Notae ad Caput VI.

Mediocritas, i. e. mediocre nostrum ingenium, ut modeste de se sentientes dicere solent. Vide etiam supra cap. III.

Ut omnis. Junius omnis hic pro omneis, ut veteres pro omnes solebant dicere, accipiendum vult. Verum qui omnis ad τὸ salutis referendum existimant, alio se Tertulliani loco (Lib. de Virgin. veland. cap. 8.) tuentur: Omne totum est, et integrum, et nulla sui parte defectum.

Novitiolis. Catechumenos hic intelligit, recens ad primum gradum admissos, adeoque in fide adhuc 1218C imbecilles.

Istis imminet, seu ad eosdem destinatum est, atque directum.

Aures rigare. Floridior metaphora de iis, qui ad audiendum Dei verbum in Ecclesiam admissi erant in Auditorum gradu inter Catechumenos constituti, de quibus paulo inferius.

Catuli. Catulus proprie est canis minor seu canicula; quamquam de omnibus brutis (solis autem viviparis), cum adhuc tenera sunt, recte dictum inveniam.

Perfectis, i. e. visu nondum perfecto, sicut nimirum in proverbio est: Canis festinans caecos parit catulos.

Reptant. Hellenismus autem est, ut ex gr. ἄδηλα ἔρπουσι, incerta, seu in incertum (nullibi certa et firma vestigia figentes) reptant. Tale est etiam illud in L. de Pat., c. 1: Qui caeca (pro caeci) vivunt.

Quidem. Aut subintelligendum se, aut omnino hic interserendum.

1218D Includere, i. e. concludere, ac quasi communire. Sic enim canes catulos suos intra cubilia sua continere student, ne temere dilapsi, caecitate sua in aliquod offendiculum incurrant, inde laedendi.

Desiderandi. Eo quod malis suis dsideriis finem propediem facturi sint, iisdem in Baptismo renuntiaturi, ac ex veteri in novum transformandi hominem.

Senescere. Apposita ac elegans ad poenitentiam similitudo.

Adulantur, i. e. pomorum venustati, quam ex parte adhuc retinuere, adulantur, in eadem sibi complacendo. Vide L. de Bapt., cap. III, not. Aut gratia, 1147 B, et cap. IX, Aquae gratia 1171 D.

In tinctionis, i. e. Baptismi, ut alias passim.

Medium tempus. Seu intermedium, nempe inter conversionem suam, et ipsum Baptismum, dum scilicet adhuc inter Catechumenos agunt.

Commeatum. Castrensis vox, veniam militibus datam, 1219A qua valetudinis, aut aliorum negotiorum causa, aliquamdiu a castris abesse ipsis licet, significans. Aliquando etiam ipsum illud spatium temporis, quo miles, aliquorsum profectus, a castris abest, denotat: imo et pro ipsa annona, in viaticum data, nonnunquam accipitur. Exempla apud Nostrum complura exstant: ut Apol., c. 32: Vim maximam universo orbi imminentem . . . Romani Imperii commeatu (spatio temporis, quod Deus, velut summus Imperator, eidem concessurus est) scimus retardari. Eodem sensu in L. adv. Prax., c. 1, sumitur: Sed et denuo eradicabitur in isto commeatu, etc. Sic in Apol., cap. 46, commeatum deliberandi saepe frustratum dicit. Et in L. de Fuga in Persec., c. 9, lucrari nos vult commeatum. Rursusque in L. II. adv. Marc., c. 10, ait: Commeatum operationibus ejus admetiendo, rationem bonitatis suae egit. Denique in L. de an. c. 30: Quia nec pariasset (par fuisset, et ex aequo congruens) commeatus hic vitae milliario, tempori longe scilicet brevior. Caeterum post commeatum subintellige magis vel potius; et fortasse 1219B haec vocula excidit ex hac comparatione, aut per ellipsin, Graecis frequentem, abest.

Quam poenitentiam. Delenda videtur haec particula quam, quae fors oscitantis librarii fuit.

Sustinere. Pro expectare positum videtur ut l. adv. Jud., c. 6 de Christi futuro adventu ait: sinecdum venit, sustinendus ( expectandus) est, dummodo (usque dum) manifestus sit adventus ejus.

Manum emittere. Facile hoc exemplum (hic etiam porro continuatum) occurrere poterat Tertulliano, quippe antea causidico, et in rebus forensibus gnaviter exercitato.

Addicere. Pro dare. Proprium rursus foro vocabulum est, ut Samuel Pitiscus in suo Lexico ad illam solemnem juris Praetorii formulam Do, Dico, Addico, quamdam ex veteribus legem recitat: Quicumque magistratus in ea colonia juredicundo praeerit, ejus magistratus de ea re jurisdictio, judicisque datio, Addictio esto. Alias autem addicere proprie venditoris 1219C est.

Instituit. Pro constituit.

Compensatione. Sane autem per poenitentiam jus Divinum, peccato laesum, reparatur, injuriaque eidem illata compensatur, in quantum nempe actus poenitentiae ipsam Christi pro nobis satisfactionem, ejusdemque merita sibi intime conjuncta habet. Sane multi deinceps ex Scholasticis fuere, neque hodie desunt, docentes, rationem formalem, ut vocant, poenitentiae in compensatione praedictae injuriae consistere.

Ne adulter. Per ellipsin utique subaudiendum sit.

Veritatem. Ceu inferius magis examinandam.

Absolvimur. Ironica haec locutio est; quasi vero ipsa absolutio verae poenitentiae, aut jam actae, aut agendae, demonstratio esset.

Pendente, i. e. adhuc suspensa.

Prospicitur. Tanquam adhuc imminens.

Mutatus est. In statum jam alium translatus. Hoc sensu idem Noster in L. de Resurr. carn. c. 57, ait: Oro te, si famulum tuum libertate mutaveris, etc.

1219D Sibi imputat. Tanquam horum se amplius reum agnoscens, et ea propter poenitentiam acturus. Quid autem in furaci hoc, fugitivoque hominum genere olim frequentius?

Emissus. Milites confectis legitimis (certorum nempe annorum) stipendiis, e castris mittebantur, seu e militia dimittebantur, juramento suo militari deinceps soluti: quae missio honesta; alia vero, ob morbum, aliudve corporis vitium facta, caussaria appellabatur, honestae aequiparata.

Pro notis, id est delictis militaribus, quibus male notatus erat. Si mavis, notas hic accipies, pro iis puncturis, seu stigmatibus, quibus tirones, militiae recens adscripti, signabantur, ut, si qua fugissent, ex iis agnosci, atque sub signa sua, ac vexilla retrahi possent, ex militiae legibus supplicio militari subjiciendi.

De notis his ita Vegetius, l. II c. 5 habet: Victuris 1220A duraturis, neque jam amplius delendis) in cute punctis milites scripti, et matriculis inserti, jurare solent. Et Aetius, Graecus quidam Medicus, apud Lipsium de Militia Rom. l. I, Dial. 9, ita loquitur: Στίγματα καλοῦσι τὰ ἐπὶ τοῦ προσώπου, ἢ ἄλλου τινὸς μέρους τοῦ σώματος, ἑπιγραφόμενα, οἶα τῶν στρατευομένων ἐν τοῖς χερσί. Hoc est: stigmata vocant, quae in facie, aut alia corporis parte, inscribuntur, qualia sunt militum in manibus. His ergo notis milites, quandiu ipsis militandum erat, suorum officiorum continuo admonebantur, et eorumdem transgressoribus gravissimae utique poenae metuendae erant.

Inituris aquam, seu baptizandis. Tunc temporis autem Baptismus communiter fiebat per immersionem, ut late Dogmatici nostri. Igitur aqua tunc non adeunda, sed plane ineunda fuerat.

Salvum. Securum, ac certum.

Asperginem. Aliqui Asparginem malunt. Plura de hac voce diximus in l. de Baptis. c. 5. Caeterum videtur Tertullianus hic alludere ad Baptismum, 1220B olim etiam per aspersionem, maxime clinicis seu grabatariis, collatum: qua de re rursus videndi Dogmatici, de Materia proxima Baptismi agentes. Potest autem et sic intelligi: vel asperginem unam duntaxat (aquam scilicet stillatim aspersam), ne dicam integram copiam aquae, etc.

Commodabit. Pro impertietur; non enim in forensi sensu, quo quis rem suam alteri ad tempus commodat, porro reddendam, sed prout significat, commodum alteri seu utilem operam praestare, hic usurpatur.

Furto. Pro furtive ac clanculum.

Circumduci. Seu fallaciis atque astutiis obtegi; quo sensu etiam aliquis ab altero circumscribi aut circumveniri dicitur. Omnis enim, ut in l. de Baptis. c. XVIII ait, petitio et decipere, et decipi potest.

Deus lumen est. Elegans sane sententia!

Symbolum mortis, i. e. Baptismum, a Christo institutum in signum rememorativum Mortis suae et sepulturae, 1220C imo et Resurrectionis, ut et nos in Adam mortui, Christo consepulti per Baptismum, a morte peccati in Vitam Gratiae resuscitaremur. Vide l. de Bapt. c. XI, n. Sine resurrect. ejus, et c. XVI, n. Glorificaretur.

Permittit. Recte Junius legit promittit; quamvis etiam permittit, quod in meo Codice est, tolerari posse existimem.

Excidunt. A Gratia nimirum, in Baptismo obtenta; quando etiam ab obtinenda multos, morte non raro praeventos, et frustratos fuisse novimus. Vide l. de Bapt., c. XVIII, n. Utilior est.

Aggressi, i. e. infidelem, ac inconstantem, ideoque nec seriam, nec sinceram poenitentiam agentes.

Ruituram. Talis nimirum similis erit viro stulto, qui aedificat domum suam super arenam, etc. Matth. c. VII, 26.

Auditorum Certus hic Catechumenorum gradus est, de quo supra et alibi fortasse pluribus. Quanquam hic simpliciter pro Catechumenis vocem hanc accipiendam 1220D putem, quam toties eodem sensu repetit.

Eo. Seu ea de causa, vel propterea.

Simul. Pro quamprimum.

Simul inspexeris. Seu mox ac propius, penitiusque eum cognoveris.

Incubas. Porroque, velut ex nimium tenaci habitu et consuetudine, incumbis. Vide l. de Bapt. c. XI, n. Resurrectionem.

Ignarus, i. e. cum adhuc Deum non cognovisses.

Separat. Pamelius, teste Junio, ex tribus Mss. legit a perfecto Dei verbo. Quodnam vero istud? Annon autem praestat lectionem mei codicis retinere, satis commode sic exponendam: Quid te a servo Dei, per Baptismum jam perfecto, separat, seu distinguit, ac discriminat? Nec autem Catechumenus prae baptizato eximium quidpiam habet, quasi ille sine poenitentia 1221A de peccatis suis propriis mox in Baptismum irruere posset, enimvero huic saltem praevia attritione opus est, ad eumdem fructuose suscipiendum.

Fide, i. e. fideli ac vera poenitentia, non ut c. praec., n. Hypocritarum.

Loti sumus. Interne nimirum: quae tamen non semper est ablutio perfecta, sed plerumque inchoata duntaxat. Poenitentia enim illa ex metu profecta, quam dicimus attritionem, ex se non justificat ante Baptismum actu susceptum, sed sola contritio perfecta ex amore Dei super omnia. Attamen in tam diuturna, quae olim a Catechumenis Baptismo praemittenda erat, poenitentia vix fieri poterat ut non aliquando in contritionem perfectam velut per gradus quosdam transiret, adeo ut aliquis peccatis deletis jam interne justificatus esset, antequam ipsum Baptismum actu susciperet. Videri hic possunt ea quae Conc. Trid. supra cit. a sess. 6. de Justif. c. 6. dilucide exponit.

Integer. Sincerus et perfectus, quem primam, 1221B id est, initialem ac inchoatam, ut mox antea diximus, intinctionem, seu baptismum vocat.

Quoad. Pro mox ac ut supra.

Senseris, seu cognoveris.

Ab aquis, i. e. post Baptismum, seu postquam ab aquis rursus egressi fuimus.

Induimus. Hic namque Baptismi necessarius ac, ut vocamus, ex opere operato effectus est; Sacramenta enim, instar causarum naturalium, in subjecto recte disposito necessario operantur.

Obstructi, i. e. undequaque impediti.

Alligatus. Ad Novam scilicet Legem Christi, post renuntiationem diabolo et omnibus pompis ejus a baptizato factam.

Qui enim optat. Antitheses sequuntur sane insignes.

Timidiorem. Timore Dei nonnihil magis concussum. Vide supra.

Repromitterit. Simpliciter pro promitteret, ut noster 1221C similia composita passim.

Praestaturus. Recte omnino pro praestiturus, cum praestare pro implere, aut perficere accipitur.