Lectio 4

Postquam superius commemoravit gratiae beneficia specialia et universalia, hic commendat auctorem huius gratiae, scilicet christum. Et primo per comparationem ad deum; secundo generaliter per comparationem ad totam creaturam, ibi primogenitus; tertio specialiter per comparationem ad ecclesiam, ibi et ipse est caput.

Circa primum notandum est quod deus dicitur invisibilis, quia excedit capacitatem visionis cuiuscumque intellectus creati, ita quod nullus intellectus creatus naturali cognitione potest pertingere ad eius essentiam.

Iob XXXVI, 26: ecce deus magnus vincens scientiam nostram. I Tim. Ult.: lucem habitat inaccessibilem. Videtur ergo a beatis ex gratia, non ex natura.

Ratio huius assignatur a dionysio, quia omnis cognitio terminatur ad existens, id est ad aliquam naturam participantem esse. Deus autem est ipsum esse non participatum ergo est incognitus. Huius ergo dei invisibilis filius est imago.

Sed videndum est quomodo dicatur imago dei, et quare dicatur invisibilis.

Et quidem de ratione imaginis sunt tria, scilicet quod sit ibi similitudo, quod deducta sit vel expressa ex eo cum quo est similitudo, et quod deducta sit in aliquo pertinente ad speciem vel signum speciei. Si enim sunt duo similia, quorum unum non derivetur ab alio, neutrum dicimus alterius imaginem, sicut ovum non dicitur imago ovi. Et ideo ab imitando dicitur imago.

Item si sit simile, sed non quantum ad speciem, vel signum speciei, tunc nec imago dicitur: sicut in homine multa sunt accidentia, ut color, quantitas, et huiusmodi, et secundum nullum horum dicitur imago. Sed si figuram eius accipiat, sic potest esse imago, quia figura est signum speciei; filius autem est similis patri, et pater similis filio, sed filius habet hoc a patre, pater autem non a filio.

Et ideo proprie loquendo dicimus filium imaginem patris, et non e converso, quia deducitur et derivatur haec similitudo a patre.

Item haec similitudo est secundum speciem, quia filius in divinis repraesentatur aliquo modo, sed deficienter, per verbum mentis nostrae.

Verbum autem mentis nostrae est, quando formamus actu formam rei cuius notitiam habemus, et hoc significamus verbo exteriori.

Et hoc verbum sic conceptum est quaedam rei similitudo quam in mente tenemus, et simile secundum speciem. Et ideo verbum dei imago dei dicitur.

Quantum ad secundum sciendum est quod Arriani hoc verbum male intellexerunt, iudicantes de dei imagine secundum imagines quae fiebant ab antiquis, ut viderent in eis charos suos subtractos sibi, sicut et nos facimus imagines sanctorum, ut quos non videmus in substantia, videamus in imagine.

Et ideo dicunt quod invisibile est proprium patri, filius autem est primum visibile, in quo manifestatur bonitas patris, quasi pater sit vere invisibilis, filius vero visibilis, et sic alterius essent naturae. Hoc autem excludit apostolus ad Hebr. I, 3 dicens: qui cum sit splendor gloriae, et figura substantiae eius, etc.. Et sic est imago non solum dei invisibilis, sed etiam ipse est invisibilis sicut pater.

Qui est imago invisibilis dei.

Deinde cum dicit primogenitus, etc., commendat christum per comparationem ad creaturam. Et primo facit hoc, secundo exponit, ibi quia in ipso.

Circa primum sciendum est quod Arriani sic intelligunt, quasi dicatur primogenitus, quia sit prima creatura: sed hic non est sensus, ut patebit. Et ideo duo sunt videnda, scilicet quomodo haec imago sit genita, et quomodo primogenita creaturae.

Quantum ergo ad primum sciendum est quod in unaquaque re generatio est secundum modum sui esse et suae naturae. Alius enim modus generationis est in hominibus, et alius in plantis, et sic de aliis. Natura autem dei est ipsum esse intelligere, et sic oportet quod eius generatio, vel conceptio intellectualis, sit generatio vel conceptio naturae eius.

In nobis autem conceptio intelligibilis non est conceptio naturae nostrae, quia in nobis aliud est intelligere et natura nostra. Et ideo cum haec imago sit verbum et conceptio intellectus, oportet dicere quod sit germen naturae, et sic de necessitate genitus, quia accipit naturam ab alio.

Secundo videndum est quomodo dicatur primogenitus. Deus enim non alio se cognoscit et creaturam, sed omnia in sua essentia, sicut in prima causa effectiva. Filius autem est conceptio intellectualis dei secundum quod cognoscit se, et per consequens omnem creaturam. Inquantum ergo gignitur, videtur quoddam verbum repraesentans totam creaturam, et ipsum est principium omnis creaturae. Si enim non sic gigneretur, solum verbum patris esset primogenitus patris, sed non creaturae. Eccli. XXIV, 5: ego ex ore altissimi prodii, primogenita ante omnem creaturam, etc..

Deinde cum dicit quia in ipso, etc.; exponit quod dixerat, scilicet quod sit primogenitus, quia scilicet est genitus ut principium creaturae. Et hoc quantum ad tria: primo quantum ad rerum creationem; secundo quantum ad earum distinctionem, ibi in caelis; tertio quantum ad conservationem in esse, ibi et omnia in ipso, etc..

Dicit ergo: est primogenitus creaturae, quia est genitus ut principium omnis creaturae. Et ideo dicit quia in ipso, etc..

Circa quod sciendum est, quod Platonici ponebant ideas, dicentes, quod quaelibet res fiebat ex eo quod participabat ideam, puta hominis vel alicuius alterius speciei. Loco enim harum idearum nos habemus unum, scilicet filium, verbum dei. Artifex enim facit artificium, ex hoc quod facit illud participare formam apud se conceptam, quasi involvens eam exteriori materiae: sicut si dicatur quod artifex facit domum per formam rei quam habet apud se conceptam. Et sic deus omnia in sua sapientia dicitur facere, quia sapientia dei se habet ad res creatas, sicut ars aedificatoris ad domum factam. Haec autem forma et sapientia est verbum, et ideo omnia in ipso condita sunt, sicut in quodam exemplari, Gen. I: dixit, et facta sunt, quia in verbo suo aeterno creavit omnia ut fierent.

Quantum autem ad rerum distinctionem, sciendum est quod aliqui, sicut Manichaei, erraverunt dicentes haec corpora terrena, quia corruptibilia, facta esse a malo deo, caelestia vero, quia incorruptibilia, a bono deo, scilicet patre christi. Sed mentiuntur, quia in eodem sunt utraque creata.

Ideo dicit in caelis, etc..

Et haec est distinctio secundum partes naturae corporeae. Gen. I, 1: in principio, id est in filio, creavit deus, etc..

Platonici etiam dicunt quod deus per se creavit creaturas invisibiles, scilicet Angelos, et per Angelos creavit naturas corporeas.

Sed hoc excluditur hic, quia dicitur visibilia et invisibilia. De primo Hebr. XI, 3: fide intelligimus esse aptata saecula, ut ex invisibilibus visibilia fierent. De secundo autem Eccli. XLIII, 36 s.: pauca vidimus operum eius, omnia autem dominus fecit, etc..

Haec autem distinctio est secundum creaturarum naturam.

Tertia distinctio est ordinis et gradus in invisibilibus, cum dicit sive throni, etc.. Platonici etiam errant hic. Dicebant enim in rebus diversas esse perfectiones, et quamlibet attribuebant uni primo principio, et, secundum ordines earum perfectionum, ponebant ordines principiorum, sicut ponebant primum ens, a quo participant omnia esse, et illud principium ab isto, scilicet primum intellectum, a quo omnia participant intelligere, et aliud principium vitam, a quo omnia participant vivere.

Sed nos non sic ponimus, sed ab uno principio res habent quicquid in eis perfectionis est. Et ideo dicit sive throni, etc.; quasi dicat: non dependent ab aliis principiis ordinatis, sed ab ipso uno solo verbo dei.

Sed quid est quod dicit Eph. I, 22: ipsum dedit caput, etc., ubi quaedam diversitas videtur esse ab istis? solutio. Hic enim enumerat descendendo, quia ostendit progressum creaturae a deo, ibi ascendendo, quia ostendit quod filius dei, secundum quod homo, super omnes creaturas est. Sed tamen ibi principatus ponuntur sub potestatibus, et virtutes inter dominationes et potestates, hic principatus super potestates, et principatus medium inter dominationes et potestates. Et secundum hoc diversae sunt sententiae Gregorii et dionysii. Dionysius enim ordinat eos secundum quod dicitur ad ephesios, quia in secunda hierarchia ponit dominationes, virtutes, et potestates.

Gregorius vero ordinat eos sicut hic habetur, quia in secunda hierarchia ponit dominationes, principatus et potestates, in tertia vero virtutes, Archangelos et Angelos.

Sed sciendum est, quod, sicut Gregorius et dionysius dicunt, haec dona spiritualia, ex quibus nominantur hi ordines, communia sunt omnibus, tamen quidam nominantur a quibusdam, quidam ab aliis, cuius ratio accipitur ex dictis Platonicorum, quia omne quod convenit alicui, convenit tripliciter, quia aut essentialiter, aut participative, aut causaliter.

Essentialiter quidem quod convenit rei secundum proportionem suae naturae, sicut homini rationale. Participative autem quod excedit suam naturam, sed tamen aliquid de illo participat, sed imperfecte, sicut intellectuale homini, quod est supra rationale et est essentiale Angelorum et idem aliquid participat homo.

Causaliter vero quod convenit rei supervenienter, sicut homini artificialia, quia in eo non sunt sicut in materia, sed per modum artis. Unumquodque autem denominatur solum ab eo quod convenit ei essentialiter. Unde homo non dicitur intellectualis nec artificialis, sed rationalis.

De dictis autem donis in Angelis, ea quae conveniunt superioribus essentialiter, inferioribus conveniunt participative; quae vero inferioribus essentialiter conveniunt, superioribus causaliter conveniunt. Et ideo superiores denominantur a superioribus donis.

Supremum autem in creatura spirituali est quod attingit deum, et quodammodo participat eum. Et ideo denominantur superiores ex hoc, quod attingunt deum. Seraphim, quasi ardentes deo vel incendentes; cherubim, quasi scientes deum; throni, quasi habentes in seipsis sedentem deum.

Tripliciter enim aliquid potest ab alio participare: uno modo, accipiendo proprietatem naturae eius; alio modo, ut recipiat ipsum per modum intentionis cognitivae; alio modo, ut deserviat aliqualiter eius virtuti, sicut aliquis medicinalem artem participat a medico vel quia accipit in se medicinae artem, vel accipit cognitionem artis medicinalis, vel quia deservit arti medicinae. Primum est maius secundo, et secundum tertio.

In sacra autem Scriptura significatur aliquid divinum per ignem. Deut. IV, 24: dominus deus tuus ignis consumens est, etc..

Et ideo supremus ordo dicitur seraphim, quasi ardentes deo, et continentes aliquam divinam proprietatem. Secundus ordo est cherubim, consequentes eum cognitive. Et tertius throni, eius virtuti deservientes. Alii autem ordines non nominantur ex attingendo deum, sed per aliquam eius operationem. Et aliqui ut dirigentes, et sic sunt dominationes.

Alii exequentes, et horum quidem ut principaliores, ut principatus, Ps. Lxvii, 26: praevenerunt principes, etc.. Alii secundum executionem, et sic sunt exequentes supra spirituales creaturas, ut sunt potestates quae arcent Daemones; si supra naturalia, sunt virtutes, quae miracula faciunt; si supra homines, sunt Archangeli ad magna; si Angeli, ad minima.

Et sic concludendo dicit omnia per ipsum, sicut per causam effectivam, et in ipso, sicut per causam exemplarem. Io. I, 3: omnia per ipsum facta sunt, etc..

Sed quia posset aliquis dicere: numquid omnia sunt aeterna? ideo apostolus quasi respondens ad hoc, dicit quod non, sed ipse est ante omnia, scilicet tempora et res alias. Prov. VIII, 22: dominus possedit me in initio viarum suarum, antequam quidquam faceret a principio, etc.. Vel ante dignitatem.

Ps. Lxxxviii, 7: quis similis deo, etc..

Quantum ad conservationem dicit et omnia in ipso constant, id est conservantur.

Sic enim se habet deus ad res, sicut sol ad lunam, quo recedente deficit lumen lunae.

Et sic si deus subtraheret suam virtutem a nobis, in momento deficerent omnia. Hebr.

C. I, 3: portans omnia verbo virtutis suae.