86

λέγοντες ἄγγελον εἶναι οἴονται, ἤ αὐτήν τήν οὐσίαν τοῦ νοῦ, ὅταν τῶν παθῶν ἅμα καί τῆς ἀγνοίας καθαρθείς ὁρᾷ αὐτός ἑαυτόν καί ἐν ἑαυτῷ ὡς ἐν ἰδίᾳ εἰκόνι τόν Θεόν˙ εἰ δή ἕν τι τούτων τό παρ᾿ αὐτῶν λεγόμενόν ἐστι, πάνυ γε ὀρθῶς περί τούτου φρονεῖν αὐτούς καί συμβαίνοντα τῇ τῶν χριστιανῶν παραδόσει οἴεσθαί γε χρή˙ εἰ δέ μήτε τήν ὑπερούσιον οὐσίαν τοῦτ᾿ εἶναι λέγουσι, μήτ᾿ ἀγγελικήν μήτε τόν νοῦν αὐτόν, ἀλλ᾿ ὁρᾶν τόν νοῦν εἰς αὐτό ὡς εἰς ἑτέραν ὑπόστασιν, τοῦτο ἔγωγε τό φῶς ὅ τι μέν ἐστιν οὐκ οἶδα, ὅτι δέ οὐκ ἔστιν οἶδα». Καί τίς ποτε ἀνθρώπων, ὦ κατά τῶν ὄντων ἀνθρώπων ὑψηγόρε σύ, φῶς ἄν ἐν ἰδίᾳ ὑποστάσει φαίη νοητόν, ὅ μήτε Θεός ἐστι μήτ᾿ ἄγγελος μήτε νοῦς ἀνθρώπινος; Οὐδέ γάρ φανταστικῶς γοῦν ἀναπλάσαι δύναιτ᾿ ἄν τις τό τούτων ἐκτός νοητόν ἐν ἰδίᾳ ὑποστάσει φῶς. Ἀλλά δῶμεν τουτί τό ἀδύνατον, δῶμεν τοίνυν ὅτι τοῦτ᾿ ἔφη τις τῶν ἡσυχαζόντων πρός τήν σήν λογιότητα˙ οὐκ οἶδα μέν ὅστις, οὐδέ γάρ αὐτός ὑποδεῖξαι δύνασαι˙ τῶν οὐκ ἐλλογίμων δ᾿ ὅμως εἶναι λέγεις αὐτόν. Εἰ τοίνυν ἐκεῖνος μή καλῶς ἑρμηνεῦσαι ἐδύνατο, ὅ καί μᾶλλον πείθομαι, ἤ καί μή διαγνῶναι καλῶς - ἔστω γάρ καί τοῦτο, καί γάρ οὐ πάντων ἡ γνῶσις - , οὐκ ἔδει σε παρά τῶν ἐχόντων τό τῆς διακρίσεως χάρισμα πυθέσθαι (σελ426) καί μαθεῖν, ὡς ἐφικτόν, τί τό μέγα θέαμα τοῦ φωτός τούτου, ἀλλ᾿ ὡς μαινομένων εὐθύς τῶν θεολήπτων καταψηφίζεσθαι καί τό παρά τοῦ θείου Παύλου λεγόμενον φανρῶς παθεῖν; Εἰ γάρ εἰσέλθοι τις, πρός τούς Κορινθίους, ἐν ὑμῖν, φησίν, ἰδιώτης ἤ ἄπιστος καί μή ἀκούσει καί τῶν διακρίνειν δυναμένων, ἐρεῖ ὅτι μαίνεσθε. Τό τῶν ἰδιωτῶν τοίνυν καί ἀπίστων, φεῦ, καί αὐτός ἔπαθες, ὁ μοναχός καί φιλόσοφος. Ἔστω δέ μή ἕνα, μηδ᾿ ἐνίους, ἀλλά πολλούς καί πάντας τοῦτο λέγειν ἡμᾶς˙ οὐκ ἤρκει σοι τοῦτ᾿ εἰπεῖν, ὅ μετά τούς μακρούς εἴρηκας ἀγῶνας, ὅτι «τοῦτο τό φῶς οἶδα ὅτι οὐκ ἔστι»; Πάντες γάρ σοι συνεῖπον ἄν ὅτι φῶς ἐν ὑποστάσει ἰδίᾳ, ὅ μήτε Θεός ἐστι μήτ᾿ ἄγγελος μήτ᾿ ἄνθρωπος, οὐκ ἔστιν ὅλως ἀλλά καί πάντες ἄν εὐθύς συνεῖδον ὡς, εἰ φῶς νοητόν ἐν ὑποστάσει φαίη τις ὁρᾶν ἰδίᾳ, τούτων τί φησιν ὁρᾶν, ὅ λέγοντα, πάνυ καί αὐτός ὀρθῶς εἴρηκας φρονεῖν. Κατά τίνων οὖν αἱ διά τοσούτων σοι βιβλίων βλασφημίαι καί μέμψεις καί συκοφαντίαι; Ἆρ᾿ οὐ κατά τῶν τοιούτων, οὕς ὀρθῶς ὕστερον ἀπεφήνω φρονεῖν, καί τῆς παρά σοῦ συκοφαντίας οὐκ ἐξεληλεγμένης; Οὐ γάρ τοῦτο λέγω, ὡς κατά σέ φρονοῦσι περί τοῦ φωτός ἐκεῖνοι τούτου ἤ κατά σέ θεολογοῦσιν, ἀλλά καί ὑπέρ σέ τοσοῦτον ὑπεραναστήκασι τῶν σῶν κατ᾿ αὐτῶν διαβολῶν καί μέμψεων. Σύ μέν γάρ φής περί αὐτῶν˙ «εἰ νοητόν λέγουσι φῶς τόν Θεόν, φυλάττοντες αὐτῷ τό πάσαις αἰσθήσεσειν ἀόρατον καί ἀνέπαφον, καλῶς λέγουσιν»˙ ἐκεῖνοι δέ καί ὑπέρ τό πάσαις αἰσθήσεσιν ἀνέπαφον τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ γινώσκουσιν, ἐπεί μή μόνον Θεός ἐστιν ὑπέρ τά ὄντα ὤν, ἀλλά καί ὑπέρθεος, καί μή μόνον ὑπέρ πᾶσαν θέσιν ἐστίν, ἀλλά καί ὑπέρ πᾶσαν ἀφαίρεσιν ἡ ὑπεροχή τοῦ πάντων ἐπέκεινα καί πᾶσαν ὑπεροχήν ὁπωσοῦν ἐπί νοῦν γινομένην (σελ. 428) ὑπερβέβηκεν. Ὅ μέντοι φῶς ἐνυποστάτως οἱ ἅγιοι πνευματικῶς ὁρῶσιν, ὡς αὐτοί φασιν, ὄν μέν καί μή συμβολικόν τοῦτον, οἷα τά διαπλαττόμενα πρός τάς συμβαινούσας περιστάσεις φάσματα, ἄϋλόν τε θείαν ἔλλαμψιν καί χάριν ὁρωμένην ἀοράτως καί νοουμένην ἀγνώστως, δι᾿ αὐτῆς τῆς πείρας ἴσασι˙ τί δέ ἐστιν, ἐκεῖνοι μέν οὐκ εἰδέναι λέγουσι. Σύ δέ, προσαγαγών τάς ὁριστικάς καί ἀναλυτικάς καί διαιρετικάς μεθόδους, γνῶθι καί τούς ἀμαθεῖς ἡμᾶς διδάξαι καταξίωσον. Οὐσία μέν γάρ Θεοῦ οὐκ ἔστι, καί γάρ ἀνέπαφος ἐκείνη καί ἀμέθεκτος˙ ἄγγελος οὐκ ἔστι, δεσποτικούς γάρ φέρει χαρακτῆρας καί ποτέ μέν τοῦ σώματος ἀπανιστᾷ ἤ οὐκ ἄνευ σώματος καί εἰς ὕψος ἀναφέρει ἄρρητον, ἄλλοτ᾿ αὖθις καί τό σῶμα μεθαρμοσάμενον καί τῆς οἰκείας μεταδεδωκός λαμπρότητος, οἷός ποτε καί ὁ μέγας Ἀρσένιος ὤφθη καθ᾿ ἡσυχίαν ἀγνωνιζόμενος καί ὁ Στέφανος λιθαζόμενον καί ὁ Μωϋσῆς ἀπό τοῦ ὄρους