a principali aliud centum cum damno incurso. In quibus casibus, ut patet, currunt regulae generales assignatae, quia et ipse se substituit creditori pro principali debitore, ideo ipsi tenetur. Alii similiter tenebantur creditori, et ideo actio ipsi competens translata in eum, qui solvit debitum in solidum, parit eumdem effectum, quem habuit in creditore ; ex altera parte, quia debitor principalis per se dedit causam damno, tenetur ad reficiendum damnum. Qui gaudet privilegio Juris, potest elidere actionem exceptione . privilegii, et restitui in integrum, nisi renuntiaverit privilegio expresse ; quisque enim favori proprio renuntiare potest, nisi illud sit privilegium commune, et fidejussio fiat in damnum commune, ut Ecclesiae a Praelato, aut monasterii, si quis fidejubeat sine consensu superioris, et majoris partis Capituli, aut si sit Praelatus, sine consensu majoris partis Conventus. Potest clericus in damnum proprium, et non Ecclesiae, fidejubere, ut si habet patrimonium, aut fructus beneficii, nisi his privatus nequeat servire curae, qua tenetur Ecclesiae, et sic redundaret in damnum Ecclesiae.

Assecuratio est contractus, quo quis rei alienae periculum in se assumit, obligando se ad recompensationem. Si fiat pretio, debet servari aequalitas inter periculum et pretium ; debet periculum subsistere, alias non est venale. Unde si quis sciens rem esse in tuto, ut navem, verbi gratia, in portu, antequam securationem assumit, non potest lucrari, sicut in simili dictum est de sponsione. Et idem ex opposito sequitur, ut si mercator certo sciat rem suam periisse.

Pignus et hypotheca idem sunt usu: Juris, quia pignus dicitur, quod pugno traditur. Hypotheca, quod conventione tantum subjicitur creditori ratione debiti,

quantum ad obligationem. Alia est universalis, alia est particularis. Universalis est, quando omnia bona obligantur tam praesentia quam futura. Particularis, quando res certa obligatur. Alia item est explicita, ut quae conventione, aut decreto judicis inducitur, et haec dicitur pignus praetorium. Alia dicitur tacita, ut quae ex natura contractus ex dispositione legis inducitur absque conventione aut decreto. Haec autem hypotheca secundum varias consuetudines fit ; jure autem variis modis contingit ut fisco, vel Principi omnia bona debitoris ex contractu, aut tributo constituta sunt hypothecata, excepto minori, cujus res empta a fisco hypothecatur pro debito, et non alia bona. Bona mariti omnia sunt hypothecata uxori pro dote, sic promittentis dotem bona, donec solvatur. Item bona tutoris, et curatoris, et administratoris, seu Praelati Ecclesiae, aut civitatis, aut patris administrantis adventitia filii, etc. Plura alia lege apud Molinam disp. 438. et 536.

Hypotheca universalis non impedit quin res aliqua vendi possit, quia pretium succedit rei; particularis semper manet affixa rei ad quemcumque deveniat, donec extinguatur praescriptione aut solutione debiti. Illae res possunt hypothecari, quae possunt debitum pecuniarum compensare, non ita res, quibus id non competit, ut jus patronatus. Unde si res, cui est annexa, oppigneratur, hoc jus manet salvum oppignoranti, licet si vendatur transeat ad emptorem, quia sequitur materiam principalis, cap. Bartolus, de sententia et re judicata, nec homo liber, c. 2. de pignor. neque suppellex pretiosa cultui divino dicata, nisi cum debita solemnitate, et accedente necessitate, ut quia aliter nequit solutio haberi, vel ut redimantur captivi Ecclesiae, vel subveniatur pauperibus in necessitate famis ; census, vectigalia,

jurisdictio, jura, actiones possunt oppignari, perit obligatio hypothecaria cum ipsa re, sicut et omnis obligatio realis, nisi sit aliter conventum, ut dictum est supra de censibus.

Hactenus de quibusdam contractibus in specie egimus, qui continentur sub emptione et venditione, vel ad eas reducuntur, ut praxis generalium regularum, quas assignat Doctor, in iis de facili habeatur, earumque applicatio ad casus tam expressos quam non expressos, et ad conditiones requisitas ad aequalitatem in contractibus. Quod superest legi potest apud Doctores, qui rem ex professo agunt, nam quae dicta sunt, instituto nostro sufficiunt, et ad declarandas regulas generales propositas de aequalitate permutationis rei pro numismate, aut numismatis pro numismate, vel rei pro re, de quibus in genere tantum agit Doctor.