Articulus III. De cladibus, quae ante christianae religionis primordia excitatae sunt igne coelesti, et hominum armis: de Sodoma et Gomorrha exustis, atque illorum terra, quae conantur poma, ac deinde contacta cinerescunt; de Volsiniis, Pompeiis, seu Tarpeiis igne absumptis; de clade Cannensi post quam Annibal Romanorum caedes raptorum annulorum modio mensus est, ac de Capitolio a Senonibus occupato.

1072A

Ad alias clades igne coelesti, et hominum armis excitatas venit Tertullianus, ac Sodoma, inquit, et Gomorrha igneus imber exussit (Tertullian. Apologet. cap. 40, p. 482) , antequam Israelitae ex Aegypto migrassent in Palaestinam, ac proinde longe pluribus saeculis, prius quam Christiani, ex illis orti, venissent in mundum. Utriusque autem hujus urbis ruina certissimo sacrae Scripturae testimonio comprobatur 1072B (Genes. cap. XIX, v. 24) . Sed quamvis illud nobis deesset, cladis illius indicium haud dubium ipsa etiam daret, quae uti Tertullianus loqui amat: Olet adhuc incendio terra; et si qua illic arborum poma conantur oculis tenus, caeterum contacta cinerescunt (Tertullian., loc. cit. ). Ita quidem in manuscriptis nostris codicibus et aliis. Male vero in quibusdam, oriuntur et cernuntur. Nam ellipsis est, et ibi subaudiendum maturescere conantur. Alio autem in libro: Impietas inquit, ignium meruit imbres. Hactenus Sodoma, et nulla Gomorrha, et cinis omnia, et propinquitas maris, juxta cum solo mortem vivit (Idem, lib. de Pall. cap. 2) . Verumenimvero narrat Josephus ibi adhuc videri reliquias ignis divini, et quinque oppidorum imagines cineresque renascentes ex fructibus, qui 1072C tametsi edulibus similes, manibus tamen attacti, in fumum et cinerem dissolvuntur (Joseph. lib. V de Bello Judaico. cap. 5, pag. 892) . Quin etiam Augustinus asserit illud gentilium scriptorum auctoritate corroborari (August. lib. XXI, de Civit. cap. 3, pag. 629) . Si quis vero aliquem sibi citari velit, cito quidem dabimus Cornelium Tacitum, cujus haec sunt verba: Haud procul inde, a Mortuo scilicet mari, campi quos ferunt olim uberes, magnisque urbibus habitatos, fulminum jactu arsisse, et manere vestigia, terramque specie torridam vim frugiferam perdidisse, nam cuncta sponte edita, aut manu sata, sive herba tenus, aut flore, seu solitam in speciem adolevere, atra et inania velut in cinerem vanescunt (Tacit. lib. V Histor. paulo post init.) . Sed ethnicus homo, et sacrae 1072D Scripturae ignarus, hanc fructuum immaturitatem oriri suspicatur ex lacus halitu, quo superfusus terrae spiritus, primum corrumpitur, terramque deinde corrumpit. Nec minus erravit Solinus, qui similiter hunc divinae vindictae effectum soli tribuit coelesti, quo terram hanc tactam fuisse sic enarrat: Longo ab Hierosolymis recessu, tristis sinus panditur, quem de coelo tactum testatur humus nigra, et in cinerem soluta. Duo ibi oppida Sodomum nominatum, alterum Gomorrhum, apud quae pomum quod gignitur, habeat licet speciem maturitatis, mandi tamen non potest, fuliginem intrinsecus favillaciam ambitio tantum extimae cutis cohibet, quae, vel levi pressa tactu, fumum exhalat et fatiscit in vagum pulverem (Solin. Polyhist., cap. 35, pag. 65) .

1073A Postea vero Tertullianus: Sed nec Tuscia, inquit, jam tunc atque Campania de Christianis querebatur, cum Vulsinios de coelo, Pompeios de suo monte perfudit ignis (Tertullian. Apologet., cap. 40, p. 485) . Rursus autem alio in libro: Ex hujusmodi nubilo, et Tuscia Vulsinios pristinos deusta, quo magis de montibus suis Campania speret, erepta Pompeios (lib. de Pallio, cap. 2) . Sed haec difficultate sua non carent. Nam in libro ad Nationes legimus: Vulsinios de coelo, Tarpeios de suo monte perfudit ignis (Idem, lib. I ad Natio. cap. 9. pag. 54) . Qui enim ibi Tarpeii, hi in aliis duobus libris Pompeii vocantur; tametsi Tertullianus videatur de iisdem populis facere sermonem. At Pompeii non parum distabant a Tarpeiis, qui Tarpeium ex septem Romae montibus unum 1073B incolebant. De hoc autem monte canit Virgilius:

Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,
Aurea nunc, olim sylvestribus horrida dumis. (Virgil., lib. VII Aeneid. v. 347.)
Et rursum postea:

In summo custos Tarpeiae Manlius arcis
Stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat. (Ibid. v. 652.)

Ovidium (Ovid. lib. I Fastor., v. 79) aliosque in re satis nota citare nihil necesse est.

Pompeii vero oppidum erat in ora Campaniae: Haud procul, inquit Plinius, adspectante monte Vesuvio, alluente vero Sarno amne (Plin. lib. III natur. Hist. cap. 4. pag. 327) . Plinio suffragatur hisce verbis 1073C Pomponius Mela: Vesuvii montis adspectus Pompeii, Neapolis, Puteoli (Mel. de Sit. orb. lib. II. cap. 4, § 65) . Eadem etiam tradunt Strabo (Strab. lib. V Geogr., pag. 247) aliique geographi. Seneca autem non solum hujus urbis situm, sed illius quoque ruinam sic descripsit: Pompeios celebrem Campaniae urbem, in quam ab altera parte Surentinum Sabinianumque littus, ab altera Herculanense conveniunt, mareque ex aperto conductum cingit, desedisse terrae motu, vexatis quaecumque adjacebant regionibus, audivimus, et quidem diebus hybernis nonis februarii motus hic, Regulo et Virginio consulibus (Senec., lib. VI natural. Quaest. cap. 1. pag. 881) . Paucioribus tandem verbis Cornelius Tacitus, ubi de Nerone imperatore: Motu terrae celebre Campaniae oppidum Pompeii magna ex 1073D parte proruit (Tacit., lib. XV Annal. long. post init.) . Verum haec non plane conducunt ad Tertulliani propositum, qui hujus urbis excidium non terrae motu, sed igne; nec regnante Nerone, sed ante Christi tempora contigisse asserit. Quapropter si quis illum non de hoc Pompeiorum oppido, sed de Tarpeia arce, coelesti igne eversa, locutum esse demonstraverit, non multum quidem reclamabimus. Sed observa, quaeso, Pompeiorum urbem in altero, quam Vesuvio monte fuisse positam. Atqui si erumpentibus ex illo Vesuvio monte flammis, ante divulgatam christianam religionem aliquando exusta est, nonne hoc tanquam extraordinarium factum a Tertulliano nostro notari potuit?

1074A Minor porro difficultas est de Vulsiniis, sive Volsiniis, quos alibi (Tertullian. Apologet. c. 24, p. 421) uti infra dicemus (Infr. cap. 27. art. 2) , Volsinienses nominavit. De his siquidem canit Juvenalis:

Quis timet aut timuit gelida Praeneste ruinam,
Aut positis nemorosa inter juga Volsiniis. Juvenal., satir. 3, v. 181.)
Oppidum autem illorum a Strabone appellatur Οὐλσίνιον quod, sicut ait Tertullianus, igne perfusum his Plinius totidemque verbis memorat: Volsinii oppidum Tuscorum nobilissimum concrematum est fulmine. (Plin., lib. II natur. Hist., cap. 52. pag. 207) . Tacet tamen ibi quo tempore id contigerit: sed persuasum plerique omnes habent utrumque de eodem intelligendum incendio, quod ante ortos christianos contigit.

1074B Instat adhuc Tertullianus, alioque notissimo omnibus exemplo ethnicos sic urget: Nemo adhuc Romae Deum verum adorabat, cum Annibal apud Cannas per Romanos annulos caedes suas modio metiebatur (Tertull. Apologet., c. 40, p. 485) . Eccui enim ignota est Cannensis pugna, post quam victor Annibal, uti narrat Livius, effundi in vestibulo curiae jussit annulos aureos, qui tantus acervus fuit, ut metientibus dimidium super tres modios explesse sint quidam auctores. Fama tenuit, quae propior vero est, haud plus fuisse modio (Liv., lib. XXIII, § 12) . Sed etsi unum tantummodo modium fuisset, id haud dubie sufficit, ut hos annulos, sicut ait Auctor noster, modio metirentur. Plinius tamen scribit trimodia annulorum ab Annibale missa Carthaginem (Plin., lib. XXXIII natur. Hist., cap. 1074C 1. pag. 12) , totidemque Augustinus (August., lib. III de Civit. cap. 19) .

At hic tacere omnino non possumus in Rigaltii editione contra codicum nostrorum, et antiquorum editorum auctoritatem in Tertulliani textu omissum per, et scriptum caede sua. Qua autem ratione, penitus ille siluit. Quam enim habere poterat? Nonne satis ibi deprehenditur Tertulliani stylus, et hic ejus seusus: Annibal post victoriam numerum Romanorum in praelio occisorum singulatim non recensuit, sed modio per eorum annulos metiebatur? Quapropter jam laudatus a nobis Augustinus: Tres modios annulorum aureorum, inquit, Carthaginem misit, quo intelligerent tantum in illo praelio dignitatem cecidisse romanam, ut facilius eam caperet mensura, quam numerus: atque 1074D hinc strages turbae caeterae tanto utique numerosioris, quanto infimioris, videlicet hominum, quae sine annulis jacebat, conjicienda potius, quam numeranda putaretur (August., loc. cit.). Sed te non pigeat hunc Augustini adire librum, ubi ex hac et aliis cladibus in ethnicos, quemadmodum Auctor noster, argumentatur.

Antiquior sane, sed non minus celebris notaque omnibus fuit alia Romanorum clades, cum Capitolium, ut rursum Tertullianus scribit, Senones occupaverunt (Tertullian. Apologet., cap. 40) , sive ut in codicibus nostris legimus occupaverant. Sed quid sibi, inquies, vult cum dixit, occupaverunt? Nonne Livius (Liv. lib. V, § 41 et seq.) , Augustinus (August., lib. II 1075A de Civit. cap. 22. pag. 51) , atque alii, certe quam plurimi, constanter asserunt neutiquam expugnatum a Senonibus Capitolium, sed Romam tantum ab eis captam? Nihil certe verius. Quamobrem verbum occupaverant, ibi accipitur pro tenuerant obsessum. Atqui tunc Saturnus aliique gentilium dii, uti ait Tertullianus, ab omnibus tam obsidentibus, quam obsessis colebantur. Christiani igitur, qui tunc non erant, neque hujus calamitatis, neque aliarum quas hactenus retulimus, auctores esse potuerunt.