Capitulum XII.

Secundo, de punitione Chananaeorum et Amorrhaeorum.

O quam bonus etc. Postquam egit de beneficiis exhibitis filiis Israel in afflictione vel punitione Aegyptiorum principaliter; hic agit de beneficiis exhibitis eisdem in afflictione Chananaeorum et Amorrhaeorum terram promissionis inhabitantium principaliter.

In prima primo ostenditur illorum populorum iusta punitio: secundo, misericordia exhibita in puniendi modo: Sed et his: tertio, populi -Dei in utroque instructio: Tu autem, dominator: quarto, adversariorum incorrigibilium per utrumque condemnatio: Unde et illis.

Primo, de horum populorum iusta punitione dupliciter.

In prima primo tangitur pia intentio punientis ; secundo, aequitas punitionis: Illos enim.

Piae intentionis primo ostendit causam, secundo signum: Ideoque etc.: tertio finem: Ut relicta malitia etc.

(Vers. 1.). O quam bonus etc. Exclamatio est innuens insufficientiam loquentis ad exprimendum bonitatem Creatoris: est enim sensus: O quam etc, quasi dicat: non valeo exprimere quantum, et hoc propter infinitatem bonitatis tuae. Bonus, scilicet bona tua communicando: " est enim bonum diffusivum sui", secundum Dionysium ; Matthaei decimo nono: " Nemo bonus nisi solus Deus"; solus enim Deus communicat sua, omnis creatura alienum, quia nihil habet suum; unde primae ad Corinthios quarto: " Quid habes, quod non accepisti "? Et suavis est, Domine, spiritus tuus in omnibus, scilicet malis parcendo nostris: in Psalmo : " Gustate et videte, quoniam suavis est Dominus "; spiritus, inquam, tuus in, nobis scilicet, omnibus, Glossa: " Quia amor Dei fons totius boni est ". In omnibus, maxime in quibus magis apparet Dei misericordia: in Psalmo: " Suavis Dominus universis ".

(Vers. 2.). Ideoque, quia bonus et suavis, eos qui exerrant, id est, extra viam veritatis errant in fide, vel moribus, sicut illi, de quibus Isaiae quinquagesimo tertio : " Omnes nos quasi oves erravimus "; item Threnorum quarto: " Erraverunt caeci in plateis "; partibus corripis, id est flagella per partes, non simul, sed successive immittendo, secundum illud Exodi vigesimo tertio : " Non eiiciam eos a facie tua anno uno ", sed " paulatim expellam eos"; Iob trigesimo quinto: " Nunc enim non infert furorem suum nec ulciscitur scelus valde", sed modicum: corripis, inquam, vel per te, vel " per alios, quos Spiritu sancto reples", secundum Glossam: Ioannis decimo sexto: " Arguet mundum de peccato ". Et de quibus peccant, id est de peccatis, quibus peccant: admones, scilicet veniam promittendo , secundum illud Matthaei quarto : "Poenitentiam agite" etc.: item Isaiae quadragesimo quinto " Convertimini ad me, et salvi eritis " etc.; Glossa: "Beati, qui audiunt vocem admonentis "; Isaiae trigesimo : " Aures tuae audient verbum post tergum monentis". Et alloqueris, id est poenam comminando: Isaiae primo : " Si audieritis me, bona terrae comedetis: quodsi non audieritis, gladius devorabit vos "; ut, relicta malitia, scilicet peccati, vel infidelitatis: credant in te, Domine, scilicet fide formata: in te, inquam, non te, vel tibi tantum: Isaiae quinquagesimo quinto: " Derelinquat impius viam suam" etc. Contrarius enim est motus poenitentiae motui malitiae, quia, sicut ille est a bono in malum, sic iste a malo in bonum.

Illos enim etc. Hic tangitur aequitas punitionis, et primo ex consideratione ipsius culpae; secundo, ex consideratione poenae: Perdere voluisti.

(Vers. 3.). Illos enim etc. Bene dixi: corripis etc.: quod patet per exemplum. Illos enim antiquos inhabitatores, scilicet Chananaeos et Amorrhaeos et alios hujusmodi, inhabitatores terrae sanctae tuae, id est tuis Sanctis promissae, scilicet Abraham, Genesis decimo quinto Isaac, vigesimo sexto: Iacob, vigesimo octavo: quos exhorruisti, in tantum, ut populum tuum eis copulari nolueris aut misceri, secundum illud Deuteronomii septimo: " Non inibis cum els foedus nec sociabis coniugia nec misereberis earum ".

(Vers. 4. 5.). Quoniam odibilia opera tibi faciebant , scilicet peccata enormia, infra decimo quarto : " Similiter odio sunt Deo impius et impietas eius"; per medicamina, scilicet veneficorum, et sacrificia iniusta , idolorum, et hoc contra Deum. Erant autem et sacrificia iusta, quae Deo offerebantur, sicut obtulit Noe, Genesis octavo.

Et filiorum suorum necatores, et hoc contra proximum, sine misericordia, id est sine compassione, quia in sacrificiis daemonum immolabant eos cum multa devotione, secundum illud Psalmi : " Et immolaverunt filios suos et filias suas daemoniis ". Contra quod Deuteronomii decimo octavo: " Ne imitari velis abominationes illarum gentium, nec inveniatur apud te qui lustret filium aut filiam, ducens per ignem ". Et comeslores viscerum hominum, hoc non legitur factum, sed credendum est potuisse fieri, sicut tempore obsidionis Samariae legitur factum esse, quarti Regum sexto ; et Threnorum quarto: " Manus mulierum misericordium coxerunt filios suos"; et deuoratores sanguinis , humani, contra illud Genesis nono: (Carnem cum sanguine non comedetis".

(Vers. 6.). Et auctores, id est effusores sanguinis, parentes, id est, quamvis parentes essent sanguinis effusi, quod gravius est: sanguinis, dico, animarum, id est hominum: partem enim ponit pro toto, et est synecdoche, sicut Exodi primo , ubi dicitur: (Omnes animae, quae ingressae sunt cum Iacob in Aegyptum "; inauxiliatarum; Glossa: " Id est, eorum qui se non poterant defendere, vel quibus nolebant auxiliari ", scilicet propriorum infantulorum, quorum sanguinis ipsimet erant generatores et effusores in sacrificio et comestores comedendo de sacrificate. Filiorum, inquam, suorum necatores etc., perdere voluisti, id est expellere, a medio sacramento tuo, id est a terra promissionis sacra: et dicitur terra promissionis sacra vel sacramentum propter rei sacrae, id est terrae viventium , significationem, et propter sacramentorum salutis nostrae in ea completionem, et propter Sacramentorum Ecclesiae in ea institutionem, ut eucharistiae et baptismi, et propter sacrorum hominum futuram in ea inhabitationem, ut Patriarcharum, Prophetarum, Apostolorum , et propter sanguinis Christi in ea effusionem et irrigationem, et propter sacrorum corporum et pulverum in ea resolutionem, scilicet Patrum antiquorum ibidem sepultorum: item propter sacri loci in ea aedificationem, scilicet templi, et propter Sancti Sanctorum nativitatem et conversationem. Per manus parentum nostrorum, illorum scilicet, qui cum Iosue terram promissionis intraverunt .

(Vers. 7.). Ut dignam perciperent, scilicet parentes nostri, peregrinationem, id est terram peregrinationis, puerorum Dei, scilicet Patriarcharum, de quibus ad Hebraeos undecimo : " Confitentes, quia peregrini et hospites sunt super terram ". Quot, scilicet terra peregrinationis, est tibi terra carior omnium, scilicet terrarum, id est omnibus terris, scilicet propter salutem humani generis ibi procurandam, secundum illud Psalmi: " Operatus est salutem in medio terrae ".

Secundo ostenditur misericordia exhibita in modo punitionis dupliciter.

Sed et his etc. Hic ostenditur misericordia exhibita in modo punitionis: et illius modi primo removet causam falsam: secundo subdit veram: Cum ergo.

In parte prima primo ostendit, quod ille modus puniendi non fuit ex impotentia: secundo, quod nec ex ignorantia: Sed partibus: tertio, quod nec ex timore: Nec timens: quarto, quod nec ex iniustitia: Nec enim.

(Vers. 8.). Sed et his etc. Quamvis aliqui legant hoc de Patribus introducendis, quorum Dominus hostes prius misericorditer exterruit, nolens eos velut homines mortales exponere subitis bellorum periculis: tamen congruentius videtur exponendum de gentibus Chananaeis a facie eorum eiiciendis. Dicit ergo: Sed et his, quamvis scilicet tam enormiter peccassent, pepercisti, scilicet non statim et simul omnes illos expellendo, tanquam hominibus, carne fragili indutis, et ideo ad peccandum pronioribus. " Sensus enim et cogitatio humani cordis in malum prona sunt ab adolescentia sua ", Genesis octavo . Hanc rationem allegat ipse Dominus Genesis sexto: " Non permanebit spiritus meus in homine, quia caro est ". Et misisti antecessores exercitus tui vespas, id est genus muscarum valde pungitivarum; Glossa dicit: " Timores acerrimos, quibus corda gentium pungebantur ". Hi sunt crabrones, de quibus Deuteronomii septimo: " Crabrones mittet Dominus Deus tuus in eos, donec deleat omnes atque disperdat "; Exodi vigesimo tertio: " Mittam terrorem meum in praecursum tuum"; et post: " Emittens crabrones prius, qui fugabunt Hevaeum " etc. Ut illos, scilicet Chananaeos, paulatim exterminarent, id est extra terminos terrae promissionis ponerent vel fugarent, vel extra terminos vitae praesentis, vel extra terminos terrae viventium; unde Baruch tertio : " Exterminati sunt et ad inferos descenderunt", exclusi scilicet a terra viventium.

(Vers. 9.). Non quia impotens eras in belli subiicere impios iustis, secundum illud Psalmi . " Praecinxisli me virtute ad bellum, et supplantasti insurgentes in me subtus me "; aut bestiis saevis, id est aut per bestias crudeles, secundum illud leremiae quinto: " Lupus ad vesperam vastavit eos et pardus vigilans super civitates eorum"; supra undecimo: " Non enim impossibilis erat omnipotens manus tua " etc. Aut verbo duro, id est per verbum asperum, illos simul exterminare, secundum illud leremiae vigesimo tertio : " Nunquid non verba mea quasi ignis et quasi malleus conterens petras"?

(Vers. 10.). Sed partibus etc. Hic ostendit, quod hoc non fecit ex ignorantia, scilicet culpae eorum actualis vel originalis, dicens: Sed partibus etc. Bene dixi, quod non quia impotens etc. ; sed partibus, "id est paulatim vel per paries " et successive, iudicans, id est iuste puniens ; Deuteronomii septimo :"Consumet nationes has in conspectu tuo paulatim atque per partes, ne forte multiplicentur contra te bestiae terrae "; dabas lacum poenitentiae, ut, quibusdam ponitis , alii corrigerentur ; Iob vigesimo quarto : " Dedit ei Deus locum poenitentiae, et ille abutitur eo in superbiam ". Non ignorans, quia ignorantia in Deum non cadit, sicut nec tenebrae in lucem: unde primae Ioannis primo: Deus lux est, et tenebrae in eo non sunt ullae". Quoniam iniquaest natio eorum, per culpae malitiam, quia iniquorum patrum iniqui filii: unde supra quarto: " Ex iniquis omnes, qui nascuntur, testes sunt nequitiae illorum " ;; et naturalis malitia illorum, id est naturali similis per usum pravae consuetudinis. " Consuetudo enim altera natura est " ;; sicut enim ea quae sunt a natura , difficile vel nunquam exui possunt: sic nec ea quae ex consuetudine: unde leremiae decimo tertio: " Si mutare potest Aethiops pellem suam, aut pardus varietates suas: et vos poteritis bene facere, cum didiceritis malum " ;; Gregorius : " Difficile surgit quem moles consuetudinis premit". Et naturalis malitia illorum: Glossa : " Permanens, inveterata",

scilicet per usum pravae consuetudinis. Et quoniam non poterat mutari cogitatio illorum in perpetuum, scilicet propter obstinationem voluntatis eorum perversae: Glossa: " Indurata propria nequitia " ;; Threnorum primo: " Dedit me in manum, de qua non potero surgere ".

Sed contra: In libertate arbitrii est peccare et post peccatum paenitere.

Respondeo: Non poterat, id est, vix poterat: vel non poterat per se solum, sed Deo inspirante. Homo enim est " spiritus vadens ", scilicet per culpam, " et non rediens ", scilicet nisi per gratiam.

(Vers. 11 .). Semen enim erat maledictum ab initio, id est in primo parente sui generis, scilicet in Chanaan: Genesis nono : " Maledictus Chanaan". Vel secundum Glossam: Ab initio, "id est in praescienlia Dei ", vel secundum Glossam: Ab initio, quia, "ex quo fuerat, quaedam prava qualitas in ipsis erat maledictione digna ".

Nec timens. Hic excludit a Deo timorem quadruplici ratione: primo per hoc, quod iudicium eius nullus potest discutere: secundo, quia nec ei resistere: Aut quis stabit: tertio, quia ner vindicare: Aut quis in conspectu: quarto, quia nec redarguere: Aut quis tibi.

(Vers. ii.). Dicit ergo: Nec Umens aliquem veniam dabas peccatis illorum. Nec timens aliquem, scilicet quasi potentiorem te: Ecclesiastici tertio : " Magna potentia Dei solius " ;; Isaiae quinquagesimo primo: Quis tu, ut timeas ab homine mortali "? Item Iob vigesimo secundo: " Nunquid timens arguet te "? quasi dicat: non: immo etiam "columnae caeli contremiscunt et pavent ad nutum eius ", Iob vigesimo sexto: quanto magis columnae terrae?

(Vers. 12.). Quis enim dicet tibi, id est, dicere auderet, vel dicere rationabiliter posset: Quid fecisti scilicet facti tui rationem discutiendo, quasi dicat: nullus: unde ad Romanos nono : " Nunquid dicit figmentum ei qui finxit se: Quid me fecisti sic"? Isaiae quadragesimo quinto: " Nunquid dicet latam figulo: Quid facis " ? Aut quis stabit contra iudicium tuum? scilicet tuae sententiae resistendo: Iob nono: "Deus, cuius irae resistere nemo potest"; et post: " Si aequitas iudicii quaeritur, nemo audet pro me testimonium reddere ". Aut quis in conspectu tuo veniet, id est, comparere audebit, vindex

enim iniquorum hominum? id est volens vindicare iniquos, te puniendo, quasi feceris eis iniuriam ipsos condemnando: quasi dicat: nullus, quia Deuteronomii trigesimo secundo :" Mea est ultio " etc.: item ibidem: " Videte, quoniam ego sim solus, et non est qui de manu mea possit eruere ". Aut quis imputabit tibi, scilicet te de culpa redarguendo, quasi dicat: nullus: unde Ioannis octavo : " Quis ex vobis arguet me de peccato "? Quis, inquam, imputabit tibi, si perierint nationes, quas tu fecisti? perierint, per culpam suam, quas tu fecisti, quantum ad eorum naturam: Glossa: " Non est culpa Creatoris, si pereunt, sed naturae vitium "; Iob duodecimo: " Si destruxerit, nemo est, qui aedificet ".

(Vers. 13.). Nec enim etc. Bene dixi: quis aliquod praedictorum contra tuum iudicium faciet? Nec enim est alius Deus quam tu, secundum illud Isaiae quadragesimo quinto: " Nunquid non ego Dominas, et non est ultra Deus absque me"? Quant tu, inquam, cui cura est de omnibus: supra sexto : " Aequaliter est tibi cura de omnibus ".

Sed contra: Primae ad Corinthios nono : " Nunquid de bobus cura est Deo "?

Dicendum, quod cara prouidentiae est illi de omnibus, cura disciplinae est de solis rationalibus.

Vt, scilicet per hoc, ostendas, quoniam non iniuste iudicas iudicium, punitionis iniquorum: in Psalmo : " Iustus es, Domine, et rectum indicium tuum ".

(Vers. 14.). Neque rex etc., quasi dicat: ita recte iudicas, quod neque rex, qui bene regit suos et secundam iustitiam, neque tyrannus, qui scilicet male regit et per iniustitiam: in conspectu tuo inquirent de his quos perdidisti: Glossa : " Utrum iuste perdideris ", secundum illud lob nono: "Quis potest dicere, cur ita facis "?

Cum ergo etc Hic ostendit causam veram, quare Deus misericordiam exhibuit in modo puniendi praedicto, et hoc primo ostendendo, quod Deus in omnibus exercet iustitiam: secundo, quod nihilominus exhibet misericordiam: Et ob hoc: tertio, quod ad incredulos aliquando ostendit potentiam: Virtutem etc.

(Vers. 15.). Cum ergo sis iustus, scilicet in natura tua, iuste omnia disponis, scilicet in creatura , scilicet "iuste filium puniens "in praesenli, ut in futuro parcas ei; ad Hebraeos duodecimo: " Flagellat omnem filium, quem recipit"; Tobiae tertio: "lustus es, Domine, et omnia iudicia tua iusta sunt"; item in Psalmo: "Iudicia Domini vera, iustificata in semetipsa ". Ipsum quoque, qui non debet puniri, id est per poenam temporalem corrigi, condemnas ;Glossa: Poena aeterna, parcens ei in praesenti, ut in futuro punias: unde Ezechielis decimo sexto: "Auferetur a me zelus meus, et quiescam nec irascar amplius ". Et exterum aestimas a tua virtute: Glossa : "Id est alienum et indignum divina pietate ". Virtus enim Dei est pietas, secundum illud Gregorii: " Deus, cui proprium est misereri semper et parcere ", ideo in Psalmo: "In virtute tua ", id est pietate tua, "indica me ". Vel sic: et ipsum qui non debet puniri, scilicet in aeternum, condemnas, scilicet secundum reputationem reproborum, quia ipsum in praesenti corripis: et aestimas, id est, aestimare facis alios, talem exterum, esse scilicet, a tua virtute, id est alienum et indignum tua pietate, sicut amici lob aestimabant ipsum indignum tua pietate, quia tam graviter punivisti eum.

(Vers. 16.). Virtus enim tua, id est misericordia. Opus enim iustitiae dicitur esse alienum a Deo, Isaiae vigesimo octavo , sed opus misericordias proprium ei. Et boc est, quia nobis miseretur ex bonitate propria, sed iustitiam in nos exercet ex causa nostra, scilicet propter nostram culpam. Virtus, inquam, tua, id est misericordia, iustiliae, scilicet nostrae, id est iustificationis nostrae, est initium, secundum illud Apostoli ad Titum tertio : " Non ex operibus iustitiae, quae fecimus nos, sed secundum suam misericordiam salvos nos fecit"; item ad Romanos tertio: " Iustificati gratis per gratiam ipsius ". Et ob hoc, quod omnium Dominus es, scilicet per potentiam, omnibus te parcere facis, per misericordiam: unde Glossa : " Ut qui praees potentia mitescas natura": supra undecimo: (Misereris omnium, quia omnia potes a.

(Vers. 17.). Virtutem enim tuam ostendis, id est potentiam in puniendo, tu qui non crederis, scilicet ab errantibus, esse in virtute consummatus, id est perfectus: Iob vigesimo secundo : "Quasi nihil posset facere Omnipotens, aestimabant illum ". Et hos qui te nesciunt, scilicet infideles, in audacia traducis, id est, audacter ad poenam ducis, et hoc merito iniquitatum suarum, supra quarto: "Traducem eos ex adverso iniquitates eorum ".

Tertio ostenditur populi Dei in utroque instanta,

Tu autem dominator etc. Ostensa punitione adversariorum et misericordia iudicis in puniendo hic ostendit instructionem populi Dei in utroque, et primo tangit exemplum, per quod instruit: secundo, misericordiam, de qua instruit: Docuisti: tertio modum, quo instruit: Si enim inimicos: quarto finem, propter quem instruit: Cum ergo nobis.

(Vers. 18.). Tu autem etc. Bene dixi, quod ostendis incorrigibilibus virtutem tuam et potentiam: autem, pro sed: tu dominator virtutis etc: hoc potest intelligi intransitive, ut sit sensus: tu dominator virtutis, id est virtuosus: vel transitive sic: dominator virtutis, id est Dominus virtutum omnium, scilicet tam angelicarum quam humanarum: in Psalmo : " Dominus virtutum, ipse est rex gloriae". Cum tranquillitate iudicas, id est sine intellectus vel affectus perturbatione; Iacobi primo: " Apud quem non est transmutatio "; Isaiae quadragesimo secundo: " In veritate educet iudicium, non erit tristis neque turbulentus". Et cum multa reverentia, in effectu, id est cum multa moderatione, disponis nos, non sicut ille iudex, "qui nec Deum timebat nec hominem reverebatur ", Lucae decimo octavo. Subest enim tibi, cum volueris, posse: ecce, causa tranquillitatis in iudicando et reverentiae in disponendo sive in exsequendo, scilicet quia omnipotens est: in Psalmo : " Quaecumque voluit, fecit".

Sed obiicitur, quod secundum rationem intelligendi potentia antecedit voluntatem, non voluntas potentiam. Deberet ergo dicere: subest tibi velle, cum potueris, non posse, cum volueris.

Dicendum, quod potentia praecedit in essendo, sed voluntas in agendo: unde potest multa, quae non facit, quia non vult .

(Vers. 19.). Docuisti enimpopulum tuum: alii vero non docentur, unde Ecclesiastici vigesimo primo: " Non erudietur qui non est sapiens in bono "; per talia opera, scilicet iustitiae et misericordiae simul. Quoniam oportet esse iustum, quia tu iustos es, et humanum, id est mansuetum, quia homo est animal mansuetum natura: et hoc., quia tu misericors, non solum iustus ; unde in Psalmo : " Misericordiam et iudicium cantabo tibi, Domine "; item: "Misericors et miserator et iustus Dominus ". Et si Dominus, ergo et servus ; unde Matthaei decimo octavo: " Nonne oportuit, et te misereri conservi tui, sicut et ego tui misertus sum "? Ecclesiastae septimo: " Noli esse iustus multum ", scilicet in tantam, ut misericordiam excludas a tua iustitia: Samaritanus enim sauciato infudit non tantum vinum, sed et oleum simul. Et bonae spei fecisti filios tuos, id est de venia consequenda fideles tuos, qui filii tui sunt: unde Ioannis primo : " Dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine eius ". Haec est bona spes, de qua in Psalmo: " Sperate in eo, omnis congregatio populi "; item: " In Deo speravit cor meum, et adiutus sum "; primae Petri primo: " Sperate in eam quae vobis offertur gratiam ". Quoniam iudicans, id est puniens peccatores, das locum poenitenHae in peccatis, id est permanentibus in peccatis, scilicet exspectando eos ad poenitentiam; Isaiae trigesimo : " Propterea exspectat Dominus, ut misereatur vestri ". Locus paenitentiae est mundus iste: post egressum enim de hoc mundo non restat poenitentiae locus: propter quod Ecclesiastae undecimo: (Ubicumque ceciderit lignum, sive ad austrum, sive ad aquilonem, ibi erit". Chrysostomus : "Tunc non erit poenitentiae locus nec satisfaciendi tempus nec restituendi virtus"; ideo Ecclesiastae nono: "Quodcumque facere potest manus tua, instanter operare, quia nec opus nec ratio nec scientia nec sapientia erunt apud inferos, quo tu properas ".

(Vers. 20.). Si enim inimicos servorum tuorum, quoad peccatum in proximum, quibus, inquam, serris dicitur Lucae decimo : " Qui vos audit me audit, et qui vos spernit me spernit"; et debitos morti,

quantum ad peccatum in Deum, qui vita est animarum, secundum Augustinum: debitos, inquam, morti, secundum illud ad Romanos primo: " Non solum qui talia agunt digni sunt morte " etc. Cum tanta cruciasti attentione, scilicet non simul, sed per partes et successive puniendo, ut patet in plagis Aegypti; et liberasti , scilicet eos ab istis, scilicet cruciatibus temporalibus, quia, orante Moyse, a singulis cruciatibus liberabantur: simile etiam contigit in Chananaeis. Dans tempus et locum, per quae possent mutari a malitia: tempus, scilicet vitae spatium, et locum, scilicet huius mundi exiliunt: de tempore Apocalypsis secundo : "Dedi illi tempus, ut poenitentiam ageret"; de loco Iob vigesimo quarto: " Dedit ei Deus locum poenitentiae, et ille abutitur eo in superbiam ".

(Vers. 21.). Cum quanta diligentia iudicasti filios tuos etc., quasi dicat: cum multa diligentia et attentione, secundum quod petebat Psalmista dicens: " Exsurge et intende iudicio meo, Deus meus et Dominus meus, in causam meam". In figura huius legitur Genesis tertio, quod Deus, iudicaturus peccatum Adae, deambulabat etc. Filios tuos, scilicet Sanctos, supra quinto: " Ecce, quomodo computati sunt inter filios Dei, et inter Sanctos sors illorum est.. Vel: filios tuos, id est fideles tuos, secundum illud Ioannis primo : " Dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine eius .. Quorum, scilicet filiorum, parentibus, id est Patriarchis, ut Abraham, Genesis decimo quinto et vigesimo secundo: Isaac, Genesis vigesimo sexto: Iacob, Genesis vigesimo octavo: iuramenta et conventiones dedisti, id est iuratas conventiones. Nota, quod conventio est simplex promissio, iuramentum vero promissio cum attestatione rei sacrae; ad Hebraeos sexto : " Ut per duas res immobiles, quibus impossibile est mentiri Deum, fortissimum solatium habeamus . etc Bonarum promissionum, scilicet de terra promissionis et de benedictione seminis.

(Vers. 22.). Cum ergo etc., quasi dicat: ita beneficus es et misericors adversariis: cum ergo nobis disciplinam das, id est poenam emendatoriam, quae non est abiicienda, secundum illud Proverbiorum tertio : " Disciplinam Domini, fili mi, ne abiicias ", quia erudit; unde in Psalmo: " Disciplina tua correxit me in finem " etc. Inimicos nostros, qui scilicet nos oderunt, quamvis diligantur a nobis, secundum quod monet Dominus Matthaei quinto : " Diligite inimicos vestros "; multipliciter flagellas, scilicet interius et exterius, secundum illud Psalmi: " Multa flagella peccatoris "; Glossa: " Magna distantia est inter iudicium electorum et reproborum: illos enim corripit, ut emendet: hi superbiae et perfidiae poenas luunt ". Ut bonitatem tuam, scilicet in praesenti, cogitemus iudicantes, scilicet alios, quos videmus a te flagellatos: Glossa : " Felix iudex, qui bonitatem et pietatem sui iudicis semper inspicit ", scilicet ut, inspecta pietate Dei iudicantis, discat pietatem habere, cum iudicat alios: in Psalmo: "Quam bonus Israel Deus his qui recto sunt corde ": Nahum primo: " Bonus Dominus et confortans in die tribulationis et sciens sperantes in se ". Et cum de nobis iudicatur, scilicet per immissionem tribulationum praesentium, speremus misericordiam tuam, scilicet in futuro, scilicet vitae aeternae mercedem: Iacobi primo : ." Omne gaudium existimate, fratres, cum in varias tentationes incideritis" etc: ad Romanos quinto: " Gloriamini in tribulationibus, scientes, quod tribulatio patientiam operatur, patientia vero spem " etc.

Quarto, de adversariorum incorrigibilium propter contemptum condemnatione tanguntur sex.

Unde et illis. Hic tangitur condemnatio adversariorwm incorrigibilium propter contemptum utriusque , scilicet divinae iustitiae et misericordiae: et primo tangitur flagellum, quo debuerunt corrigi: secundo, convenientia flagelli: Etenim etc: tertio, incorrigibilitas flagellatorum: Qui autem etc; quarto, manifestatio incorrigibilitatis: In his enim ; quinto, ratio, propter quam corrigi debuerunt: Per haec

quae putabant: sexto, exterminatio condemnationis, quia correcti non sunt, ibi: Propter quod etc

(Vers. 23.). Unde etc., quasi dicat: ita tuis das disciplinam; unde, scilicet per oppositum; et, pro etiam: illis qui in vita sua insensate et iniuste vixerunt, quoad errorem in fide: vel: in vita sua id est, qua sibi, non Deo vixerunt: et iniuste, quoad errorem in moribus: per haec quae coluerunt scilicet per animalia bruta: dedisti summa, id est valde magna, tormenta, ut per ranas et muscas et locustas et vespas et hujusmodi . Per haec etc.; scilicet in genere et sine numero vel specie.

(Vers. 24.). Etenim ipsi erraverunt, non modico tempore, sed diutius, quod eorum peccatum aggravat, quia, sicut dicit Gregorius , "tanto peccata sunt deteriora, quanto diutius infelicem animam retinent obligatam ". Invia erroris, id est infidelitatis, quae antonomastice dicitur error. De hac via dicitur Proverbiorum decimo sexto: " Est via, quae videtur homini recta, et novissima eius ducunt ad mortem ". Deos aestimantes haec quae in animalibus sunt supervacua, id est animalia artificialiter sculpta, non naturalia. Artificialia autem animalia dicuntur supervacua, quia inutilia: naturalia autem omnia habent aliquam utilitatem, ut dicit Damascenus . Deos aestimantes etc.; ad Romanos primo: " Mutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis "; item in Psalmo: " Mutaverunt gloriam suam in similitudinem vituli comedentis foenum ". Nota, quod non dicit in vituium, sed in similitudinem vituli, quod minus est et in peius valet. Insensatorum infantium more viventes, quoad peccata in moribus: primae ad Corinthios decimo quarto : " Nolite pueri effici sensibus "; item primae Petri secundo: " Quasi modo geniti infantes, rationabiles ", non insensati. In hoc vero more infantium insensatorum vivebant, quia imagines, ut pueri, faciebant et adorabant, sicut Ismael cum Isaac legitur Genesis vigesimo primo lusisse, eum adorare luteas imagines cogendo, ut dicunt Hebraei

(Vers. 25.). Propter hoc tanquam pueris insensatis iudicium in derisum dedisti, id est poenam , in qua deridebantur, quia per ranas et muscas et hujusmodi modica animalia et contemptibilia affligebantur, non per maiora et nobilia, ut per leones et ursos, ut patet a septimo Exodi usque ad duodecimum.

(Vers. 26.). Qui autem in ludibriis et increpationibus, id est increpationibus ludibrio plenis, non sunt correcti, scilicet ab infidelitate et perversa conversatione: dignum iudicium Dei experti sunt, scilicet condemnationis et mortis. Ex hoc videtur innuere, quod aliqui inter flagella correcti sunt: unde et aliqui Aegyptiorum cum Israelitis iverunt, ut patet Exodi duodecimo et Gabaonitae confoederati sunt eis, ut patet Iosue nono. In his enim etc., quasi dicat: et merito: in his enim, quae patiebantur, scilicet in flagellis divinis, moleste ferebant , impatienter portando. In quibus enim patientes, id est sustinentes, ita quod patientes dicantur a passione, non a patientia: indignabantur, scilicet murmurando contra Deum; Ecclesiastici trigesimo tertio : " Praecordia fatui, quasi rota carri ". Per haec quae putabant deos, scilicet bruta animalia: in ipsis, id est per ipsa, cum exterminarentur, id est punirentur: Baruch tertio: " Exterminati sunt et ad inferos descenderunt "; videntes illum, id est Deum, quasi sensibili experimento perpendentes; in se enim videri non potest: primae Ioannis quarto : " Deum nemo vidit unquam ". Quem olim, scilicet in prosperitate, negabant se nosse, secundum illud Exodi quinto: " Nescio Dominum, et Israel non dimittam". Verum Deum, esse, supple: agnoverunt, credulitate non voluntaria, sed per poenas extorta: talis est fides daemonum; Iacobi secundo :"Daemones credunt" etc.: Isaiae vigesimo sexto: " Domine, in angustia requisierunt te ". " Oculos enim, quos culpa claudit, poena aperit ", ut dicit Gregorius. Littera sic construenda: Videntes, scilicet Aegyptii et Chananaei, illum quem olim negabant se nosse, agnoverunt verum Deum, esse, supple: agnoverunt, inquam, per haec quae putabant deos, id est per bruta animalia: et hoc fuit, cum exterminarentur in ipsis. Propter quod, scilicet, quia agnoverunt Deum, non tamen ipsum glorificaverunt, secundum illud ad Romanos primo : " Qui, cum Deum cognovissent, non sicut Deum glorificaverunt" etc: et finis condemnationis illorum, id est finalis eorum condemnatio de qua Matthaei vigesimo quinto: " Discedite a me, maledicti , in ignem aeternum". Condemnationis initium est in separatione animae a corpore: medium, in cruciatu animae separatae ;; finis vero, in resurrectione, quando cruciabitur in inferno cum resumto corpore: finis, inquam, condemnationis illorum, qui in praesenti corrigi noluerunt: veniet etc. ;; Gregorius: " Quos in praesenti flagella non corrigunt ad futura transmittunt " ;; super illos, quia de caelo ad eorum oppressionem, ita quod resistere non possint tanquam obruti vel oppressi: in Psalmo: " Pluet super peccatores laqueos, ignis et sulphur " etc.