QUAESTIO III. Per qualia opera debeat fieri satisfactio.

Tertio quaeritur, per qualia opera debeat fieri satisfactio. Et videtur, quod tantum per poenaliai

1. Gregorius in quadam homilia : " Iustum (est, ut peccator tanto maiora: inferat sibi lamenta per poenitentiam, quanto maiora intulit damna per culpam ".

2. Item, ratione videtur: quia peccator, eo ipso quod peccavit, est debitor poenae: sed in satisfactione solvit quod debet: ergo poenam solvit , ergo etc.

3. Item, universum remaneret inordinatum, si peccatum remaneret impunitum : sed post satisfactionem peccator non punitur: ergo necesse est, quod ante puniatur.

4. Item, Gregorius dicit, et verum est, quod sicut in corporalibus, ita et in spiritualibus est curatio per contrarium:: sed peccatum libidinosum per delectationem committitur et per satisfactionem curatur: ergo satisfactio debet esse per poenam.

5.Item, in poenitentia et eius partibus sumit peccator de se iustitiam et vindictam, sicut supra patuit: sed vindicta non nisi per poenam sumitur de peccato: ergo etc.

1. Contra: Anselmus in libro Cur Deus homo :

" Satisfacere est honorem debitum Deo impendere "; sed hoc fit omni opere bono: ergo non solum per opera poenalia, sed per omnia alia potest fieri satisfactio.

2. Item, non delectatur Deus in poenis nostris . ergo non magis placent opera poenalia Deo quam alia ; sed per id quod magis placet, ei cui debetur satisfactio, melius satisfit: ergo etc.

3. Item, quaedam sunt peccata, quae perpetrantur cum tristitia: sed satisfactio debet esse per contrarium: ergo sine poena debet de his peccatis satisfactio fieri, ut puta sunt invidia et accidia.

4. Item, si satisfactorium est poenale, per se loquendo, ergo magis poenale magis satisfactorium; sed avaro est magis poenale dare obolum, quam largo dare marcam: ergo magis satisfacit per obolum, quam ille per marcam. Similiter potest obiici in ioimio et oratione: et hoc est inconveniens, quia mali de malitia commodum reportarent .

CONCLUSIO.

Satisfactio fit per opera poenalia.

Respondeo: Dicendum, quod satisfactio est per opera poenalia.

Et linius ratio est quadruplex. Prima est, quia ibi est tumoris ablati redditio: unde honorem istum debet homo reddere amplius, quam si non abstulisset ; et ideo requiritur, ut non tantum Deo famuletur per operationem bonam, veram etiam se ipsum dejiciat per poenam assumtam.

Secunda ratio est, quia ibi est prius deordinati

reordinatio: et quia deordinatum per culpam optime ordinatur in poena , ideo etc.

Tertia ratio est. quia ibi est infirmati curatio; quia infirmatus per delectationis calorem curatur per pnenalitatis algorem, et ideo etc.

Quarta ratio est, quia ibi est debili absolutio; et quia peccator est debitor poenae, ideo debet per poenam satisfacere.

1. Ex hoc patet primo obiectum: quia est debitum honoris veniens ex bono collato, et hunc debemus per gratiarum actionem; et veniens ex mandato iniuncto, et hunc debemus per obedientiae subiectionem : et veniens ex Maiestatis imperio, et hunc debemus per latriae adorationem : et veniens etiam es peccato commisso, et iste honor redditur Deo per sui ipsius punitionem: et hoc est in satisfactione.

3. Ad illud quod Obiicitur, quod non delectatur in poenis Deus: dicendum, quod verum est: non ea ratione qua poenae, sed ea ratione, qua curantes culpam nostram et honorantes divinam iustitiam, bene delectatur in eis.

3. Ad aliud solvendam, quod etsi in quibusdam peccatis comitetur tristitia, radix tamen est ex delectatione libidinosa.

4. Ad ultimum dicendum, quod aliquid est poenale naturae, quia natura est, ut puta ieiunii abstinentia et erogatio bonorum, in quibns sustentatur humana infirmitas ;aliquid ratione culpae et inordinationis voluntatis. Prima poenalitas respicitur per se in satisfactiones secunda vero non: et de ista secanda opponit.

ANBODOTA.

1 I. Item, contra definitionem Anselmi [Lit. I. Cur Deus homo, c. II] opponitur: .Non enim est. necesse, quod omnis qui honorem debitum Deo impendit, eo satisfaciat, quia, si aliquis innocens nunquam cadit in peccntum et observet mandata Dei, ei honorem debttum impendit ; tamen non satisfacit, quta satisfactio proprie solum est pro peccato. Secunda patet ex praedietis, quia triplex debitum potest homo debere Deo, unum ex commisso sive mandato iniuncto, quod solvitur in observatione mandatorum ; aliud ex dimisso, quod potest reduci ad illud quod est ex bono collato, ad quod tenetur poenitens ratione eius, quod ei dimissa sunt peccata, et collata est gratia et alia bonai aliud ex peccato, et hoc est debitum poenae, ad quod

solvendum tenetur ex ipso peccato poenitens, secundum quod ei iniunctum est a ministro Ecclesie: et hoc proprie Impenditur in satisfactione, secundum quod homo voluntarie in se suscipit paenam secundum voluntatem vel Christi, vel etiam ministri, qui loco Dei est et Christi est, et hoc signavit Christus [Luc. 47,14.], cum post mundationem decem leprosorum dixit eis: Ite, ostendite vos sacerdotibus. - Anselmus ergo in sua definitione solum loquitur de isto debito, non de aliis, et ideo nulla fuit praedicta oppositio.

2. Item videtur, quod per quaecumque bona opera Indifferenter contingit satisfacere, sicut patet In parabola vulnerati [Luc. 10, 30.]: peccator non solum est spoliatus gratuitis, sed etiam vulneratus in naturalibus. Ex hujusmodi autem vulneratione redditur inhabilis ad bonum et pronus ad malum ; sed licet per contritionem reddantur ei gratuita, nihilominus tamen oportet actu cooperari ad sanationem vulnerationis praedictae ; hoc autem fit in satisfactione, quia per opera satisfactoria magis ac magis redditur homo habilis ad bonum et minus ac minus pronus ad malum. Cum ergo per quaecumque bona opera posset fieri hujusmodi sanatio, videtur, quod per quaecumque bona opera contingat satisfacere.

Contra: I. Omnia bona, quaecumque sunt, a Deo sunt, mala vero a nobis ; unde [1. Corinth. 4, 7.]: Quid habes quod non accepisti? ergo ex omni bono, quod habemus, sumus debitores Deo, ut ex hoc ei serviamus ; sed constat, quod satisfactio plus dicit quam servire. Unde Anselmus [loc. cit.]: " Non sufficit solum reddere quod sublatum est, sed etiam pro contumelia illata plus oportet impendere et de hoc sunt plura exempla manifesta in Lege. Proprie ergo non fit satisfactio ex operibus bonis, secundum quod bona sunt, pniecise loquendo, sed ulterius oportet in his aliquid intelligere, per quae [quod] flant satisfactoria pro offensa ; sed aliud quam poena non videtur, quod hoc posset intelligi in eis. Et hoc etiam maxime congruere videtur, quia, cum ad culpam essentialiter consequatur poena, manifestum est, quod peccator ex ratione culpac factus est debitor poenae. Ad hoc ergo, ut satisfaciat, exiguntur non solum bona opera, sed etiam poenalia bona, quia aliter non essent meritoria poenalia, quia aliter per lineo non fieret salisfactio.

Secundum hoc resp., quod propria per sola bona opera poenalia est satisfacere, secundum quod opponebatur ; nec sufficit, quod sint bona opera lanium.

Ad illud quod obiicitur in contrarium, dicendum, quod licet per quaecumque bona opera magis ac magis possint habitari naturalia, non tamen per omnia hujusmodi fit satisfactio, licet e contrario per omnia bona opera satisfactoria fiat, maior ac maior habilitatio ad bonum , et minor pronitas ad malum. Unde in plus est habilitati naturalia quam satisfacere.

II. Si quaeritur: cum poena sit malum, et Deus non delectetur in hoc, sed solum in bono, cuius est in ipso exemplar: unde est hoc, quod ab hominibus exigit bonum opus poenale ex parte qua poenale ? est dicendum, quod in illis, prout sunt poenalia simpliciter et absolute, non delectatur, sed quoad hoc scilicet, secundum quod dicit Augustinus in libr, de Libero Arbitrio, quod ordinatum est in poena quod inordinatum erat in culpa. Quia ergo hujusmodi ordinatio a sapientia Dei procedit, ideo, prout poena voluntarie suscepta sic pocniteniem ordinat, dicitur Deo delectabile. Et dico voluntarie suscepta, quia per involuntarie susceptam non contingit satisfacere (sic enim contingeret poenam gchcnnae posse esse satisfactoriam) ; sed oportet, quod sit voluntaria rationi, etsi sit involuntaria carni et sensualitati. Et sic patet, quod non per quodcumque bonum opus contingit satisfacere, sed solum per poenale voluntarie secundum rationem susceptum, quod, quia poenitentem sic ordinat, est Deo delectabile.

Quod autem poena ordinet, patet etiam in poena gehennae. Secundum enim quod determinat alibi, [infra d. 45.a. 1.q. I.] peccatori ratione peccati mortalis debetur locus infimus, et qui sit infra omnem creaturam; sed per poenam gehennae ordinatur in tali loco decedens in mortali. Similiter patet hoc in poena, qua affliguntur Ipsi poenitentes. Quia enim peccator se deordinavit in peccando non subiiciendo voluntatem suam voluntati dlvinae nec eam sequendo, sed propriam: ideo ordinatur in poena quod prius inordinatum erat in culpa, quando in sustinendo voluntarie poenam ordinat se infra statum, quem habuit ad nunc. Et ex hoc patet quaestio: in hoc honoratur Deus, quia in hoc, quod iste in Deum deliquit, sic infra statum suum se humiliat.

III. Et ad maiorem evidentiam eorum quae dicta sunt, quaeritur, utrum de necessitate exigatur voluntas in qualibet actione, aut passione sive opere poenali ad hoc, quod sit meritoria sive satisfactoria, ut suppositum est. Et videtur, quod non:

I. Quia, si dicatur, quod oportet, quod sit voluntaria, ad hoc quod sit meritoria ; tunc multo dolore vel poena, secundum quod hujusmodi, contingeret non mereri nec satisfacere: quoniam, secundum Augustinum [Lib. XIV. de Civ. Dei, c. 15. n. 2.], " dolor est dissensus ab bis rebus, quae nobis nolentibus accidunt": ergo dolor est involuntarius; sed omno quod est meritorium, est voluntarium, et similiter omne quod est satisfactorium: ergo etc.

2. Item, Augustinus de Libero Arbitrio [Lib. III. c. 9. n. 26.1 dicit, quod peccatum est affectio voluntaria, poena affectio involuntaria.

3. Item, Philosophus [Il. Ethici c. 5. et III. c. I.], loquens de passionibus animae, dicit, eas esse Involuntarias: ergo eis non contingit mereri nec satisfacere. Si propter hoc dicatur, quod dolore vel poena non contingit mereri, secundum quod hujusmodi, nisi sit voluntarius, et quod voluntas praeexigatur ad omne meritum ; contra: Ioannis ultimo [v. 18.] dicitur Petro : Cum autem senueris, extendes manus tuas, et alius te cinget et ducet, quo tu non vis) sed constat, quod hoc fuit eimeritorium, et ita etc.

Ad hoc videtur solvi in quadam Glossa, in qua dicitur: " Nolens ductus est, sed volens vincit ". Sed ex hoc apparet, quod fuit ibi noluntas et voluptas. Et quaeritur: quomodo hoc fuit? et quomodo fuit ibi differentia inter haec?

Si dicas, quod ibi fuit voluntas rationis, ut tactum est, et voluntas sensualitatis; contra: videtur, quodsi ponatur ibi voluntas ex parte sensualitatis, quod similiter ex parte rationis,- quia quod apprehendit vis inferior, et superior. Si ergo apprehenditur aliquod terribile a sensualitate, eodem modo apprehendetur, secundum quod hujusmodi, a ratione; sed appre- hensio terribilis inducit tristitiam: ergo ibi est tristitia sive dolor in sensualitate ex apprehensione terribilis: ergo et in ratione. Si ergo dolor non est nisi in his quae nobis nolentibus accidunt, videtur, quod sicut est voluntas in sensualitate, secundum quod movetur a terribili extra apprehenso, quod similiter et in ratione. Si ergo prima, sicut est sensualitas, unita naturaliter corpori, ita et ipsa ratio: unde etiam per mortem a corpore dividitur, sicut et sensualitas. Unde sicut in sensualitate est dolor, si apprehendit divisionem sui a corpore per mortem propinquam, et etiam in voluntate ; sic et in ratione erit: ergo quod est involuntarium sensualitali vel carni est involuntarium rationi: ergo si non potest esse in aliquo voluntas rationis et voluntas sensualitatis, ergo in beato Petro non fuit voluntas ducendi ad martyrium ;.et tamen meruit: ergo videtur, quod non necessario exigatur voluntas ad hoc, quod poena sit meritoria vel satisfactoria.

Resp.: Ratio potest considerari dupliciter: vel ut est natura quaedam. vel ut est ratio, et est scilicet deliberativa. Primo modo verum est, quod sicut voluntas In sensualitate, sic in ratione. Unde sicut sensualitas non vult mortem nec poenam, sic nec ratio ut natura, secundum quod huiusmodi est et in hoc consistit. Sed ratio, ut est ratio, quae deliberat de fine et de praemio, bene vult mortem vel poenam sustinere ratione pracmii et amore, et secundum hoc intelligitur illa Glossa, quod nolens ductus est, voluntate scilicet sensualitatis et rationis, ut est natura quaedam, sed volens vincit, voluntate scilicet rationis, ut est deliberativa. Et per hoc possunt alia solvi.

IV. Item videtur, quod omnis satisfactio debet fieri per contrarium, ut si quis peccavit peccato avnritiae, debet satisfacere per effusionem pecunlao: quia constat, quod medicina debet fieri per contrarium morbo, quia habet iuvari per huiusmodi medicinam. Cum ergo peccatum sit morbus spiritualis, et satisfactio similiter sit medicina similiter spiritualis et cor respondens; videtur, quod satisfactio debet fleti per contrarium. Sed tunc quaeritur, qualiter Ieiunium, eleemosyna et oratio frequenter imponantur pro quolibet peccato, cum non habeant contrarietatem ad quodlibet peccatum.

Dicendum, quod sicut medicina corporalis non solum respicit morbum, sed etiam causam morbi et accidens eiusdem, quod a medicis dicitur symtoma: similiter medicina spiritualis non solum debet respicere morbum, scilicet ipsum peccatum, sed etiam occasiones eius et accidentia. Et sicut in medicina corporali quantum ad sanationem ipsius morbi debet dari medicina per contrarium, non tamen tantum quantum ad cauum vel accidens morbi, sicut in medicina priicservativa, sed oportet, quod componantur ad Invicem calida et frigida secundum dpbitam mensuram, ne omnino flat intemperantia ; similiter per congruentia [?] satisfactio, et si debet fleri per contrarium peccato, nihilominus tamen occasiones eius oportet rescindere per alia, quae magis sunt ei contraria quam ipsi peccato. Unde Glossa: EI qui peccavit peccato luxui iac, debet iniungi quoad satisfactionem indus peccati maceratio carnis. Si lamen diviliae dederunt ei occasionem peccandi vel luxuriandi, sicut patet de filio prodigo [Luc. 15, 12. 13.] tunc quoad hoc debet ei iniungi satisfactio contraria huic actioni ; et similiter Intelligendum est in aliis.

V. Item quaeritur, si uno et eodem opere contingat satisfacere et mereri. Videtur, quod non ; quio qui debitum suo creditori cedit ex hoc non obligat eum sibi, sed solum se deobligal. Ex quo videtur, quod uno et eodem opere non potest aliquis se deobligare, et alterum sibi obligare ; sed qui satisfacit se deobligat, qui meretur quasi Deum sibi obligat: ergo eodem opere non contingit satisfacere et mereri ; et Ita verum, quod [cod. et] idem opus non potest esse satisfactorium et meritorium ; quod suppositum est supra.

Contra: Ponatur, quod aliquis non faceret aliquod opus, nisi quod ei fuerit iniunctum pro satisfactione, et decedat: tunc si opere satisfactorio non contingeret mereri vitam aeternam, damnaretur ; quod cum falsum sit, necesse est dicere, quod uso et eodem opere satisfecerit et vitam aeternam meruerit.

Resp.: In opere satisfactorio duo sunt, scilicet caritas informans voluntatem, et opus sic a voluntate Informata procedens. Quantum ad primum est opus meritorium vitae elernae, quantum ad secundum satisfactorium: et ita uno et eodem opere contingit sic mereri et satisfacere, tamen ratione diversorum. Nec est simile de redditione debiti homini et Deo. Deus enim non solum opus exterius attendit, sed etiam animum pen. sat ; homo vero lanium opus exterius attendit. Non intelligas tamen, quod velimus dicere, quod humo aliquo opere obliget sibi Deum, sicut homo hominem ; sed si obligat. est quoad hoc, quod quantum est de exigentia meritorum, congruit, quod Deus det ei vitam aeiernam.

VI. Quarto potest quaeri, quot sint in genere opera, per quae contingit satisfacere, sive quot siui paries satisfactionis. Et videtur, quod non solum debeant assignari istae ires, quae sunt ieiunium, eleemosyna et oratio: quia pro peccato mortali respondet poena involuntaria in futuro, scilicet carentia visionis Dei, vermis conscientiae et gehenna: ergo similiter poenitenti super mortali ei pro eo volenti satisfacere debet iniungi triplex poena, respondens illi triplici; aut aliter non videtur, quod ei debeat dimitti illa uiplex poena.

Resp.: Verum est, quod triplex illa poena debetur in futuro pro peccato mortali, et hoc ratione trium, quae in peccato attenduntur, scilicet aversio a bono incommutabili, et huic respondet carentia visionis Dei ; conversio ad bonum commutabile, et huic respondet poena gehennae ; et deformitas imaginis, cui respondet vermis conscientiae. Non tamen secundum hoc debet esse poena satisfactoria, et hoc, quia in contritione per gratiam reformatur imago, et fit tranquillitas In ipsa core scientia, cui tranquillitati opponebatur vermis conscientiae ; et ideo huic poenae non respondet aliqua poena satisfactoria. Similiter est de carentia visionis Dei ; aversio enim a bono incommutabili, quae fuerat per peccatum facta, removetur per visionem [unionem?], quae est in fide formata, cui aversioni respondebat pro poena illa carentia. Patet ergo, quod in poenitente removentur bace duo per actum gratlae et fidei formatae, et non per actus hominisi et quia satisfactio est actus hominis, ideo istis duobus non respondet aliqua poena satisfactoria. Sed licet similiter poena geltennae, prout est hujusmodi, dimittatur in contritione ; tamen, ut dictum est, adhuc requiritur, ut ille qui voluntarie Deum offendit in culpa, voluntarie se puniat poena satisfactoria. Et sic punitur secundum tres praedicias paries satisfactionis, quae sunt ieiunium etc, ut dictum est.

QUA ESTIO IV. Per quae opera possit fieri satisfactio.

Quarto quaeritur, per quae opera contingat satisfacere: et assignantur tria, scilicet ieiunium, oratio et eleemosyna. Et obiicitur primo, quod videntur superflua:

1. Primo ratione eleemosynae, quia Matthaei decimo septimo dicitur: Hoc genus daemoniorum non eiicitur nisi per orationem et ieiunium: et non facit mentionem de eleemosyna.

2. Item. Hieronymus dicit, quod " ieiunio sanantur pestes corporis, oratione pestes mentis "; sed omne peccatum aut est inquinamentum carnis, aut spiritus: ergo omne peccatum sanatur ieiunio, aut oratione, et sic etc.

3. Item, videtur superfluere oratio et ieiunium, quia Lucae undecimo : Dote eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis: ergo eleemosyna est contra omne peccatum: ergo superfluunt alia.

Item, videtur, quod diminuta:

4. Quia contraria contrariis curantur : sed multo plura sunt genera peccatorum: ergo multo plura remedia.

5. Item, cum opus fortitudinis et patientiae sit maioris poenalilalis , videtur, quod eius opus sit magis satisfactoriam quam ista.

Item, quaeritur, quod istorum trium sit magis satisfactorium. Videtur, quod oratio, quia satisfactio Deo reconciliat: sed oratio est, quae maxime unit Deo : ergo etc. - Sed videtur, quod ieiunium, quia illud opus est magis satisfactorium, quod est magis poenale ; sed magis poenale est affligere carnem: ergo etc.

Quod autem eleemosyna, videtur, primae ad Timotheum quarto : Exerce te ipsum ad pietatem;pietas enim valet ad omnia: ergo etc.

6. Item, obiicitur de peregrinationibus et flagellis divinis, quae poenae satisfactoriae sunt et non videntur sub his contineri.

CONCLUSIO.

Oratio, ieiunium et eleemosyna, accepta communiter, sunt partes satisfactionis, quarum distinctio et sufficientia multipliciter monstratur.

Respondeo: Dicendum, quod oratio et ieiunium et eleemosyna, quodlibet horum accipitur proprie, communiter et communissime.

Proprie oratio est ascensus in Deum ad aliquid deguslandum, vel impetrandum, vel exsolvendum. Communiter oratio dicitur, secundum quod comprehendit omnem actum contemplativae ad Deum relatum. Communissime, secundum quod comprehendit omnem bonum actum, secundum quod dicitur : " Non cessat orare qui non cessat bene facere ", in Glossa primae ad Thessalonicenses quinto :

Similiter ieiunium dicitur proprie afflictio carnis secundum gustum . Communiter, omnis carnis afflictio, quae consistit in vigiliis et flagellis et ieiuniis proprie dictis. Communissime dicitur ieiunium abstinentia ab omni mortali, Isaiae quinquagesimo octavo : Hoc est ieiunium, quod elegi ; dissolve etc.

Similiter eleemosyna dicitur proprie opus pietatis impensum proximo ad relevandam indigentiam corporalem . Communiter, omne opus pietatis proximo impensum, sive spirituale sive corporale. Communissime dicitur omne opus misericordiae, sive proximo sive sibi impensum, secundum quod dicit Augustinus, quod eleemosyna hominis debet incipere a semetipso, iuxta illud Ecclesiastici trigesimo : Miserere animae tuae, placens Deo.

His praesuppositis, dicendum, quod secundum quod haec tria paries satisfactionis dicuntur, accipiuntur non communissime, non proprie, sed communiter: et tunc patet eorum distinctio sufficientia manifeste. - His praemissis, dicendum, quod sufficientia et distinctio harum partium potest accipi secundum appropriationem et secundum proprietatem. Secundum appropriationem: cum enim triplex sit radix peccati, sicut dicitur primae Ioannis secundo : aut concupiscentia carnis, et contra hanc est ieiunium: aut concupiscentia oculorum, et contra hanc est eleemosyna: aut superbia vitae, et contra hanc est oratio. Hoc dico secundum appropriationem, quia unumquodque horum valet contra omnes, appropriate tamen magis opponuntur, sicut dictura est. Et ex hoc patet numerus et sufficientia.

Per proprietatem vero sic: opus poenale aut ordinat nos ad Deum, et sic oratio; aut ad non, et sic ieiunium, quod macerat carnem nostram ; aut ad proximum, et sic eleemosyna. Et sic patet sufficientia secundum illud ad Titum secundo : Sobrie et iuste et pie vivamus etc.

Aliter potest accipi secundum reconciliationem: quia per orationem Deo reconciliamur ; sed sicut dicit Augustinus in Sermone Domini in monte : " Si vis orationem tuam volare in caelum, fac duas alas, scilicet ieiunium et eleemosynam)). Tobiae duodecimo : Bona est oratio cum ieiunio et eleemosyna.

Aliter accipitur sufficientia, quia duplex est vita, activa et contemplativa: quantum ad contemplativam, oratio: quantum ad activam, eleemosyna: ut autem homo sit dispositus ad utramque, sic est ieiunium.

1. 2. 3. Ex dictis patent obiecta. Quod enim dicitur, quod oratio sufficit cum ieiunio: dicendum, quod ibi accipitur communissime oratio, non secundum quod est pars satisfactionis: similiter, cum dicitur , quod eleemosyna omnia mundat.

4. Ad illud quod obiicitur, quod deberent esse plura: dicendum, quod ista, secundum quod communiter dicuntur, multa genera operum comprehendunt, non tria tantum; et sic patet illud.

5. Ad illud quod obiicitur de patientia, patet responsio. Nam patientia, prout importat remissionem, continetur sub eleemosyna: prout afflictionem et macerationem, continetur sub ieiunio communiter dicto, et sic altera pars satisfactionis.

Ad illud quod quaeritur: quod est magis satisfactorium ? dicendum, quod unumquodque horum secundum appropriationem suam. Tamen si generaliter loquamur: dicendum, quod in satisfactione tria sunt, scilicet vitatio culpae, et contra hanc valet maxime oratio; secundum est augmentum gratiae, et ad hanc maxime valet eleemosyna, quia homo facit sibi amicos, qui impetrant gratiam ; tertium est solutio poenae, et haec maxime est in ieiunio, et hoc est infimum in satisfactione: alia duo praeponderant .