Notae ad Caput XII.

1236C

Retractas, pro tractas, ut saepissime alias. Mente autem tractat, qui de peccatorum suorum confessione cogitat, jamjamque animum suum ad eamdem serio et efficaciter applicat.

Gehennam. Gehenna minime, ut quidam putarunt, nomen Graecum est, sed Hebraicum, idemque cum quod significat Vallem Ennom, de qua Jerem. VII, 30 et 31 habetur: Aedificaverunt excelsa Tophet, quae est in Valle filii () Ennom, ut, incenderent filios suos et filias suas igni, etc. Ideo ecce dies veniunt, et non dicetur amplius Tophet, et Vallis filii Ennom, sed vallis interfectionis, etc. Tradunt autem Hebraei (ait S. Hier. in hunc ipsum Jerem. textum) ex hoc loco (ge hinnom) appellatam Gehennam, quod scilicet omnis populus Judaeorum ibi perierit, offendens Deum. Explicatius autem in Matth. c. X commentatur, inquiens: Haec vallis et parva campi planities, irrigua erat, et nemorosa, plenaque deliciis, lucusque in ea idolo (Moloch, toties a S. 1236D Scriptura execrato) consecratus erat. In tantam autem dementiam populus venerat, ut deserta Templi vicinia (erat enim vallis haec Hierosolymae proxima), ibi hostias immolarent, et rigorem (immanem utique prorsusque nefandam crudelitatem) religionis (idololatricae nimirum) deliciae (loci illius Topheth a Deliciis dicti) vincerent, filiosque suos daemoniis incenderent, vel initiarent. Et appellabatur (addit) locus ille Gehennom, id est Vallis filiorum Hennom. Ita ibi S. Hier. «Alii ferunt» (ait interpres Latinus Calmeti nostri in Diction. Bibl. verb. Gehennom) «in ea valle cloacam urbis extitisse, ubi perpetuus ignis morticiniis et immunditiis absumendis detineretur.»

Non dubites. Sensus est: ut non diu tecum deliberes de remedio hoc arripiendo, aut diutius differendo.

1237A Thesaurum ignis aeterni. Ita gehennam, seu infernum appellat, quem pariter in Apol. adv. gen. c. 47 ignis arcani subterraneum ad poenam Thesaurum nominat. Neque id mirum, cum omnes res, in reconditoriis quibusdam asservatae, thesauri quandoque nomine veniant; sic enim Cicero de Oratore, memoriam rerum omnium thesaurum appellat. Quin et apud Plautum thesaurum mali dictum invenio. Est enim vox haec Graecorum alias propria, quibus θησαυρός juxta nonnullos a τιθέναι εἰς αὔριον ( reponere in crastinum, seu futura tempora), aliis ἀπὸ τῆς θέσεως, positione auri nimirum, deducta videtur, quod aurum praecipue, aliaeque ejusmodi res pretiosae abscondi ab oculis et notitia hominum aliorum, arctiusque custodiri soleant. Atque etiam formicas, aliaque animalia, sibi alimenta in hyemem parantia ac defodientia, θησαυριστικὰ τῆς τροφῆς ζῶα, a Graecis dicta reperio. Esse autem circa centrum terrae ingentem cavernam, igneo quodam velut Oceano, perpetuis turbinibus furente, repletam, communis Physicorum persuasio est. Porro autem 1237B hunc ipsum esse Inferni locum, omnes illi Ss. Patres innuunt, qui credidere, animas damnatorum vero ac materiali igne torqueri, nempe, ut ait S. Cypr. in L. de Laude Martyrii, cruciantibus flammis per horrendam spissae caliginis noctem, et saeva semper incendia camini fumantis, etc. Lege vel solum S. Aug. l. XXI. de Civ. D. c. 10.

Certe autem illum ignis infernalis thesaurum in subterraneo quodam loco, ipsisque terrae visceribus reconditum esse, tamdiu dicendum erit, quamdiu aptior locus non occurrit alius, quam hic, a Sede illa Suprema lucidissimaque Beatorum quam remotissimus, ubi nonnisi umbra mortis et sempiternus horror inhabitat (Job, X, 22) . Sane autem cum ipse patrum limbus in quem Christus descendit ad inferos, subterraneus quidam locus fuerit, quidni omnium intra terrae viscera infimum, et profundissimum inferno assignemus, ubi materiali igne non spiritus illi et animae damnatae duntaxat, jam nunc miris sed veris modis torquentur, 1237C sed olim quoque hae in receptis suis corporibus per omnem aeternitatem ardebunt, semper urendi, et nunquam comburendi?

Fumariola. Ita per ironiam vocat Montes ignivomos per terram dispersos, et jam Tertulliani temporibus terribiles, Vesuvium praecipue ac Aetnam, quos pro caminis inferni ex Physicis haud pauci habent. Aiunt enim, centralem terraquae nostrae ignem per pyragogos canales in varia alia receptacula, seu pyrophylacia, sursum protrudi, indeque porro per alios ejusmodi ductus, varie implexos, ad usque telluris nostrae superficiem urgeri, donec tandem per montium illorum cavernosa spiracula exitum reperiat, ac incredibili nonnunquam vi sese in apertas auras exoneret. Sunt etiam qui dicunt, nonnunquam in his montibus animarum damnatarum ejulatus audiri: quod aliis omnino fabulosum. Facile autem fieri potuisse judico, ut subterranei horum montium mugitus saepenumero etiam remotius auditi, credulis ac terrore perculsis mentibus terrificum hoc phasma incuterent.

1237D Ut autem fumariola haec penitius noscamus, quaedam ex oculato teste, immortali viro Athanasio Kirchero, ejusque Praefat. ad Mundum suum subterran. propriis ejusdem verbis, ne quid addidisse videar, depromere juvabit. Cum igitur rei visendae desiderio stimulatus, post superatas ingentes difficultates in Vesuvii, Campaniae montis, summitate eluctatus fuisset: «Craterem, ait, totum igne (horrendum dictu!) illuminatum vidi, cum intolerabili sulphuris et bituminis ardentis mephiti. Hic prorsus ad inusitatum rei spectaculum attonitus, Inferorum domicilium me intueri credebam, in quo praeter daemonum horrenda phasmata nil adeo aliud deesse videbatur. Horrendi percipiebantur montis mugitus et fremitus, putor inexplicabilis, fumo subfuscis ignium globis mixto, quos ex 11 diversis locis tum fundus, tum latera montis, continuo eructabant.» Cum vero pantometrum suum ad terribilis illius Crateris dimensionem 1238A expediisset, illius ambitum 30 ferme passuum millia, profunditatem 800 passus continere deprehendit.

Pergit deinde: «Mons undique praeruptus in excavati cylindri formam, πρὸς τὰς ὀρθὰς ambitu suo descendebat. In centro fundi natura suum veluti focum constituisse videbatur, vere Vulcaniae culinae officinam, sempiterno fumi flammarumque profluvio fervidam, etc., in decoquendis sulphure, bitumine, caeterisque mineralium speciebus eliquandis, exurendisque, occulto quodam molimine, funestisque stragibus, paulo post edendis, occupatam; siquidem halitus intus conclusi, uti contineri nescii, ita tanto impetu et vehementia, horrendis fragoribus sociata, impositum sibi onus discutiebant, ut mons terrae tremore agitari videretur; quod quandocunque accidebat, partes supremae montis molliores, tremore concussae solutaeque, collium instar in barathri fundum concidentes, ex varia soni reflexione eum fragorem, quantum quispiam etiam imperterriti pectoris vir sustinere vix posset, concitabant. Materia, quae ex 1238B centro montis continuo eructabatur, novum veluti montem efficiebat, mira striarum varietate praeditum, quem varia mineralium liquefactorum ebullitio in omnes circumferentiae partes fluxu suo coloreque, nunc viridi ex aere, modo fulvo ex sulphure, arsenico, et sandaracha, jam rubro ex cinnabari minioque, jam nigro ex vitriolo aquis mixto, vel ex ipsis cineribus cinericio, ingenioso naturae penicillo efformabat, etc.» Atque haec de fumariolo illo Vesuviano Kircherus. Non mirum autem videri debet, ab aliis aliter crateris illius amplitudinem et internam constitutionem descriptam fuisse, cum post singula incendia, ut fieri necessum erat, aliam faciem induisse deprehensus fuerit.

Sed vide jam aliud ejusmodi fumariolum, Aetnam Siciliae, ab eodem Athanasio, teste rursus αὐτὸπτῃ, descriptum; de quo L. IV, M. S. Sect. I. c. 8 et 9, sic loquitur: «Ad summum verticem per vastissimum 12 milliarium Ital. in ambitu craterem fatiscit» (alii 30, rursumque alii 40 millia passuum, aliqui vero pauciora 1238C circumferentiae ejusdem assignant, scilicet cratere hoc infernali, pro variis temporibus, ac horribilis sui furoris circumstantiis et effectibus, magis minusve hiante atque distento) «qui arduo introrsum clivo sese in tartara usque angustat; praecipitium visu horribile, flammis, fumo, tum ex imo, tum ex latere montis, cum horrendo mugitu, tonitruis non absimili, erumpentibus, adeo formidandum, ut vel ipsa imaginatio jamjam instantis ignis ac ruinae, neminem, quamtumvis audacissimum et intrepidum, non primo statim consternet, atque a quodam velut infernali barathro avertat.»

Et post aliam immensi hujus hiatus descriptionem sic prosequitur: «Vorago tam profunda est, ut omnem visum effugiat, scopulis in modum pyramidum ex lateribus exsurgentibus metuenda: et cum latera, recto et perpendiculari scopulorum ductu deorsum parallelo descensu vergant, juxta opticas tamen leges, ex nimia distantia, in centro coire videntur, etc. In fundo (mirum dictu!) ex continua materiae mineralis 1238D eructatione, etc., veluti lacunam quamdam, liquefacto metallo coruscam, semper me observasse memini. Latera passim per correspondentes meatus perpetuum fumum in plurimis locis evomunt, quem noctu flammam accensam deprehendimus. Vorago nunquam sine fremitu et mugitibus est, quos subinde tam horrendos edit, ut vel ipsum montem tremefaciant. Verbo, qui admirandam Dei Opt. Max. potentiam intueri desiderat, is hujusmodi montes adeat, et naturae miraculorum effectibus ineffabilibus attonitus stupefactusque, identidem intimo cordis affectu pronuntiare cogetur: O Altitudo Divitiarum Sapientiae et Scientiae Deu! quam incomprehensibilia sunt judicia tua, et quam investigabiles viae tuae, etc.!» (Ad Rom. XI, v. 33.)

Ictus suscitant. Terribiles sane ab ejusmodi montibus, integra incendia nonnumquam eructantibus, ac velut infernum ipsum evomentibus (quanquam 1239A rectius a Nostro inferni nonnisi scintillae paulo post dicta fuerint) strages datas fuisse, omnium retro saeculorum historiae testantur. Sic enim Diodorus Siculus Histor. L. V, refert, cum olim Sicilia per Sicanos habitata fuisset, incendio Aethnaei montis omnes eorum messes exustas, cineribusque universam viciniam tam alte oppletam fuisse, ut porro desperata soli sui cultura, se in insulae occidentales partes procul a montis illius furoribus se recipere coacti fuerint, donec multis postea saeculis nova Italiae gens, Siculi, praeteritorum malorum velut ignara, novam trans fretum coloniam in desertam Aethnae viciniam deduxisset. Vide dein, quae de immensa cinerum vi ex ejusdem montis exustis visceribus ejecta, ac toti late viciniae adeo spissas tenebras inducente, ut per biduum nemo hominem homo agnosceret, Cic. L II. de Nat. Deor. commemorat. Sed et S. August. L. III. de C. D. c. ult. ita testatur: Legimus, apud eos Aethnaeis ignibus, ab ipso montis vertice usque ad littus proximum decurrentibus, ita ferbuisse mare, ut 1239B rupes exurerentur, et pices navium solverentur, etc. Eodem rursus aestu ignium tanta vi favillae oppletam esse Siciliam, ut Catinensis urbis tecta obruta et oppressa diruerit. Qua calamitate permoti misericorditer ejusdem anni tributum ei relaxaverant Romani. Qui autem temporibus utriusque Plinii, id est, Saec. I, an. 76, horribiles Aethnaei montis furores fuerint, ex Nepotis duabus epistolis ad Tacitum (quae L. VI, sexdecima et vigesima sunt) discimus, utique non sine ingenti mentis commotione legendis, nisi spectaculi illius atrocitatem styli elegantis lenitas mitigaret.

Non autem memoro hic illud incendium, quod an. 812, Carolum M. imperterriti pectoris Imperatorem, e Sicilia in Italiam propulit; alterum deinde quod an. 1537, tam immanem favillarum et cinerum copiam evomuit, ut etiam trans mare in Italiam pervaserint, et, si Varentio L. I. Geogr. c. 10, prop. 5, credimus, «naves in mari, cum 200 leucis a Sicilia abessent, et ad Venetias tenderent, damnum passae 1239C fuerint.» Sed nec quidquam de pluribus ejusmodi aliis, certeque non imparibus, commemoro. Duo autem, quae proximo Saeculo accidere, exempla praeterire non possum. Ac primum quidem ex D. Petri Squillacii, cataneensis Sacerdotis, qui calamitati huic ipse interfuit, enarratione, ut apud Kircherum Lib. IV Section. I, cap. 9, habetur, excerpo. «Cum igitur omnis late vicinia horrendis terrae succussionibus jamjam avertenda videbatur, tandem 11 mensis Martii (annus autem erat a C. N. 1669) subito in tres terribiles hiatus fatiscente monte, primus eorum evomebat plurimum ignis, multosque lapides, quorum vel minimi aeqnabant pondus 3 cantarum, seu totidem centenariorum. Materia vero ignis in altum projecta ad 2 milliarium (semper nonnisi Italica intelligo) distantiam dividebatur in minutissimas particulas, et specie ignei imbris saeviebat in subjectam sibi tellurem. Quando dictus mons rabidus debiscebat, tantum inferebat fragorem, et terrae motum, ut nequeam ullis verbis ejus horrorem 1239D exprimere.» Fragorem augebat vociferatio lamentantis populi Cataneensis, cui videbatur mundus interire. Ignem et arenam tanta copia hiatus illi evomebant, ut campi vivo incendio ruberent, et oppidum ( Catanea, 4 milliaribus ab Aetna distans) quasi denigratis arenis operiretur.—Omnis vero ille ignis abibat in 2 rivos (flumina rectius dixisset), medium amplectentes ac circumlambentes Montempilierum» (cujus tamen ambitum semimilliaris esse antea dixerat) qui instar insulae, vel rupis, in medio flammarum prominebat.—Primariorum vero rivorum alter obruebat villam Montispilieri, ut omnia ejusdem vestigia abolita fuerint.—Tota massa ignea protendebatur in latitudinem 6 milliarium et circa initia duorum altitudinis canni 4, plus minus, pro locorum diversitate.»

Sed praestat totam hanc enarrationem, multa alia huc pertinentia prolixius exponentem, apud Kircherum 1240A perlegere, quod, spondeo, non sine animi, si quis in te pius est, tremore facies, maxime autem, si tum Pauli Bocconii, Siculi Panormitani, tum Petri Michonii, aut mutato nomine Abb. Bourdelotii, Epistolas de eodem illo incendio conjunxeris. Tum enimvero Mantuanum vatem, non oestro nimio percitum, terribile suum de hoc monte carmen, Aeneid. L. III, effudisse fateberis:

. . . . . . horrificis tonat Aetna ruinis,
Interdumque etiam prorumpit in aethera nubem,
Turbine fumantem piceo, et candente favilla,
Attollitque globos flammarum, et sidera lambit.
Interdum scopulos, avulsaque viscera montis
Erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras
Cum gemitu glomerat, fundoque exaestuat imo.

Et tamen illi nonnisi rivi erant fornacis hujus subterranae, immensa vi liquefactorum mineralium repletae. Quid autem, si alios quoque montes, Aetna non 1240B minus quandoque terribiles, adjunxeris? Non dico Vesuvium Campaniae, sed Strongylum et Vulcanum in insulis Liparitanis, et praeterea alios ejusmodi fulmineos montes in Terzeris et Canariis, Maris Atlantici insulis, innumeros alios, si denique ultimae Islandiae, quasi ipsa glacie concretae, terribilem illum Heclam evocaveris? quanta credis ignium immensitate opus esse ad totidem capacissimas fornaces inflammandas, quas si omnes in unum conjunxeris, quid aliud Aetnam, quid Vesuvium, quam illius ignei Oceani, in abditioribus terrae recessibus, intimisque visceribus furentis, fumariola dixeris? Quanta autem jam, obsecro, tanta tamque immensa metallorum, mineralium (quae singula per sese summum calorem excitare solent), aliarumque combustibilium materiarum, velut in unam massam coacervatarum vis, quantus furor, aestusque hujus Oceani erat! quantillus (quod stupendum sane!) apud multos peccatores ejusdem timor est! Vide autem, quid apud miseros illos Cataneenses 1240C mortis duntaxat temporalis metus potuerit! « Planctus (ita enim historiam suam prosequitur Squillacius), disciplina, orationes, processiones, jejunia, abstinentia, expositiones 40 horarum, in nullis Ecclesiis cessabant, tantumque dolorem ingerebant, ut saxa lacrymarentur.» Et jam induratorum quorumdam peccatorum plusquam saxea corda sunt, quae mortis aeternae formidine ne commoventur quidem.

Sed ecce rursus aliud fumariolum, atque ex eo erumpens incendium, cui restinguendo ne quidem Oceanus ipse par fuerat. Incredibili huic spectaculo maximam tamen fidem facit P. Ricciardus S. J. qui, ut Kircherus L. IV Mund. subter., in haec verba testatur: Praesens omnia oculis suis vidit, et Roma totius rei eventum mihi ore tenus postmodum retulit, et scripto testimonio posteritati notum esse voluit. Ita vero P. Ricciardi, ut eam laudatissimus Kircherus suo calamo posteritatis memoriae commendavit, narratio habet: «Si unquam ignes illi conclusi in terrae visceribus vim suam exercuerunt, tum maxime, quando Anno 1240D 1650, Die 24 Sept. usque ad 9 Octob. tot ingentibus et tam frequentibus terrae motibus Insulam illam» ( Santerinium fuit, a S. Irena V. et M. cujus nomini sacra est, sic dicta) «concusserunt, ut Santerinenses, ruinam proximam sibi metuentes, diu noctuque aris supplices advolverentur. At nec dici, nec explicari potest, quantus timor omnes invaserit, cum ruptis obicibus victrices illae flammae viam sibi facere per medias aequoris undas contenderunt 4 circiter milliaribus Italic. ab Insula Santerinensi versus Orientem; siquidem repente mare intumuit ad 30 sursum cubitos, lateque per vicinas terras se extendens obvia quaeque vertit, adeo ut in ipso Candiae portu, qui tamen 80 milliar. inde distat, et triremes et naves repentino impetu confregerit. Aer vero vaporibus illis maleolentibus et sulphureis infectus, et obtenebrescere, et innumeras formas coepit induere. Hinc lanceas igneas, et enses flammivomos 1241A vibrari, illic coruscantes sagittas emitti, hinc velut terribiles serpentes et dracones volitare, illinc fulmina et fulgura cieri, etc., etc.» Tantam autem, pergit, pumicum vim ignea illa vorago evomuit, ut totam pelagi superficiem contegerent. Smyrnam usque et CPlim delatos fuisse, littoraque omnia complevisse certissimum est. Vis autem incendii primis duobus mensibus erat maxima; quandoquidem et bullire vicinum mare instar ferventis ollae videbatur, et diu noctuque ingentes flammarum globi fumique densissimi emergebant, etc., etc.

Quid vero? an dissimulandam putem Catastrophen alteram, priori similem, imo omnium multo truculentissimam, quam Oceanus ipse, qua Insulas Azores interfluit, priori saeculo praebuerat? En igitur rursus ipsius Kircheri L. II. M. S. Cap. XII, § 4, verba: «A Pico (vulgo Pico delle Camerine) 6 milliaribus dissitus est locus, dictus la Ferreria, in cujus Oceani districtu die Sabbati mensis Julii Anno 1638 ignis cum tam inexplicabili violentia, non obstante dicti 1241B loci Oceani 120 pedd. Geometr. a piscatoribus antehac saepius explorata profunditate, erupit, ut ad tantum extinguendum incendium ne Oceanus quidem sufficeret. Spatium, quod ignis ebulliens occupabat, tantum erat, quantum 2 modiis frumenti disseminandis sufficiebat, cum tanta violentia erumpens, ut, non obstante dicta Oceani profunditate, nubibus sese aequaret, in supernam aeris regionem elatus, evecta secum ipsa aqua, arena, terra, saxis, aliisque ingentibus molibus, quae eminus (triste intuentibus spectaculum!) comparebant floccorum ad instar gossipinorum; in mare vero reversa materia liquefacta pultis prae se ferebat speciem. Subinde adeo immensae magnitudinis saxa in 3 lancearum altitudinem projiciebat saevientis naturae vis, ut non saxa, sed montes integros ejectos diceres. Accedebat ad horrorem id, quod recidentes, in altum projecti saxei montes, in alios, e visceribus maris eviratos, illisi, cum terribili fragore 1241C in 1000 partes dissilirent, quae postea manibus acceptae in arenam nigram conterebantur. Porro ex varia immensaque rejectamentorum multitudine, saxorumque innumerorum coacervatione, insula nova in medio, eoque profundissimo Oceano, in principio quidem parva, 5 jugerum, at in dies augmentata in tantum excrevit, ut abhinc 14 diebus spatium longitudinis 5 milliarium occuparit. Tanta autem hoc incendio multitudo piscium periit, quantam vix 8 naves onerariae Indicae capere possent, qui longe lateque per Insulam dispersi, ne putrefactione contagionem aliquam causarent, ab indigenis in profundissimis foveis, ad 18 milliar. circumcirca collecti, sepulti sunt. Odor autem sulphuris spatio 24 milliar. sentiebatur.» Ita Kircherus ex fideli Patrum S. J. κατ᾽ αὐτοψίαν relatione.

Jam nullae exstent. Inter has utique Pompeia erat, ut fertur, ab Hercule condita, olimque Romanorum colonia de qua idem Noster in L. de Pall. c. 2, ait: Ex hujuscemodi nubilo et Thuscia Volsinios pristinos 1241D deusta, quo magis de montibus suis Campania speret, erepta Pompeios. Item in Apol. cap. 40, ubi: Sed nec Thuscia, atque Campania de Christianis querebatur, cum Volsinios de coelo, Pompeios de suo monte perfudit. De his item Tacit. L. XV Annal. c. 22, in haec verba testatur: Motu terrae celebre Campaniae oppidum, Pompeii, magna ex parte proruit. Sed qui haec exactius nosse cupit, apud Dionem Cass. Hist. Rom. L. XVI in Tito, reperiet. Quid prohibet autem, quoniam semel prolixus esse coepi, Notarumque angustias jam perrupi, haec ex ipso Authore excerpere, quae et supradictis fidem faciunt, cum viderint, haec non nova esse, sed jam ferme XVII inde Saeculis accidisse. Ita ergo ex suo Dione Xiphilinus habet: Dein mare simul fremere, omne coelum una sonare, ingensque et repentinus fragor, quasi montes simul considerent, exaudiri. Tum exilire primum immensi lapides, et ad summos vertices pervenire, deinde magna copia ignis 1242A fumique, ita ut omnem aerem obscuraret, occultaretque solem, non aliter, ac si defecisset, etc. Alii existimabant, aut mundum in chaos redigi, aut igne consumi, etc., etc. Tanta vero erat copia cineris, ut terram, mareque, atque adeo ipsum aerem compleret: quae res multa damna importavit, non solum hominibus, praediisque, ac pecoribus, sed etiam pisces, volucresque omnes peremit, duasque integras urbes. Herculanum, et Pompeios, populo sedente in theatro (non utique spectaculi cujusdam, sed speratae securitatis causa, locique contra ruinas magis communiti fiducia) penitus obruit.

Atque hoc ipsum jam est illud, seu Herculanum, seu Herculaneum, quod ab Hercule post expeditionem suam Hispanicam conditum Dionysius Halic. L. I. Antiq. Rom. cap. 44. refert, ac cum A. C. 63, sub Nerone vehementer convulsum, magna sui parte concidisset, et circa A. C. 80 penitus absorptum fuisset, jam anno 1713, adeoque post integra XVI Saecula detectum, ingentem Veteri Historiae lucem accendit, ac Neapolitanarum Antiquitatum gazophylacium novi 1242B inaestimabilisque thesauri ditissimis accessionibus locupletavit, cujus, jam sub praelo sudantis, plenissimam communicationem totus literarius Orbis ingentibus desideriis exspectat.

De die. Voluit dicere in dies, seu quotidie, aut, ut alias dicere solemus, de die in diem: quo sensu etiam Noster in Apol. cap. 16, inquit: Nove de die vivitis. Atque sic etiam Terentius, in Adelphis, Apparare de die (singulis nimirum diebus) convivium dixit.

Sperent, seu timeant. Nam sperare (ut alias spes cum timore suapte natura conjungitur) in deteriori quoque hoc sensu apud Veteres accipi consuevit: ut est illud Maronis, I Aeneid.:

Si genus humanum, aut mortalia temnitis arma,
At sperate Deos, memores fandi atque nefandi.

Itemque L. IV:

Hunc ego si potui tantum sperare dolorem

1242C Ignis intrinsecus foeta. An montes ipsi sunt foeta? At quis tantum Grammaticus lapsum Tertulliano impingere ausit? An legendum, ignis intrinsecus foeti? at sic rursus ambiguum foret, an foeti ad montes, qui ignis, aut potius igne foeti sunt, an ad ignis referendum esset, quasi ipse ignis sulphure, etc., foetus esset. An vero cum Latinio magis placet foetu, seu foetura, legere? Enimvero sic ipse puto.

Nobis judicii, i. e. supplicii, seu poenae infernalis. Vide supra Cap. III, Not. In judicium.

Nunquam tamen finiuntur. Nullum saeculum est, cujus historia tales montium furores non enarret, ut de Vesuvii quidem incendii Kircherus ejusmodi Chronicon habet, ubi a primo ingressu Janigenarum in Siciliam 18 tumultuantis Aethnae exempla recenset. Alii vero ejusmodi tristia Vesuvii exempla, a Christi temporibus usque ad nostra haec, ultra 20 recensent. At vero immanes hos caminos perpetuo igne succensos esse, fumi continua, densaque, etiam in quiete sua, eructata volumina omni luce clarius manifestant.

1242D Caeterum gravis hic quaestio jam diu exercuit Philosophos, unde sempiterna illa ejusmodi montium incendia, et inexhausta, tantis incendiis per tot saecula fovendis, pabula. Videri enim posset, omnia subterrestria pyrophylacia, ipsumque infernum, quantumvis immensum, per ignivoma illa spiracula jam pridem exoneratum fuisse. Nos, quoniam longior rei hujus tractatio extra praesens institutum est, mentem nostram nonnisi breviter aperimus. Ac 1º quidem notamus, horrendis illis Aetnae concussionibus egestam materiam maxime in crepidine ipsius crateris accumulari, et aliquando in tantam altitudinem, ut novus quandoque mons, aut certe montis non contemnenda pars, videri possit. 2º Hic cinerum, aliorumque rejectamentorum cumulus jam per sese variis salibus imbutus, novis quoque ac subterraneis accessionibus per occultos, ex mari praecipue, nec non ex resolutis nivibus, quibus, vertices horum 1243A montium ferme assiduo candent, ex circumfluo ac halinitroso aere, etc., faecundari solet, usque donec subjecti ignis aestu excocta, ac velut in pultem liquefacta materia, per subterranea ventorum spiracula, aut etiam aquae ex hydrophylaciis illapsu, in summum furorem agatur, etc. Quantum vero vel unica aquae gutta, metallo in fornacibus fusoriis fluido aspersa, et quam incredibilem tumultum excitare, quam horrendam omnium rerum stragem edere valeat, non pauci, et haud modico suo damno, nonnunquam experti sunt.

Supplicia interim montium. Supplicia montium vocat, damna ab ipsis his montibus illata, praesertim ad peccatorum castigationem, etc.

Non judicii. Haud obscure innuit illud Judicium extremum, in quo universus orbis, ut in L. de Bapt. c. VIII. Not. Igni destinatur, diximus, conflagrabit, auditurique sunt damnati terribilem illam sententiam: Discedite, maledicti, in Ignem Aeternum, etc., quem jam nunc Supremus Judex per flammivomorum montium 1243B incendia comminatur.

Deputabit. Simpliciter pro putabit, seu aestimabit. Ita Noster quoque in Exhort. ad Castit. c. 6, ait: Erat vetus dispositio, quae in Evangelio nova deputatur, etc. Sic et Plautus dudum antea in Amphitr. dixerat: Nec quidquam sit, quin me omnes esse dignum deputent. Quem et Terentius in Hecyra secutus est, ubi:

Aedepol, nae meam herus operam deputat parvi pretii.

Scintillas. Eodem jure, quo immensos illos montium ignivomorum crateres fumariola dixerat, nunc illorum incendia scintillas appellat. Et sunt sane, si cum immenso illo Inferni incendio comparata fuerint. Nunc vero scintillae nostrae cum forte adurunt manus, hae vel ad primum attactum prae dolore retrahuntur: nondum autem, non dicam plumbo liquefacto (quam leve enim id esset!) sed neque illis Aetnae aut Vesuvii torrentibus igneis (id est scintillis) manus 1243C immersere peccatores, in illo infernali barathro, et propria ignei Elementi sede, fors aeternum exurendi, et nunquam comburendi.

Inaestimabilis foci. Cujus scilicet ardoris immensa vis omnem, non dico aestimationem nostram, sed omnes imaginationis vires longissime transcendit.

Missilia. Missilia olim dicebantur ea auri argentique signati munera, quae nonnunquam ab Imperatoribus, aut a Senatu et Magistratibus, in populum, ad ejusdem plausus ac favores sibi quaestuose conciliandos, ac, ut barbare dicam, collectandos, spargi solebant. Quin vero et aliarum rerum subinde missilia fiebant, ut apud Sueton. in Calig. habetur: Sparsit et missilia variarum rerum. Postea vero haec vox ad militiam quoque transiit, ut tela in hostes missa, pariter missilia vocarentur. Sed et fulmina missilium nomine Noster in L. de Pall. cap. 2, appellare non dubitavit.

Exercitoria. Exercitor proprie est, qui alterum docet exercendo, ut ex Plauto in Trinum. colligitur: 1243D His quisquis est, Curculio, est exercitor; is hunc hominem cursuram docet. Unde et tela illa, quae in exercitiis militaribus, et umbraticis emittebantur, exercitoria, et apud Senecam L. II. Qq. Natt. lusoria vocantur.

Intinctionis dominicae. Seu Baptismi, a Christo Domino instituti.

Monimenta. Monimenta dicuntur, quae posita sunt ad monendam nostram mentem, ut memoriam praeteritarum rerum conservet. Junius hic munimenta legit, quod adversus gehennam praemuniant.

Secunda subsidia. Eleganter dictum; nam subsidia veteribus proprie erant tertium illud in acie agmen, ex triariis ac emeritis, fortissimisque constans, qui proin in extremo collocati, sub vexillis suis in genua subsidebant, laboranti fors exercitui subvenire, labantemque aciem novo subsidio restaurare parati. Vide Varron. de Ling. Lat. L. IV.

1244A Mutae quidem. Mutas dicit, quae articulata voce destituuntur.

Animae. Animas hic pro animalibus ponit, velut partem pro toto.

Agnoscunt. Ita enim ipsius naturae instinctu, divinitus sibi indito, noxia vitant, salubria quaerunt, et cum aegrotare incoeperint, sibi ocius de remediis circumspiciunt. Instinctum autem illum habere aliquid humanae rationi analogum, dubium non est.

Moras. Mora apud Chirurgos dicitur canalis quidam, arte excavatus, in quem crus fractum, ac jam fasciis circumligatum, reponitur, ut ibidem immotum permaneat, moram que trahat. Sic et sagittae, cuti altius infixae, suas ibidem moras trahunt, et aliquando irrevocabiles, cum scilicet nimis profunde insederint, quam ut ab ipsis animalibus vulneratis extrahi aut excuti, sicque e vulnere revocari possint.

Dictamno. Ita quidem de capreis Arist. L. IX Hist. animal. c. 6, in haec verba affirmat: In Creta Insula capreas sylvestres sagitta transfixas, dictamnum herbam 1244B quaerere aiunt: hoc enim spicula ex corpore ejiciuntur. Atque idem in L. de Admir. audit. n. 4, confirmat. Unde Virg. L. XII. Aeneid.:

Dum Venus indigno nati concussa dolore
Dictamnum genitrix Cretaea carpit ab Ida,
Puberibus caulem foliis, et flore comantem
Purpureo. Non illa feris incognita capris
Gramina, cum tergo volucres haesere sagittae.
At Plinius L. VIII H. N. c. 27, haec ad cervos transfert. At quam multa subin finguntur, aut nimis credule narrantur, quae non verificantur! Certe hodiernis naturae scrutatoribus hac de re altum silentium est, utique nec ex sua nec aliorum sufficienti experientia quidquam habentibus, quo huic veterum persuasioni fidem rite facere possent.

Illos oculare, i. e. visum illis dare. Sic enim idem Noster in Apol. c. 21, habet: Jam expolitos, et ipsa urbanitate deceptos, in agnitionem veritatis ocularet: quod verbum caeteroquin ab Antiquis vix usurpatum, 1244C S. Cypr. in Tract. de Idol. vanit. ad fin. ex Tertulliano suo mutuatus fuit, de Apostolis loquens, qui caecos et ignaros ad agnitionem veritatis ocularent.

De sua Chelidmia. Quod hirundines caecos pullos pariant, Aristoteles L. IV. de Gen. anim. c. 6, asserit, caeterum de chelidonia nihil; at vero Plinius loc. cit. id affirmat, narrationibus alienis plerumque nimium fidens. Adeo autem ad vulgus persuasio illa transiit, tamque tenaciter haesit, ut etiam ipsum hirundinum nomen (Graecis enim haec avis χελιδὼν dicitur) ad plantam illam transierit, non minus Germanis nostris Schwalben-Kraut, aut Schwalben-Wurtz appellatam. Sed et illa non hirundinum duntaxat, sed omnium prope volucrum, si aquatilium species excipiamus, recens exclusarum caecitas proprie talis non est, sed mera palpebrarum obductio, quae post aliquot dies sensim diduci, suisque oculos velaminibus liberare solent.

Sibi institutam, i. e. pro se, rursus per poenitentiam in gratiam Dei restituendo, institutam.

Babylonium regem. Est hic non ille Nabuchodonosor, 1244D (alias Saosduchin appellatus, qui A. M. 3347 in campo Ragau Medorum Regem Arphaxad profligavit; nec alter Nabuchodonosor, alias Nabopolassar dictus, qui A. M. 3378 Regnum Chaldaeorum condidisse creditur: sed hujus filius Nabuchodonosor, cognomento Magnus, et in Regno A. M. 3399 successor, qui Joakim, Regem Juda, in servitutem redegit (IV. Reg. XXIV, 1.) , qui obsessa Jerusalem, Joachin sponte cum omnibus suis se dedentem, in captivitatem abduxit (loc. cit. vers. 12 et seqq.) ; qui Sedeciae, ultimi Regis Juda, expugnata Jerusalem, filios occidit coram eo, et oculos ejus effodit, vinxitque eum catenis, et adduxit in Babylonem (IV. Reg. c. ult. v. 7) , denique per Nabuzardan, Principem exercitus sui, succendit Domum Domini, et domum Regis, et domos Jerusalem omnemque domum combussit igni (ib. v. 9.) , sicque totum regnum Juda penitus extinxit, funditusque evertit.

1245A Ex hac ergo, et plurimis aliis victoriis, quas de Syris, Phoeniciis, Aegypto, etc. reportaverat, cum multo jam elatior, suique nimium impotens factus esset, demum ad castigandam ejus superbiam, nulla jam alia ratione expugnabilem, Deus ipsi per somnium arboris procerissimae, et pulcherrimae, sed per manum angeli succisae, omni ornatu suo spoliatae, radicis ejus vinculo ferreo et aereo alligatae, etc., futuras superbiae suae poenas ostendit, somnium hoc exponente Daniele, regemque ad poenitentiam efficaciter adhortante: Peccata tua eleemosynis redime, et iniquitates tuas misericordiis pauperum: forsitan ignoscet delictis tuis. At vero cum monitis tam salutaribus Rex obtemperare nimis pertinaciter recusasset, tandem, indulto etiam duodecim mentium spatio, in aula Babylonis deambulans dixit: Nonne haec est Babylon Magna, quam Ego aedificavi in Domum Regis, in robore fortitudinis Meae, et in gloria decoris Mei? Quid ergo? Cumque sermo adhuc esset in ore Regis, vox de coelo ruit: Tibi Dicitur, Nabuchodosor rex: Regnum tuum transibit a 1245B te, et cum bestiis et feris erit habitatio tua, foenum quasi bos comedes, et septem tempora mutabuntur super te donec scias, quod dominetur Excelsus in regno hominum, et cuicunque voluerit, det illud. Quid autem porro? Eadem hora sermo completus est super Nabuchodonosor, et ex hominibus ejectus est, et foenum ut bos comedit, et rore coeli corpus ejus infectum est, donec capilli ejus in similitudinem aquilarum crescerent, et ungues ejus quasi avium. Cum vero in miserrimo hoc statu per septem omnino annos inter bestias egisset, satisque jam humiliatus esset, quid porro acciderit, ipsemet deinceps vers. 33 enarrat: In ipso tempore sensus meus reversus est ad me, et ad honorem regni decoremque perveni, etc. et Magistratus mei requisierunt me, et in regno meo restitutus sum, et magnificentia amplior addita est mihi.

Unguium aquilinum in morem. Vulgata nostra ungues avium, rapacium videlicet, memorat, inter quas utique aquilae eminent.

1245C Horrorem leoninum. Ubi Vulgata nostra in similitudinem Aquilarum, LXX, λεόντων, Leonum, habent, indeque nonnulli olim in eam opinionem prolapsi erant, regem hunc in leonem mutatum fuisse.

Praeferente. Multa in terribilis hujus metamorphosis historia sunt, quae inter Interpretes sat contentiose disceptantur, accuratius utique discutienda, si multo arctiores instituti nostri limites denuo (nam id jam alibi satis factum) transgredi liceret. Quoniam vero Tertullianus noster tristissimum hoc exemplum prae caeteris proposuit, cujus terrore peccatores, de se nimium superbe praesumentes, ad seriam poenitentiam compelleret, non omnino abstinere possumus, quin eidem paulo aliquid immoremur. Igitur tanquam omnino certum

Suppono Iº contra Originem, sensibus allegoricis alias nimis justo deditum, ac a S. Hieron. in suo ad Daniel. Comment. caeterisque deinceps Interpretibus male notatum, non meram hanc allegoriam, sed veram omnino historiam esse; quamquam non ignorem, 1245D quae Is. c. 14 a v. 8 de Nabuchodonosore (ut quidam volunt) dicuntur, pleraque etiam in allegorico sensu, ex mente Ss. Patrum, ipsiusque Ecclesiae de Luciferi, sed mox extincti, et nunc tenebrarum regis, miserrimo a coelis exterminio intelligenda esse. Rursus autem

Suppono IIº nihil in hac re tuto asseri posse, nisi quod ipse tenor historicus apud Danielem exigit, qui rem hanc secundum circumstantias etiam minutas, ex afflatu utique Spiritus Sancti, ad nos praescripsit, proindeque Deus ipse plura a nobis certo nosci non voluit.

IIIº autem aio: Regem illum Babylonium non revera in bovem, aliamve bestiam, commutatum fuisse; neque enim ipsa hominis anima converti potuit in animam bovis: quod utique fuisset essentias rerum mutare; neque in corpus ejus, expulsa anima hominis, velut per quamdam μετεμψύχωσιν, subintravit anima 1246A bovis; non enim id naturaliter fieri potuisset, et ad miraculum confugere, sacri textus tenor nullatenus compellit, significans tantum, quod comederit foenum Ut Bos, non quod in verum bovem transierit. An enim bobus capilli in similitudinem aquilarum, aut ungues quasi avium sunt? Accedit deinde, quod, si veram bovis animam induisset, nullam sane poenam inde Nabuchodonosor sensisset, neque ex ea ad veri Dei cognitionem adduci potuisset, solo nimirum corpore, nulla vi intelligendi relicta, superstes. Aut forte animam bruti ab anima regis in consortium ejusdem corporis (novo scilicet miraculo) admissam fuisse quis dixerit? Aut denique animam hominis, interea alio fugitivam, et alicubi extra omne corpus exulem, aut penitus in nihilum redactam, deinde vero aut postliminio reversam, aut reproductam, seu de novo creatam, pristinum corpus subiisse, ac regem sibimetipsi reddidisse dicemus? Quis ejusmodi monstra opinionum comminisci ausit? Igitur denique

IVº aio: Immutationem regis non in sola ejusdem 1246B phantasia, qua se bovem esse credens, foenum comederit, sed in exteriori plane corporis habitu et figura, capillos quasi aquilarum, et ungues avium, etc., induente, factam fuisse, cujus rei hypothesin sic adorno: 1º Nabuchodonosor ex hominibus, id est, eorundem consortio, abjectus, non propterea tamen homo esse desiit, sed repentina phrenesi atque amentia correptus, humanae rationis usum amisit, suorum praesentiam, et omnem custodiam effugiens, aut perrumpens, ac in campos et sylvas se proripiens, vestibus suis paulo post maceratis, aut, ut amentes solent, rescissis, palabundus circumerravit, ac humanis jam cibis deficientibus, bovis imaginatione totus jam alias correptus, ad hujus quoque pabula se convertit, et foenum comedit Ut Bos. 2º Ex assiduo hoc, et homini tam exotico alimento, sanguinis, caeterorumque humorum, ac spirituum animalium, istiusque temperamenti penitissimam immutationem fieri, tandemque etiam totius corporis exteriorem habitum depravari 1246C necessum fuit, et ex ferino ac tam diuturno alimento, in horridum aliquid, scilicet capillos in similitudinem aquilarum, et ungues quasi avium, efferari, ut ita denique Nabuchodonosor non solos homines, sed ipsa quoque boum agmina quasi ἀνθρωπόταυρος exterrere potuisset. Et sic denique satisfieri posse videtur Danieli, ut Caput ejus quartum accurate perpendenti manifestum erit.

At vero quid durante funestissimo hoc suo septennio rex? an interea rationis usu retento calamitatis suae magnitudinem sensit, ferme ut Apuleius in fabuloso suo Asino de seipso testatur? Ita quidem sensisse Tertullianus noster videtur, dum Diu ( quamdiu nimirum infelix ille status regis perduraverat) poenitentiam immolasse, et septennali squalore exomologesin operatum fuisse ait. Alii autem haud pauci saltem intervalla rationis regi non infrequenter illuxisse credunt, ut conditionis suae miseriam subinde agnosceret. Neque enim, aiunt, statum illum poenalem futurum fuisse, si nil quidquam molestiae inde sensisset, 1246D neque eam cum pristinae dignitatis suae felicitate comparare potuisset, sed potius in depravato hoc alienatae mentis statu per campos et sylvas inter fera animalia etiam cum voluptate circumerrasset.

Verum, si mentem meam ingenue profari licet, in eam propendeo sententiam: regem per totum illud 7 annorum tempus usu rationis plane destitutum fuisse; neque enim aliud nos sentire sacer Textus compellit: Igitur, ait, Post Finem Dierum ego Nabuchodo nosor oculos meos ad coelum levavi (levasset autem saepius, si per quaedam rationis intervalla status sui infelicitatem agnovisset), et Sensus Meus (quo verbo utique usus rationis, seu sensus ac perceptio mentis, denotatur) redditus est mihi, et Altissimo benedixi, etc. Quod ipsum per patheticam illam orationem, qua Dei laudes, gloriam, potestatem, et regnum celebrans, pergit: In Illo Tempore sensus meus reversus est ad me, et figura mea reversa est ad me, etc Igitur tunc 1247A demum cognovit Deum, cum et intellectum, et pristinam hominis figuram recuperavit.

Hanc vero rem ulterius sic explicare juvat: Septennio illo elapso rex veluti ex alto sopore evigilans, discussis (neque autem sine miraculo id tam subito fieri poterat) atris illis spiritibus, hactenus animum undique obsidentibus, recurrenteque immanis superbiae suae, rerumque ex eadem sceleratissime actarum memoria, totaque tam diuturnae miseriae infelicitate, omnibusque ejusdem circumstantiis vivaciter intellectui objectis, edomita tandem illa superbia sua, ad Dei veri agnitionem, et tum Justitiae, tum Clementiae, professionem adactus, denique conversus fuit, etc.

Proh malae tractationis! Hellenismus est; nam Graeci signis exclamationis frequenter genitivum jungere solent.

Deus recipiebat. An rex hic egerit poenitentiam, veram, salutique aeternae proficuam, qua scilicet peccata ejus deleta fuerint? an dein in ea perseverans 1247B denique salutem ipsam inter vere poenitentes consecutus fuerit? res multum ambigua est. Equidem S. Hieron. in Ep. VII, ad Laetam, nec non S. Aug. in Ep. CXXII (nunc CXI), ad Victorianum, maxime vero auctor Libri (olim S. Augustino adscripti) de Praedest. et grat., c. 15, eidem favere videntur: aliis autem poenitentia illa vehementer suspecta est, eandem ex inconstanti regis hujus genio dimetientibus.

Sane quidem cum somnii sui de Statua illa, ex 4 metallis conflata, interpretationem a Daniele accepisset, totus stupefactus in has voces prorupit: Vere Deus vester Deus Deorum est, et Dominus Regum, et revelans mysteria, etc. Dan., III, 47. Verum quam in sua Dei veri agnitione parum stabilis fuerit, quanto autem deinceps quoque fastu intumuerit, succedens alterum illud arboris pulcherrimae, sed mox succidendae, etc. (Dan., IV) somnium, tum vero vibrata in regem terribilis illa sententia de septenni inter bestias exilio demonstrat. Cum enim integrum adhuc 1247C annum indulsisset Deus, peccatis per eleemosynas, aliaque bona opera redimendis, nil horum quidquam fecisse, quin potius nova inflatus superbia de rebus a se gestis proterve gloriatus fuisse legitur. Quid vero insuper? cum integrum septennium inter feras in miserrimo illo corporis habitu exegisset, postquam pristinam non tantum formam, sed et regnum ipsum, et quidem ampliori magnificentia auctum, recepisset, quid tandem? demum exclamasse legitur: Nunc igitur ego Nabuchodonosor laudo, et magnifico, et glorifico regem coeli: quia omnia opera ejus vera, et viae ejus judicia, et gradientes in superbia potest humiliare. De poenitentia vero, de dolore animi, de anteactae vitae detestatione, de novae melioris proposito, etc., nihil legimus. Atqui haec sunt, in quibus verae sinceraeque poenitentiae ratio consistit.

Sed et illa Dei agnitio, illa humilitas quantilli temporis fuit? Ecce multo jam majorem, prorsusque, nisi Propheta id testaretur, incredibilem animi de novo intumescentis vesaniam! Vix annus elapsus 1247D erat (ut interpretes computant), cum Nabuchodonosor rex fecit statuam auream, altitudine cubitorum 60, et statuit in campo Dura (Dan., III, 1, etc.) , vel Nabopolassari, patris sui, vel Beli, apud Babylonios tunc deorum maximi, vel ipsius Nabuchodonosoris, simulacrum praeseferentem, eamque severissimo edicto proposito voluit adorari; at sacrilegum nefas cum tres illi pueri, Sidrach, Misach, et Abdenago, admittere renuissent, jussit eos in fornacem igneam conjici; unde cum salvi fuissent educti, rex novo ingentique miraculo attonitus exclamavit: Benedictus Deus Deorum, qui misit Angelum suum, etc. (Ib., v. 95) . Quin et publico ac severissimo decreto blasphemos in Deum Israel compescuit, publice contestatus: Signa et mirabilia apud me fecit Deus Excelsus. Placuit ergo mihi praedicare signa ejus, quia Magna sunt, et Mirabilia ejus, quia Fortia: et regnum ejus Regnum Sempiternum, et Potestas ejus in generationem et generationem 1248A (ib., v. 10) . Hoc ipsum vero id Edictum est, in quo Nabuchodonosor deinceps enarrat ea, quae supra de suo in sylvis tam tristi septennio ex Dan. c. IV, attulimus, ut adeo necesse sit, metamorphosin illam regis (quod probe notandum) ante hanc trium Puerorum historiam contigisse.

Quis jam, oro, sibi de rege tam inconstante sinceram stabilemque poenitentiam polliceri queat, de cujus operibus, dignisque poenitentiae fructibus, et maxime ipsa morte felici, tam altum porro apud Danielem silentium est? Quam alia autem fuit Manassis, regis Juda, poenitentia! Enim vero impiissimus, et forte etiam ipso Nabuchodonosore multo sceleratior Rex, attamen postquam coangustatus est, oravit Dominum suum, et egit poenitentiam valde coram Deo patrum suorum, deprecatusque est eum, et obsecravit intente . . et abstulit deos alienos, et simulacrum de domo Domini . . . Porro instauravit altare Domini, et immolavit super illud victimas, et pacifica, et laudem: praecepitque Judae ut serviret Domino Deo Israel. Quae, 1248B obsecro, similia de Nabuchodonosore commemorata legimus? Equidem is Deum laudavit, magnificavit, etc.; num vero oravit, deprecatus est, obsecravit intente, etc.?

Et quid denique, si ea, quae Isaiae cap. 14 habentur: Infernus subter te conturbatus est in occursum adventus tui . . . Detracta est ad inferos superbia tua, etc., etc., praestantes nonnulli Interpretes, ac ipse etiam S. Hieron. de Nabuchodonosore intelligenda esse velint? Sed praestat regis hujus, seu poenitentiam et salutem, seu damnationem, inter ea relinquere quae Deus, ut multa ejusmodi alia, ad salutarem metum et penitentiae eo majorem constantiam nobis ignota esse voluit.

Aegyptius imperator. Pharao nimirum, rex Aegypti, qui hic latiori significatione Imperator dicitur, tanquam instar aliorum regum in suos summum imperium exercens.

Diu Domino suo denegatum. Jussus enim fuerat a Deo 1248C Moyses Pharaoni in haec verba denuntiare: Dominus Deus Hebraeorum misit me, ad te dicens: Dimitte populum meum ut sacrificet mihi in deserto: et usque ad praesens tempus audire noluisti.

Discidio maris. I. e. ea divisione, quam Graeci διχοτομίαν appellant. Atque sic etiam in L. de Pall., c. 2, de plaga discidii, et in L. de Resurr. carn., c. 19, de discidio carnis et animae, loquitur. Hac voce Solinus quoque cap. 36, usus est, inquiens: Atlanticus aestus in nostrum mare discidium (seu discissionem) orbis immittit.

Pervium licebat. Liceo, antiquum verbum, passivam significationem habet, proprieque dicitur res quaepiam licere, cum certo aestimatur pretio ac venum exponitur: liceri autem est aestimare, ac pretium ei imponere, ut emptores faciunt. Unde est illud Poetae:

Non licet asse mihi, qui me non asse licetur.

Licebat ergo mare, cum Israelitis a Deo offerebatur, 1248D tanquam transituris pervium. Alibi Tertullianus licere etiam pro liquere seu patere dicit, ut in L. adv. Hermog., c. 36, ubi: Sed de motu et alibi licebit, i. e. liquebit. Sic et supra cap. VI, pro emendatos liquebit, quidam codices licebit reponunt.

Revolutis fluctibus. De transitu Maris Rubri, tam felici ac prodigioso Israelitis, quam fatali Aegyptiis ac Pharaoni suo, Historia ex Exodi cap. 14, etiam in vulgus notissima est.

Exomologesi restitutus Differt autem exomologesis a poenitentia, sicut actus externus ab interno; poenitentia enim in animo dolentis, exomologesis vero in ore confitentis, aliisque operibus, internam illam poenitentiam etiam externe exhibentibus ac demonstrantibus, collocata est: de quibus Noster jam supra cap. IX per tot.

1249A Quasi Pharis. Pharos dicebatur Aegyptiorum turris illa altissima, quam inter septem orbis miracula habendam, in Pharo insula, a portu Alexandriae septem stadiis distante, et seu ponte, seu aggere, continenti conjuncta, Ptolemaeus Philadelphus (vel denique Ptolemaeorum aliquis) immani, ac teste Plinio (L. XXXIII, c. 12) , 800 talentorum (quae si rite calculum subduxi, 1,200,000 thaleros nostros adaequant) sumptu erexit, ut nocturno navium cursu ignes ostenderet, ad praenuntianda vada, portusque introitum. Ex hoc jam omnes turres, ut erat illa Capreis in Sicilia, quae paulo ante mortem Tiberii Caesar., terrae motu concidit (Sueton. in Tib., c. 74) , alia, quae a Claudio Imp. (teste eod. in Vit. Claud. c. 21) in exemplum Alexandrinae Phari in portu Ostiensi, a se effosso, suscitata fuerat, et quotquot demum in maritimis civitatibus hodie durant, et nocturnis ignibus, navigantium caussa, collustrari solent, generali nomine Phari appellantur, quod nomen non quidem, ut putavit Isidorus (L. XV de Orig., c. 2) graecae, ἀπὸ τοῦ 1249B φωτὸς ὁρᾷν, a videnda illic luce, derivatum, sed verisimilius aegyptiae originis est, ab ipsa insula, cui jam dudum antea Phari nomen haeserat, in turrim illam translatum.

Omnium notarum. I. e. pessime notatus, totidem scilicet peccatis, velut instar stigmatum animae inustis. Vide aliud ejusmodi humilitatis specimen, quod ad finem cap. ult. de Bapt. Tertullianus de se ediderat.

Super illa tacere. Quasi aegre huic tractatui se finem imponere, eumdemque velut invitus abrumpere significat.

1250A Princeps Adam, i. e. auctor, omniumque primus.

In paradisum. In Apol. c. 47, Tertullianus noster Paradisum nominat locum divinae amoenitatis recipiendis sanctorum spiritibus destinatum. Credidit autem Paradisum etiamnum exstare, ac sub Aequatore situm esse, et utrinque zona torrida ac velut muro quodam igneo cohiberi, sicque mortalibus inaccessum reddi. A qua opinione non multum abhorrere videtur S. Thom. 2. 2. q. 164, art. 2. ad. 5. Vox autem haec non inter Graecos a παρὰ et δεύω,ab irrigando, ut Suidas vult, nata est, sed Persicae, imo Hebraicae, vel potius Chaldaicae originis, ex et in pardes, quod secundum vim vocabulorum hortum myrtorum, vel denique omnem locum singulariter amoenum, significat, confluens.

Sed quomodo restitutus Adam per poenitentiam in Paradisum? Non utique terrestrem illum, e quo ejectus fuerat, et in quem omnis praeclusus reditus, postquam Deus collocavit ante paradisum voluptatis 1250B Cherubim, et flammeum gladium atque versatilem, ad custodiendam viam ligni vitae (Gen., III, 24) . Itaque paradisus ille spiritualiter ac mystice intelligendum est de statu gratiae, in quem Adam per poenitentiam repositus fuit.

Non tacet. Exemplo suo nobis adhucdum praedicans, qui in laboribus, inter spinas et tribulos in sudore vultus sui, tanquam perpetua poenitentiae opera, terram coluit, et ex ea comedit panem suum, ut scilicet nobis documento esset, nonnisi per laboriosae poenitentiae opera ad Paradisum Coelestem, sed perpetuo deinceps incolendum, perveniri posse.