COLLATIO III.

De secundo praecepto decalogi.

Summanum.

Introductio: triplex ratio, ut sermo fiat de praeceptis, 1.

Repetitio praecedentium collationum, 2-6.

Confirmatio per Scripturam, 7.

Supplentur omissa de Iudaeis, qui Christianis obiiciunt tres transgressiones primi praecepti, 8. 9.

Solutiones harum oppositionum, 10-14.

De secundo praecepto, pars 1. Explicatio litteralis eiusdem. Prohibetur periurium: tres conditiones boni iuramenti, 15.

Explicantur hae tres conditiones quoad iuramentum assertorium, 16-19.

Obiectio Manichaeorum solvitur, 20.

Item, tres fines cum triplici utilitate in iuramento promissorio, 21-23.

Pars II. Explicatio spiritualis eiusdem. Tribus modis nomen Dei non assumitur in vanum, scilicet ad efficiendum, id est in Sacramentis, ad promittendum in votis, ad exprimendum in iuramentis, 24. - Item, tribus modis assumitur in vanum: primo, per frustrationem Sacramenti, et hoc tripliciter, 25. - Secundo, per fractionem voti emissi, et hoc iterum tripliciter, 26.

Tertio, per prolationem sermonis blasphemi, item tripliciter, 27.

1. Non assumes nomen Dei tui in vanum: nec enim habebit insontem Dominus eum qui assumserit nomen Dei frustra .

Servus tuus sum ego: da mihi intellectum, ut sciam testimonia tua. Ideo dilexi mandata tua super aurum et topazion. Propterea ad omnia mandata tua dirigebar, omnem viam iniquam odio habui. Propheta David in verbis istis ostendit, qua de causa debemus loqui de mandatis Dei, et hoc ostendit per rationem triplicem. Prima est, ut inflammemur ad dilectionem divinorum mandatorum; nihil enim est ita necessarium, sicut diligere legem Dei et mandata eius. Et propter hoc dixit: Ideo dilexi mandata tua super aurum et topazion.

Secundo debemus loqui de mandatis Dei, ut ea melius cognoscamus. Quanto enim homo frequentius vadit per viam aliquam, tanto melius cognoscit eam. Unde Gregorius dicit, quod homo cognoscit viam frequentius vadendo. Sed via eundi in patriam est per observantiam mandatorum ; sed non potest homo servare mandata Dei, nisi cognoscat: et non cognoscit ea nisi audiendo loqui de ipsis. Ideo dicit David: Da mihi intellectum, et discam mandata tua. - Tertio debemus loqui de mandatis Dei, ut odio habeamus iniquitatem. Ideo dicitur in Psalmo: Propterea ad omnia mandata tua dirigebar, omnem viam iniquam odio habui. Quando enim homo incipit cognoscere iniquitatem sive peccatum et peccati deordinationes, quae sunt contra Deum: tunc incipit detestari peccatum. - Debemus igitur loqui de mandatis, ut ipsa diligamus et intelligamus et in viam ad patriam dirigamur et iniquitatem odio habeamus. Et ut haec tria possimus consequi, ideo in principio rogemus Dominum etc.

2. Dixi, quod decem sunt mandata decalogi, quae sunt fundamenta omnium legum, et quod sunt duae tabulae, scilicet prima et secunda. In prima tabula continentur tria praecepta ordinantia nos ad Deum triuum et unum, et hoc secundum tria appropriata tribus personis divinis . In divinis enim est paternitas, filiatio et processio: et secundum haec sunt tria appropriata tribus personis divinis. Patri appropriatur maiestas, Filio veritas, Spiritui sancto bonitas. Ista tria respiciunt triplex genus causae, scilicet causam efficientem, exemplarem et finalem. Patri attribuitur causa efficiens, Filio causa exemplaris, quia est imago Patris, et Spiritui sancto causa finalis. In Patre est summa maiestas humiliter adoranda, in Filio summa veritas fideliter asserenda, in Spiritu sancto summa bonitas sincere amanda. Et secundum haec tria, ut dictum est, sunt in prima tabula tria mandata. Primum est: Non habebis deos alienos coram me: secundum est: Non assumes nomen Dei tui in vanum: tertium est: Memento, ut diem Sabbati sanctifices.

3. De primo mandato dictum est , quod quaedam praemittuntur ad mandati cognitionem, quaedam subiunguntur ad mandati observantiam, et quaedam interponuntur ad mandati integritatem.

Dictum etiam fuit, quod in verbo isto: Non habebis ileos alienos coram me, prohibetur omnis idololatria respectu creaturae intellectualis. Secundo prohibetur idololatria respectu figmenti humanae mentis, cum subdit: Non facies sculptile. Tertio prohibetur idololatria respectu naturae corporalis, et hoc respectu caelestium, terrestrium et infernorum, cum dicit: Neque similitudinem corum quae in caelis sunt etc.

4. Dictum etiam fuit, quod in hoc verbo: Non habebis deos alienos coram me, omnes pactiones daemonum prohibentur, sive sint per incantationes verborum, sive per inscriptiones characterum et imaginum, sive per immolationem sacrificiorum. In istis tribus consistunt omnes artes magicae.

5. Dictum etiam fuit, quod in secundo verbo: Non facies sculptile, prohibentur omnes superstitiosae adinventiones errorum. Et circa hoc dictum fuit quod omnis error provenit aut ex improbo ausu investigationis philosophicae, aut ex perverso intellectu sacrae Scripturae, aut ex inordinato affectu carnalitatis humanae. Propter primum proveniunt errores in philosophis, sicut ponere mundum aeternum et hujusmodi. Propter secundum proveniunt errores in haereticis, qui male sentiunt de Trinitate et Spiritu sancto. Propter tertium proveniunt errores in Epicureis, qui dicunt, non esse aliam vitam nisi istam.

6. In tertio verbo: Neque similitudinem eorum quae in caelis sunt etc, prohibentur omnes perversae appretiationes creaturarum. Et circa hoc dictum fuit, quod omnis perversa appretiatio creaturarum aut est ratione sublimitatis, aut ratione sufficientiae, aut ratione delectationis. Primo modo est idololatria superborum, secundo modo avarorum, tertio modo lascivorum. Ista dicta fuerunt de primo mandato.

Modo dicebam, quod est triplex idololatria: scilicet pactiones daemonum, superstitiosae adinventiones errorum et perversae appretiationes creaturarum. In paclionibus daemonum est summa omnium vitiorum malitia et radix omnium malorum .

7. Ex his tribus idololatriis procedunt omnes falsitates et peccati deordinationes, quibus misera anima daemonibus subiicitur ; quod bene significatur in Apocalypsi , ubi dicitur: Vidi de ore draconis et de ore bestiae et de ore pseudoprophetae exire spiritus tres immundos in modum ranarum. Per draconem significantur pactiones daemonum, per pseudoprophetam superstitiosae adinventiones errorum, per bestiam perversae appretiationes creaturarum.

Et omnia ista prohibentur in primo mandato. Et sicut Deus in prima creatione rerum quodam modo omnia produxit , sic et in primo mandato omnia mala prohibet, licet ad maiorem explanationem plura ponat mandata.

8. Omisi dicere, quod ludaei aliquando insultant nobis et dicunt, quod non bene servemus illud mandatum, et imponunt nobis, quod ipsum transgredimur. In isto enim mandato continentur tria verba: Non habebis deos alienos coram me

non facies sculptile

neque similitudinem eorum quae m caelis sunt etc.

9. De primo verbo, scilicet: Non habebis deos alienos, dicunt, quod dicit Dominus : Audi, Israel, Dominus Deus tuus unus est: et vos ponitis Trinitatem , scilicet Patrem et Filium et Spiritum sanctum. - De secundo dicunt, quod facimus sculptile, quia ecclesiae nostrae plenae sunt imaginibus.

De tertio: neque similitudinem etc.,. in quo prohibet Deus adorare corporalem naturam, dicunt, quod adoramus frustum panis ; et hoc maxime videtur eis absurdum.

10. Ad primum, quod opponunt, quod adoremus tres deos ; dico, quod si adoraremus tres personas, ita quod diceremus, quod ibi essent tres dii et triplex essentia: necessario oporteret, quod adoraremus tres deos. Sed nos adoramus Patrem et Filium et Spiritum sanctum, unum Deum et unam essentiam, sed tres personas. Unde sicut videmus, quod in homine est pluralitas naturarum, scilicet intellectualis et corporalis, et tamen non est ibi nisi una persona: sic econtra in divinis est unitas essentiae et pluralitas personarum.

11. Dixit quidam Iudaeus: Vos dicitis, quod Deus habet filium, quare non datis ei uxorem ? - Isti Iudaei vilissime intelligunt. Deus Pater habet Verbum et Spiritum sanctum: Verbum quidem habet, per quod omnia fecit ; et Spiritum sanctum habet, per quem omnia conservat. Verbum manat a dicente et est Deus de Deo. Similiter Spiritus sanctus spiratur a Patre et Filio et est Deus et in Deo. Solus Spiritus sanctus est, qui profunda cordium scrutatur , et ille est Deus.

Unde homo, qui ista vult intelligere et de istis loqui, oportet quod habeat elevatissimas cogitationes, non pedestres: aliter enim non potest intelligere altissima de Deo. Quando enim ponimus Trinitatem, non ponimus Christum hominem purum, sed Deum cum homine.

12. De secundo, quod dicitur: Non facies sculptile, opponunt, quod facimus sculptile, quia habemus plures imagines in ecclesiis nostris: dico, quod impossibile est, Divinitatem sculpi; sed facimus effigiem Christi, Christi, dico, humanati, et illam adoramus.

Sed intelligendum est, quod duplex est adoratio: quaedam, quae dicitur duliae, alia, quae dicitur latriae . Adoratione duliae possumus adorare omnes, in quibus est potestas, sapientia et sanctitas: et sic adoramus principes, praelatos, magistros tanquam illos, in quibus est potestas et sapientia ; item illos qui habent excellentiam prophetiae, ut illos, in quibus est sapientia: et sic quinquagenarius ille princeps adoravit Eliam .

Item, adoramus sic Sanctos, qui sunt in patria, sicut illos, in quibus est sanctitas eximia.

Similiter imaginibus exhibenda est adoratio duliae, non in quantum est imago, vel pictura, sed ratione illius quod per ipsam significatur. - Soli autem Deo exhibenda est adoratio latriae.

13. De tertio, quod opponunt et quod maxime abhorrent, scilicet de corpore Christi, hoc fuit secretissimum , sed modo est omnibus promulgatum. -Aliquando dixerunt aliqui, quod non esset ibi Deus nisi sicut in signo . Sed intelligendum est, quod ad prolationem verbi sacerdotis et intentionem dicentis substantia panis statim convertitur in verum corpus Christi, quod habet unitam animam cum Divinitate: et hoc est planum. - Sed dicit Iudaeus: quomodo potest hoc esse ? Dico, quod ille qui potest separare substantiam ab accidentibus, potest facere, quod non appareat substantia sensibus nostris, quae est sub accidentibus alienis. Unde dico, quod adoramus verum corpus Christi et Deum trinum et unum; et in hoc virtus Dei, potentia, sapientia et bonitas manifestantur. Sed Iudaeus errat, qui pedestri modo credit sentire de hoc.

14. Audivi, quod fuit quidam incantator daemonum. Quadam die, cum invocaret daemonem in medio quorundam, qui volebant aliquid a daemone impetrare; transivit quidam sacerdos portans corpus Christi, et statim inclinavit se ei daemon, similiter in redeundo. Et dixit incantator: unde hoc ? Prohibuisti mihi, ne adorem Christum, et tu adoras? Respondit daemon: invitus feci. Nonne scriptum est : In nomine Jesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum ?

Ista dicta sunt de primo mandato.

15, Non assumes nomen Dei tui in vanum. Sicut in primo mandato praecipitur humilis adoratio summae maiestatis, sic in isto mandato secundo praecipitur fidelis confessio summae veritatis, et prohibetur abnegatio veritatis. In veteri testamento dicitur, quod qui iurat in nomine Dei iuret et non periuret. Periurare enim idem est, quod peierare, et hoc est nomen Dei in vanum assumere.

Ieremias dicit: Et iurabis: vivit Dominus in veritate et in iudicio et in iustitia: et dicit ibi Glossa, quod " iuramentum debet habere tres comites: veritatem, iudicium et iustitiam ".

16. Primo, dico, debet fieri iuramentum cum veritate: unde dicit: Non assumes nomen Dei tui in vanum, hoc est sine veritate.

Intelligendum est autem, quod est duplex iuramentum, scilicet assertorium et promissorium, ita quod est quoddam iuramentum in testimonium, quoddam in promissum. Iuramentum assertorium sic fit: hoc tibi assero et testificor per testimonium divinae veritatis.

17. Istud antem iuramentum assertorium primo debet habere veritatem 1. Veritas autem est in iuramento assertorio, quando homo non negat verum nec affirmat falsum nec asserit scienter dubium; quia sermo est indicativus eorum quae sunt in corde. Sed scitis, quid est, quando homo aliquod falsum testificatur per testimonium divinae veritatis? Hoc est dicere, quod mentitur, et quod divina veritas mentitur secum. Et hic est primus modus assumendi nomen Dei in vanum, scilicet quando negamus veritatem.

18. Secundo debet fieri iuramentum assertorium cum iustitia. Fit autem cum iustitia, quando non fit contra mandatum divinae legis neque contra praeceptum sanctae matris Ecclesiae neque in dispendium salutis propriae vel alienae. Et qui contra ista tria iurat temerarie iurat et dupliciter peccat: et quia iurat, et quia iuramentum servat.

19. Tertio oportet, quod cum iuramento assertorio comitetur iudicium, quod sit in mente discretio veritatis et iustitiae, scilicet utrum iuramentum sit verum, vel falsum: iustum, vel iniustum; fructuosum, vel infructuosum. Unde si iuro absque iudicio, non discernens inter ista tria, temerarie iuro. - Isti tres comites debent esse in iuramento assertorio.

20. Sed Manichaei insultant nobis et dicunt, quod non debemus omnino iurare, quia dicitur in novo testamento, scilicet in Malthaeo : Non periurabis; et sequitur: Ego autem dico vobis, non iurare omnino. Sit autem sermo vester: est est , non non.

Certe dico, quod in certis casibus vel ex certis causis bene licet iurare. Haeretici autem non bene attendunt vim vocabulorum. Differt enim dicere: non iurare omnino, et dicere: omnino non iurare: sicut differt dicere: quidam homo non currit, et non quidam homo currit. Omnino non iurare idem est, quod nullo modo iurare, et non omnino iurare idem est, quod non omnibus modis iurare, sed ex certis causis.

21. Secundo debet nomen Dei assumi non in vanum in iuramento promissorio. Fit antem iuramentum promissorium tribus modis, scilicet ad promovendum bonum, ad conservandam fidelitatem et ad ineundam mutuam pacem. Primo modo iurant inferiores superioribus, secundo modo pares paribus, tertio modo superiores inferioribus. Primo iuramento iuravit Apostolus dicens ad Romanos primo : Testis mihi Deus est, cui servio in spiritu meo. Secundo modo iuravit Laban fidelitatem Iacob. Tertio modo iurant superiores protegere populum. - Ex primo iuramento relinquitur triplex utilitas: fides in intellectu, amor in affectu et pax in effectu. Istis tribus de causis fit iuramentum ad promovendum bonum.

22. Secundo modo fit iuramentum promissorium ad conservandam fidelitatem, et hoc fit tribus modis, scilicet ad compescendam malitiam, ad sedandam controversiam et ad expurgandam infamiam.

Primo, dico, fit ad compescendam malitiam, ut homo non neget verum nec affirmet falsum; et haec est ratio utilitatis iuramenti. - Secundo fit ad sedandam controversiam. Unde Apostolus ad Hebraeos : Omnis controversiae finis est iuramentum.

Tertio fit ad expurgandam infamiam. Unde in Deuteronomio dicitur, quod maiores debebant se expurgare per iuramentum, quando inveniebatur cadaver mortuum.

Istis tribus de causis fit iuramentum ad conservandam fidelitatem.

23. Tertio modo fit iuramentum promissorium ad ineundam mutuam pacem: et in hoc intelligitur cohibitio omnium peccatorum mortalium; quia " omnis iuratio vera est periculosa, falsa est perniciosa, nulla vero est secura ". Et propter hoc dicitur in Ecclesiastico: Iurationi non assuescat os tuum. -Iste est intellectus verborum litteralis.

24. Spiritualis vero intellectus huius praecepti iste est, quod assumimus nomen Dei non in vanum tribus modis, scilicet ad efficiendum, ad promittendum et ad exprimendum.

Primo, dico, assumimus nomen Dei non in vanum ad efficiendum, ut in Sacramentis, quando dicitur in baptismo: Ego baptizo te in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti.

Secundo assumimus nomen Dei nostri non in vanum ad promittendum, sicut quando promitto ire ad sanctum Iacobum, vel intrare religionem, per iuramentum.

Tertio assumimus nomen Dei non in vanum ad exprimendum, sicut quando loquimur cum iuramento.

25. Econtra assumimus nomen Dei in vanum tripliciter: primo per frustrationem Sacramenti suscepti: secundo per fractionem voti emissi; tertio per prolationem sermonis blasphemi.

Primo assumimus nomen Dei in vanum per frustrationem Sacramenti suscepti: et secundum hoc est triplex gradus assumendi nomen Dei in vanum. Primus est, quando quis in Sacramento non credit, sicut haereticus. Secundo, quando credit, sed se non disponit ad Sacramentum, sicut usurarius. Tertio, quando quis gratiam in Sacramento susceptam non custodit, sicut ille qui postea peccat. - Audi tu, qui es insignitos nomine christiano, character tunc tibi imprimitur per virtutem nominis Dei; et quando postea peccas, evacuas virtutem Sacramenti. De talibus dicit Apostolus ad Titum : Confitentur, se nosse Deum , factis autem negant: et sic conculcas Filium Dei et pollutum ducis sanguinem testamenti, qui ablutus es in sanguine Christi !

26. Secundus modus assumendi nomen Dei in vanum est per fractionem voti emissi. Et hic est triplex gradus similiter. Primus est per dilationem irrationalem, sicut quando promitto ire ad sanctum Iacobum per iuramentum et non assigno mihi certum terminum, et sic semper procrastino.

Secundo modo fit voti fractio per voluntatem contrariam, sicut quando quis promittit aliquid Deo et postea poenitet. Contra tales dicitur in Deuteronomio : Si quid processerit de labiis tuis, non facies irritum.

Tertio modo fit fractio voti per apostaticam rebellionem, sicut quando homo apostatat a religione.

Primus istorum modorum est malus, secundus peior, tertius pessimus, quia dicitur : Homo apostata vir inutilis: propter quod dicitur in Ecclesiaste: Si quid vovisti Deo, non moreris reddere: displicet enim Deo stulta et infidelis promissio. Et hoc est, quando tempus et hora et dies et annus interpellabant .

27. Tertio modo assumimus nomen Dei in vanum per prolationem sermonis blasphemi: et hoc fit tribus modis: primo quando quis, loquens de Deo, utitur locutione maledica, sicut quando maledicit Deo.

Secundus modus est per locutionem mendacem, quando quis de Deo negat verum, vel affirmat falsum; quia dicit Anselmus , quod omnis contradictionis nobilior pars est Deo attribuenda. - Tertius modus est per locutionem probrosam , sicut quando quis loquitur de membris Christi inferioribus, blasphemat pessime, etiam si verum dicat, et Christum despicit in eo, quod humilis fuit et naturam nostram assumsit

Et tales divino iudicio sunt exterminati. Narrat enim Gregorius , quod quidam puer sex annorum erat consuetus blasphemare nomen Domini. Quadam die, cum blasphemaret et esset in sinu patris, raptus est a daemonibus et portatus in infernum. Propter quod dicitur in Levitico : Quicumque blasphemaverit nomen Domini, morte moriatur.

Patet modo, quibus modis assumitur nomen Dei in vanum.