Lectio 3

Sicut supra dictum est, apostolus in toto capitulo intendit praeferre christum Angelis quantum ad excellentiam, unde posuit quatuor pertinentia ad excellentiam christi, scilicet quantum ad originem quia filius, quantum ad dominationem quia haeres, quantum ad operationem quia ipse fecit saecula, quantum ad honorem quia sedet ad dexteram maiestatis.

Modo apostolus in parte ista ostendit, quod christus quantum ad ista quatuor excedit Angelos; et primo quantum ad filiationem; secundo quantum ad dominationem, ibi et cum iterum introducit; tertio quantum ad operationem creationis, ibi et tu in principio, domine, terram fundasti; quarto quantum ad patris confessionem, ibi ad quem autem Angelorum.

Circa primum duo facit, quia primo praemittit intentum; secundo propositum probat, ibi cui enim dixit.

Dicit ergo tanto melior Angelis, id est sanctior, et ideo propinquior, in quo proponit excellentiam christi ad Angelos. Eph.

C. I, 20: constituens eum ad dexteram suam in caelestibus super omnem principatum et potestatem.

Sed tunc oritur quaestio quomodo apostolus hoc intelligit, utrum secundum divinam naturam, vel humanam, quia secundum divinam non videtur verum, quia secundum illam genitus est, non factus; secundum vero humanam non est melior Angelis, ut infra, II cap.: eum autem, qui modico quam Angeli, etc..

Sed dicendum est, quod christus secundum humanam naturam duo habuit in vita ista, scilicet infirmitatem carnis, et sic fuit minoratus ab Angelis. Infra II cap.: eum qui modico, etc.. Item, habuit gratiae plenitudinem, et sic etiam in humanitate maior fuit Angelis in gratia et gloria. Io. I, 14: vidimus eum quasi unigenitum a patre, plenum gratiae et veritatis.

Sed hic non est intellectus. Apostolus enim non intelligit, quod melior fuerit quantum ad gratiam, sed propter unionem humanae naturae ad divinam: et sic dicitur factus, inquantum per illius unionis factionem pervenit ad hoc quod esset melior Angelis, et diceretur et esset filius dei.

Et ideo subdit quanto differentius prae illis nomen haereditavit.

Et quantum ad hoc nomen, ostendit differentiam quantum ad tria, scilicet quantum ad nominis significationem, quia proprium nomen Angelorum est quod dicuntur Angeli, quod est nomen ministri. Angelus enim idem est quod nuntius. Nomen autem proprium christi est, quod dicitur filius dei. Et hoc nomen est valde differentius ab illo, quia quantamcumque differentiam ponis, adhuc est maiorem dare, cum distent in infinitum. Prov.

C. XXX, 4: quod nomen eius? et quod nomen filii eius, si nosti? est enim nomen filii eius sicut et patris incomprehensibile. Phil. II, 9: et dedit illi nomen, quod est super omne nomen.

Sed forte dices, quod etiam Angeli dicuntur filii dei. Iob I, 6 et II, 1: cum assisterent filii dei coram domino, etc.. Dicendum est, quod si dicuntur filii dei, hoc non est essentialiter et per naturam, sed per quamdam participationem. Ipse autem est essentialiter filius dei, et ideo habet nomen differentius prae illis: et hoc est secundum, quia differunt quantum ad modum. Ps. Lxxxviii, 7: quis est similis deo in filiis dei? quasi dicat: nullus per naturam.

Quantum ad tertium dicit, quod illud nomen haereditavit. Haereditas enim consequitur originem. Unde christus, quod filius sit, habet ex origine, et per naturam; Angeli autem ex dono gratiae. Matth. XXI, 38: hic est haeres. Unde ipse nomen haereditavit, non autem Angeli, et haec est tertia differentia.

Deinde cum dicit cui enim dixit aliquando Angelorum, probat quod dixit; et primo agit de nomine secundum quod convenit christo secundum divinitatem; secundo secundum humanitatem, ibi et rursum, ego ero, etc..

Quantum ad primum inducit auctoritatem Ps. II, 7: dominus dixit ad me, etc..

Et hoc est cui enim Angelorum, etc., quasi dicat: nulli Angelorum dicta sunt haec verba, sed tantum christo.

Ubi tria possunt notari. Primo modus originis in verbo dixit; secundo singularitas filiationis, ibi filius meus es tu; tertio eius auctoritas, ibi ego hodie.

Modus iste non est carnalis, sed spiritualis et intellectualis. Deus enim spiritus est, io.

C. IV, 24, et ideo non generat carnaliter, sed spiritualiter et intellectualiter. Intellectus autem dicendo, generat verbum, quod est conceptus eius, et ideo signanter dixit, quod dominus dixit ad me, id est, pater dixit filio.

Dicere ergo intellectus patris, nihil aliud est, quam in corde verbum concipere. Ps. XLIV, V. 2: eructavit cor meum verbum bonum.

Iob XXXIII, 14: semel loquitur, et secundo idipsum non repetit. Eccli. XXIV, 5: ego ex ore altissimi prodii.

Sed quantum ad secundum, generatio ista est singularis, quia dicit filius meus es tu, quasi dicat: etsi multi alii filii dicuntur, tamen esse filium naturalem est sibi proprium; alii autem dicuntur filii dei, quia sunt participes verbi dei. Io. X, 35 illos dixit deos ad quos sermo dei factus est; sed christus est ipsum verbum. Matth. XVII, 5: hic est filius meus dilectus.

Sed quantum ad tertium, ista generatio non est temporalis, sed aeterna, quia hodie genui te. Differt autem tempus ab aeternitate, quia tempus variatur sicut motus, cuius mensura est in variatione et successione. Et ideo nominatur per successionem praeteriti et futuri.

Aeternitas autem est mensura rei immobilis, et ideo non est ibi variatio per successionem, sed semper est praesens; et ideo notatur per adverbium praesentis temporis, scilicet hodie, id est, in aeternitate. Verum quia illud quod fit, quia nondum est, incompletum per consequens est; quod autem factum est, completum est, et ita perfectum; ideo non dicit genero te sed genui, quia perfectus est.

Sed tamen ne putetur esse generatio eius tota in praeteritione, et per consequens in defectione, addit, hodie.

Et coniungit praesenti praeteritum, scilicet hodie et genui, ut scias ipsam generationem semper esse, et perfectam esse, et sic in hodie permanentia, in genui vero perfectio designatur.

Ut sit sensus: perfectus es, fili, et tamen generatio tua aeterna est, et semper a me generaris: sicut lumen in aere perfectum est, et tamen semper procedit a sole. Mich. V, 2: egressus eius a principio a diebus aeternitatis.

Ps. Cix, 3: ex utero ante Luciferum genui te.

Posset etiam hoc exponi de generatione temporali, ut dicat hodie, id est in tempore, genui te.

Consequenter cum dicit et rursum: ego ero illi in patrem, etc., propositum ostendit, secundum quod convenit christo secundum humanitatem, et hoc per aliam auctoritatem.

Secundum Glossam istud dicitur in Isaia ego ero illi in patrem, sed tamen non invenitur aliquid huic simile in Isaia nisi illud: et filius datus est nobis. Sed II reg.

C. VII, 14 et I par. XXII, 10 habentur ista eadem verba domini dicentis ad David de Salomone, per quem figurabatur christus.

Sciendum est autem, quod in veteri testamento quaedam dicuntur de eo quod est figura, non inquantum quaedam res, sed inquantum est figura, et tunc non exponitur de illo, nisi inquantum refertur ad figuratum.

Verbi gratia in Ps. Lxxi quaedam dicuntur de David, vel de Salomone, inquantum figurabant christum tantum. Quaedam vero etiam secundum quod sunt homines quidam, et istorum dicta de ipsis possunt exponi et de christo; sicut illud: deus, iudicium tuum regi da: quia illud potest convenire Salomoni. Illa vero quae dicuntur de ipsis inquantum sunt figura, numquam de ipsis possunt exponi, sicut illud: et dominabitur a mari usque ad mare, etc.; quia nullo modo verificari potest de Salomone. Sic et in proposito, licet ista dicta sint de Salomone, tamen possunt exponi de christo, qui praefigurabatur per illum.

Dicit ergo ero quod est futuri temporis, ad denotandum quod incarnatio filii futura erat in tempore. Gal. IV, 4: at ubi venit plenitudo temporis, etc.. Supra vero cum loquebatur de aeterna generatione, dixit es tu, quasi sine motu; hic autem cum loquitur de temporali, dicit in filium, quod denotat terminum alicuius motionis. Assumptio enim importat motum in filiationem.

Et quia omnis motio fit per operationem alicuius terminatam ad aliquem effectum, ideo primo ponit operationem facientis, quia non virtute humanitatis facta est assumptio, sed divinitatis, cum dicit ego ero illi in patrem, id est, assumam eum ad unionem personae filii. Et subiungit effectum consecutum, quia scilicet est susceptus in unitatem personalem filii, erit mihi in filium.

De primo dicitur Lc. I, 35: virtus altissimi, scilicet facientis assumptionem, obumbrabit tibi. De secundo Rom. I, 3: qui factus est ei ex semine David secundum carnem.

Iterum ego ero illi, id est, ad honorem et utilitatem suam clarificabo ipsum.

Io. XVII, 5: clarifica me, pater. Et ipse erit mihi, id est, ad honorem meum, manifestando nomen meum hominibus. Io. XVII, V. 6: manifestavi nomen tuum, etc..

Deinde cum dicit et cum iterum, etc., agit de dominatione christi, qua est haeres universorum. Ubi tria facit, quia primo ostendit dominium eius, et praecipue super Angelos; secundo ponit rationem dominii illius ex parte Angelorum, ibi et ad Angelos; tertio ex parte christi, ibi ad filium autem.

Quantum ad primum inducit auctoritatem Ps. Xcvi, 7 cum dicit: adorate eum, omnes Angeli eius; hoc habetur in Ps. Xcvi, V. 1: dominus regnavit, exultet, etc.. Adoratio enim non fit nisi domino; ergo si Angeli eum adorant, dominus illorum est.

Volens apostolus inducere hanc auctoritatem, primo tangit intentionem Psalmistae, cum dicit et cum iterum introducit, etc., ut Psalmista loquatur de adventu christi in mundum.

Et ideo dicit: et cum Scriptura introducit, id est introducendum, dicit primogenitum, etc.; quasi dicat: iam dictum est, quod christus est filius prae Angelis; ergo est principaliter a patre genitus. Est ergo dicendus primogenitus. Rom. VIII, 29: ut sit ipse primogenitus in multis fratribus. Hic autem primogenitus debebat introduci in orbem, etc..

Et vide quam ordinate loquatur apostolus.

Primo enim dicit ipsum esse a patre, ibi ego ero illi in patrem; secundo assumptum in unitate personae, ibi et ipse erit mihi in filium; sed modo proponit eum in notitiam hominum.

Vocat autem incarnationem introductionem in mundum.

Sed contra. Ipse christus vocat eam exitum.

Io. XVI, 28: exivi a patre, et veni in mundum. Et dicendum est, quod exitus est etiam introductio. Sicut si aliquis reconciliandus sit principi, primo exit ad eum mediator et post introducit eum. Simile habetur I Reg. XX, 5 ss. De David ad ionatham.

Sic christus mediator dei et hominum, primo exiit ad homines, et postea introduxit eos reconciliatos. Infra II, 10: qui multos filios adduxerat in gloriam, etc..

Vel introducit, id est, inducit eum usque in corda hominum, quia Scriptura loquens de adventu christi, dicit eum suscipiendum intra corda hominum. Ista autem receptio fit per fidem. Eph. III, 17: habitare christum per fidem in cordibus vestris. Ps. Xcv, 3: annuntiate inter gentes gloriam eius. Quando enim Scriptura dicit, quod gentes debent credere, dicit quod christus intraturus est in corde ipsorum.

Hoc autem quod dicit iterum, multipliciter exponitur.

Dicit enim chrysostomus, quod de incarnatione verbi, quae dicitur introductio, non loquitur Scriptura semel, sed iterum atque iterum.

Vel aliter, quia ipse primo erat in mundo per potentiam divinitatis invisibiliter, sed iterum introducit eum in mundum, secundum praesentiam humanitatis visibiliter.

Vel aliter, quia supra dixerat ero illi in patrem, id est, assumam in unitatem personalem mei. Et cum iterum introducit, eum, scilicet istum primogenitum et assumptum ad unitatem personae: quia non sufficeret dicere, quod introducitur, nisi dicatur qualiter introducatur, quia non quasi unus de mundo, nec sicut Angeli, sed super omnes. Ideo dicit adorent eum omnes Angeli. Nehem. IX, 6: exercitus caeli te adorat. Apoc. VII, 11: omnes Angeli stabant in circuitu throni, et ceciderunt, et adoraverunt, etc..

Deinde cum dicit et ad Angelos, etc., ponitur ratio ex parte Angelorum, quare eum adorant, quasi dicat: iustum est quod adorent, quia sunt ministri. Unde dicit qui facit Angelos suos spiritus, et ministros suos flammam ignis.

Deus enim aliquando operatur illuminando intellectum. Io. I, 9: illuminat omnem hominem, etc.. Aliquando vero movet ad opus.

Is. XXVI, 12: omnia opera nostra operatus es in nobis. Et primum facit deus in nobis, mediantibus Angelis. Ps. Lxxv, 5: illuminans tu mirabiliter a montibus aeternis. Secundum etiam facit in nobis ipsis mediantibus, sicut dicit dionysius IV cap. Caelestis hierarchiae.

Inquantum ergo illuminat per ipsos, dicuntur nuntii. Nuntii enim est nuntiare ea quae sunt in corde domini sui. Inquantum vero sunt mediatores operum divinorum, dicuntur ministri.

Ps. Cii, 21: ministri eius, qui faciunt voluntatem eius. Sunt ergo et nuntii et ministri.

Sed quales sint, describit eos per duas res corporales maxime ad hoc idoneas. Una est aer, cuius proprietas multum convenit nuntio, ministro autem proprietas ignis. Aer enim est receptibilis luminis et impressionis; item optime reddit recepta; item habet velocem motum. Haec autem debet habere bonus nuntius, ut scilicet bene recipiat dicta, bene referat recepta, et utrumque velociter faciat.

Ista bene conveniunt Angelis. Optime enim recipiunt divinas illuminationes. Sunt enim Angeli specula munda, secundum dionysium.

Matth. XVIII, 10: et Angeli eorum in caelis, etc.. Item optime reddunt, quod significatum est Apoc. I, 1: significavit deus, quae oportet fieri cito; loquens per Angelum suum servo suo ioanni, etc.. Item sunt veloces. Is. XVIII, V. 2: ite, Angeli veloces, etc.. Isti autem dicuntur spiritus, quia omnis substantia invisibilis dicitur spiritus. Unde et aer dicitur spiritus.

Item sunt ignis, inquantum ministri.

Ignis autem, inter omnia elementa, est maxime activus et efficax ad agendum. Unde in Ps. Ciii, 4 de Angelis ubi dicuntur ministri eius, ibi additur et ministros tuos ignem urentem.

Item ignis calorem causat, per quod designatur charitas. Cant. VIII, 6: lampades ignis atque flammarum. Unde describuntur in igne, et dicuntur seraphim, Is. VI, 2. Item ignis semper movetur sursum; ita Angeli et boni ministri, omnia quae agunt, semper referunt in gloriam dei, sicut patet de Angelo Tob. XII, 6: benedicite deum caeli, etc.. Non dicit: benedicite me, sed deum caeli. Non sic de malo Angelo, qui dicit Matth. IV, 9: si cadens adoraveris me. Sed Angelus bonus tamquam bonus minister dicit Apoc. Ult.: vide ne feceris, et sequitur: deum adora.