Notae ad caput XV.

Ventilatur, i. e. si quid ulterius contra Baptismum, ultra eas scilicet quaestiones, quas jam agitavimus, atque discussimus, obmoveri queat.

Relexam. Retexere non est hic texturam rursus 1183A dissolvere, ut olim a Penelope actitatum fuisse legimus: sed denuo texere, aut pertexere, id est, in re semel coepta, atque tantisper abrupta, pergere.

Omisi. Puto cap. XII, ubi de unitate Baptismi verbum facere incoeperat. Illic enim omisit; seu intermisit, quo sensu Horat. in l. de Arte Poet. dixit:

Pleraque differat, et praesens in tempus omittat.

Intercidere. Id est, ne imminentes sensus, seu porro dicenda penitus dissociarem, itaque telam omnem, velut intercidendo, abrumperem.

Baptismum. Ut Graeci τὸ βάπτισμα, ita et ex Latinis quidam, nec tantum Tertullianus noster, sed etiam S. Ambr. passim neutro genere Baptismum, mi, dicere solent.

Una Ecclesia in coelis. Innuit sine dubio id, quod Apost. ad Ephes. IV, 5, inquit, Unus Dominus, una Fides, unum Baptisma. Etenim, ut idem Apost. I, ad Corinth. XII, 13, loquitur, in Uno Spiritu omnes, in Unum Corpus baptizati sumus. Atque hinc etiam Clem. 1183B Alexand. l. IV Strom. p. m. 326. ait: Credentes per unum Baptisma ad consuetudinem omni ex parte perfectam abluit Dominus, qui etiam multa Moysis baptismata per unum comprehendit Baptismum.

Caeterum nonnulla transpositione verborum noster hic usus est, Baptismum secundo, Fidem vero (quam per Ecclesiam, cujus illa utique velut anima, haec vero verae Fidei ac Religionis propria sedes est, denotare videtur) tertio loco commemorans.

Non mirum autem est, quod Ecclesiam in coelis dixerit, cum haec passim in Evangeliis Regnum coelorum appelletur, ut Matth. XIII, 44: Simile factum est Regnum coelorum homini qui seminavit, etc., etc.; et v. 31: Simile est Regnum coelorum grano sinapis, etc. Et sic eodem cap. saepius, ubi certum est Ecclesiam nostram designari, quae a Deo in coelis ab aeterno ordinata, a Christo in terris plantata, et in unitate Baptismi coadunata, demum in coelis per visionem ac fruitivam dilectionem consummatur.

1183C Ad nos enim editum est. Sic quidam intelligunt: Ad nos enim illud sanctae Scripturae effatum (videlicet de Unitate Baptismi, ut mox supra) directum est, seu nos, Christi fideles, respicit.

Communicationis. Vel ex hoc solum loco manifestum est, morem ab haereticorum communione abstinendi, in Ecclesia antiquissimum esse. Adde etiam l. de Praescr. cap. XXX.

Nobis et illis. Cerdonem, Marcionem, Apellem, Hermogenem, ejusdemque furfuris alios hic suggillat, qui duos Deos, imo, ut Valentinus, integrum eorumdem examen ex deliro suo cerebro emisere. Vide lib. de Praescr. cap. VII. cap. XXX. cap. XXXIII. cap. XL. ad fin. et in Append. cap. XLIX. per tot.

Id est, idem. Valentinum singulariter hic insectatur, qui Christum ex Demiurgo et Sophia editum impiissime asserit, rursus de Praesc. cap. VII.

Non habent. Sunt quidem, qui Tertullianum hic ab omni erroris labe purgare contendunt, quasi de iis tantum haereticis eidem sermo fuisset, qui Baptismi 1183D legitimam formam adulterabant, ut erant temporibus Tertulliani Gnostici, Marcitae, Cataphryges, etc. At vero clarum est, eumdem loqui de haereticis universim, idemque in l. de Pudic. c. 19, confirmat: Apud nos, inquiens, ut ethnico par, imo et super ethnicum, haereticus etiam per Baptismum veritatis (verum Baptismum) utroque homine, nempe ethnico illo, et superinducto haeretico, purgatus admittitur, ad Ecclesiam videlicet.

Manet ergo, graviter hoc, quem prae manibus habemus, loco errasse Tertullianum; neque etiam ejus argumentum concludit. Licet enim haeretici illi, de quibus supra circa Deum et Christum enormiter erraverint, quamdiu tamen in ipso Sacramento administrando non errarunt, sed eamdem adhibuere materiam et formam, quam noster verusque Christus in sua veraque Ecclesia instituit, idem hic Baptismus erat, iisdem partibus essentialibus, ut vocamus, constans, 1184A eumdemque Auctorem habens. Potest ergo idem Baptismus noster etiam extra Ecclesiam nostram conferri, si rite eodemque modo, sicut in nostra Ecclesia, conferatur. Nam, ut S. Aug. l. V contra Donatist. c. 26, discurrit: Sicut dicitur Una Ecclesia, Unus Baptismus, ita dicitur Una Spes (respicit autem S. D. illud Ephes. IV, 1: Unum corpus, et Unus Spiritus, sicut vocati estis in Una Spe vocationis vestrae, et quod mox sequitur: Unus Dominus, Una fides, Unum Baptisma, etc.) Atqui, pergit, tamen Unum habuere Baptismum, qui Unam non habuere Spem; quomodo enim Unam Spem habebant cum sanctis et justis, qui dicebant: Manducemus et bibamus, cras enim moriemur, dicentes quod non esset resurrectio mortuorum?

Possunt igitur unum nihilominus habere, dareque Baptismum, qui unam non habent fidem, nec in una nobiscum Ecclesia sunt, Baptismus enim jauna et ostium Ecclesiae est, per quod solum ad eamdem ingressus patet; non igitur datur ei qui est, sed ut sit in Ecclesia. Sicut autem malus Baptismi minister 1184B in se non habet gratiam, et tamen eamdem per Baptismum alteri confert: sic et haereticus, etiamsi forte ipsemet Baptismum valide non susceperit, tamen alteri valide conferre potest, eique ostium illud Ecclesiae reserare, ac per id alium intromittere, ipsemet extra januam manens. Sed hac de re nos suo loco commodius exactiusque dicemus.

Interea vero ex dictis manifestum est opinionem contrariam jam Saec. II senescente in Ecclesia Carthag. ortam, ac deinceps ab Agrippino, ejusdem Episcopo, susceptam, a sancto Cypriano multo fortius confirmatam fuisse: qua de re illorum temporum Historia plena est, a Theologis nostris dogmaticis prolixius exhiberi solita.

At vero novum hic exurgit dubium, an Agrippinus ex Tertulliano, anve hic ex illo (coaevos enim fuisse constat) hunc errorem hauserit? quanquam autem res haec in tanta incertitudine Agrippini, Episcopatum suum auspicantis, satis clare definiri non possit, 1184C verisimilius tamen existimamus, Tertullianum ab Agrippino in hanc sententiam inductum, ac proin hunc erroris illius in Africa primum, quem noscimus, Auctorem fuisse. Imo quia Vincentius Lirinensis, Saec. V scriptor, Commonitorii sui cap. 9 de Agrippino in haec verba diserte testatur: Omnium mortalium primus (in Africa intelligo; nam in Oriente morem rebaptizandi haereticos jam diu antea viguisse constat) contra divinum Canonem, etc. rebaptizandum esse censebat. 2º accedit, quod sanctus Cyprianus quoque in Ep. ad Jubaianum, Agrippinum, tanquam omnium primum commemoret: Apud nos autem, inquiens, non nova et repentina res est, ut baptizandos censeamus eos qui ab haereticis ad Ecclesiam veniunt; quando multi jam anni sint, et longa aetas, ex quo sub Agrippino convenientes in unum Episcopi plurimi, hoc statuerint, etc. 3º S. Aug. L. II de Bapt. c. 7, de antiqua Ecclesiarum consuetudine loquens ait: Verius creditur per Aggrippinum corrumpi coepisse, quam corrigi. Atqui Tertulliano potius haec corruptio imputanda 1184D fuisset, si ille ante Agrippinum errorem hunc propalasset. 4º denique Tertullianus ipse mox initio hujus cap. per verba illa: ad nos enim editum est, satis significat, id se, tanquam solemni quodam decreto in africanis Ecclesiis constitutum, accepisse, nec proin suomet ingenio adinvenisse.

Contra autem obmovent alii, cum Tertullianus Lib. suum de Bapt. adhuc Catholicus, et ut in Qq. Crit. ad lib. de Praescript. Q. VII, diximus, circa A. C. 197 (quo fortasse Agrippinus nondum sedi Carthag. admotus fuerat) scripserit, et Persecutio an. 202 coepta contra Christianos ferme usque ad an. 213 perduraverit, sane ante hunc annum (quippe sub ipsa persecutione conventus Christianorum publici imperatorio Edicto nimis severe prohibiti fuerant), adeoque nonnisi annis ab edito Libro de Baptismo ferme 18, reddita demum pace Ecclesiae, celebrari non potuisse.

1185A At vero quid vetat in tanta incertitudine Africanorum Praesulum, Agrippiniani Episcopatus initium, ipsumque sub Agrippino Concilium ante an. 166 consignare? certe enim id magis Cypriani superius allata testimonio congruere videtur: namque in allata illa ad Jubaianum Epistola diserte testatur, multos jam annos, et longam aetatem fuisse, ex quo sub Agrippino convenientes Episcopi, etc. Atqui si Conc. hoc primum post persecutionem, anno nimirum 215 celebratum, 1186A et Epistola illa nonnisi an. 256 scripta fuerit, non adeo multi anni (quippe solum 41), nec proin longa aetas, a Conc. illo Carthag. Agrippini excurrisset. Si vero hoc ipsum Concil. ad A. C. 194 reponamus, saltem 62 annis, qui aetatem denique conficere possunt, a Cypriani scribentis tempore removebitur. Sed praestat rem totam, ex Chronologia Pagii, quam alias jam in Lib. de Praesc. amplexi fuimus, velut sub unum intuitum redigere.

1185B Vides ergo, Lector Benevole, in hoc systemate Agrippinum neque Cypriano nimis prope admoveri, neque justo longius ab eodem removeri, facileque spatium illud per Donatum, Ep. intermedium (forte autem et unus insuper alterve intercesserat) impleri potuisse. Denique vero ut nec sancto Cypriano et Agrippino, ita nec Tertulliano error hic quidpiam labis intulit: quippe cum Dogma illud de haereticis non rebaptizandis nondum ab Ecclesia definitum, imo res haec ad solam Ecclesiae disciplinam pertinere etiam aliis Patribus, vitae sanctitate insignibus, visa fuerit, Unde neque post mortem sancti Stephani Pont. et sancti Cypriani, haec opinio et praxis, haereticos, seu ab haeresi ad Ecclesiam venientes, rebaptizandi, quin neque post Concilium Arelatense I, an. 315 habitum, et Con. Nicaenum an 325 celebratum (quorum tamen alterutrum fuisse creditur Concilium illud Plenarium, in quo S. Aug. l. 1 de Bap. c. 7, et alibi, litem hanc plene diremptam ait) illico exoleverat; quando etiam 1185C sanctus Basilius, nonnisi an. 379, mortuus, eam unicuique Ecclesiae liberam reliquit, ipsemet adhuc rebaptizantium praxim in sua Ecclesia secutus, ut Tournel. Tr. de Sacram. in genere q. 7, Art. 2, p. m. 100 et seq. confitetur. Verum nos hac de re suo tempore alibi.

In graeco. Sane Tertullianum Graeci quoque sermonis apprime peritum, et ab eodem jam antea alium librum de Baptismo, in quo praecipue de eodem ab haereticis invalide suscepto, proindeque, cum ad Ecclesiam nostram accedere voluerint, iterando, 1186B egerat, scriptum fuisse, dubium esse non potest. Insuper vero in l. de Cor. Mil. c. 6, testatur, se materiae (de Spectaculis) propter suaviludios Graeco quoque sermone satisfecisse, et mox ad init. Libri de velandis Virginib. luculenter insinuat, se hoc ipsum argumentum jam prius Graece tractasse. Dolendum vero est, haec et alia ejus Graeca monumenta vetustate pridem consumpta interiisse.

Peccata diluuntur. Per Baptismum nempe; deinceps autem commissa per lacrymas utique Poenitentiae eluenda sunt.

Israel judaeus. Israel, ut idem Noster in l. IV. adv. Marc. c. 39, interpretatur, est: cum Deo invalescens, aut secundum alios quasi dominatus est Deo. Sed et ipse context. Gen. XXXII, 28, apprime consonat, ubi Angelus ad Jacob: Nequaquam Jacob appellabitur nomen tuum, sed () Israel; quia si () Fortis Fuisti, seu praevaluisti () 1186C Contra Deum, quanto magis contra homines praevalebis!

Inquinatur. Erant Judaeis innumerae lotiones tum in libro Exodi, tum Levitici, praescriptae, quas singulas recensere, sane redundantis operae esset. Omnia autem haec lavacra nihil ad animam abluendam ex se poterant, sed solis maculis ac impuritatibus legalibus et corporalibus medebantur. Praeterea vero plurimae illis aliae erant, ex vanissimis traditionibus ad ostentationem usque observari solitae, ut Marc. VII, v. 6, et seq. habetur: Pharisaei, et omnes Judaei, nisi crebro laverint manus, non manducant, 1187A tenentes traditionem seniorum: et a foro nisi baptizentur, non comedunt: et alia multa sunt, quae tradita sunt illis servare, baptismata calicum, et urceorum, etc. Contra quos proin ib., v. 6, Christus ipse invehitur: Bene prophetavit Isaias de vobis hypocritis, sicut scriptum est: Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me. - - - - Relinquentes enim mandatum Dei, tenetis traditionem hominum, baptismata urceorum et calicum, etc. At Apostolus ad Heb. IX et seq. v. 9, de veteri tabernaculo et oblatis in eo muneribus et hostiis loquens, ait: Quae non possunt juxta conscientiam perfectum facere servientem solummodo in cibis, et in potibus, et in variis baptismatibus, et justitiis carnis, etc.

Quae ludibrio peccatoribus non est. Sensus esse videtur: quae peccatoribus, casso videlicet effectu, non illudit, in se nimirum sperantes destituens, et commerito ludibrio exponens, ut ab illis Pharisaeorum sordidis ablutionibus fiebat.

Inquinat. Ejusmodi lotiones superstitiosae corpus abluebant, sed simul animam nova macula, hypocrisi, 1187B inficiebant. Vide Not. Inquinatur.