Patrologiae Cursus Completus
Conspectus Totius Operis. Opera Omnia Q. Florentis S. Tertulliani, In Duas Partes Duosque Tomos Distincta.
Elenchus Rerum Quae In Hoc Volumine Continentur.
Elenchus Rerum Quae In Hoc Volumine Continentur.
Praefatio.
Articulus Primus. De Auctoritate Tertulliani.
Articulus II. De Usu Tertulliani.
Articulus III. De Literariis Tertulliani Annalibus.
§ I. De Codicibus Tertulliani.
§ II. De Singulis Editionibus, Versionibus, Ac Variorum In Tertulliano Commentationibus.
Bas. ap. Froben. f. repetitiones primae.
1626. Lugd. f. Tertull. de Pallio cum comm. de la Cerda. 1628, 1629
Articulus IV. De nova editione Parisiensi.
Scribebatur Paris., Kal. Nov., anno M. D. CCC. XLIII.
Vita Q. Septimii Florentis Tertulliani Carthaginiensis Presbyteri Auctore Jacobo Pamelio, Quae Ejus Aetatis Viginti Quatuor Annorum Historiam Contine
Tertyliani Jc. Romani Responsa Quae In Libris Digestorum Extant.
Tertyliani Jc. Romani Responsa Quae In Libris Digestorum Extant.
D. Lib. I. Tit, 3, de Leg. Senatusque cons. l.
D. Lib. 29. Tit. 3. de acquir. vel amitt. haered. lib. 82. juxta Ms. cod. Bald.
D. Lib. 41. Tit. 2. acquir. vel amit. possess. l. 28.
Ex Libro Singulari De Castrensi Peculio.
D. Lib. 29. Tit. I. De Testam. mil. l. 23.
D. L. 49. Tit. 17. De castr. pecul. l. 4.
Dissertatio De Vera Aetate Ac Doctrina Scriptorum Quae Supersunt Q. Sept. Tertulliani .
Dissertatio De Vera Aetate Ac Doctrina Scriptorum Quae Supersunt Q. Sept. Tertulliani .
Articulus I. De Tertulliani ingenio, stylo, et existimatione.
Articulus II. De libris Tertulliani, quorum et aetas et Orthodoxia constant.
§ 2.— Quaestiones quaedam universe proponuntur.
§ 7.— Quae caussae hujus prioris vexationis?
§ 9.— Albinum A. CXCVII. interfectum fuisse, probatur secundo a tempore expugnati Byzantii.
§ 10.— Probatur tertio, ex anno, quo Caracallus Caesaris dignitatem e SCto accepit.
§ 15.— Liber de Idololatria eidem anno asseritur. Tillemontii et Hoffmanni conjecturae dispelluntur.
§ 16.— Apologeticus A. CXCIX compositus demonstratur.
§ 17.— Libri duo ad Nationes anno CXCIX. scripti.
§ 18.— Liber de testimonio animae eidem anno asseritur.
Articulus III. De libris Tertulliani, quorum et aetas et Montanismus constat.
§ 1.— Liber de Corona Anno CCI. docetur conscriptus.
§ 3.— Baronii argumenta convelluntur pro A. CXCIX.
§ 4.— Denique Pamelii et Allixii, qui librum hunc conjecerant in A. CCIX. Decreta exploduntur.
§ 5.— Liber uterque de Cultu feminarum simul editus ostenditur contra Pamelium et Tillemontium.
§ 6.— Anno quidem CCI. aut CCII.
§ 7.— Liber de Fuga in persecutione vindicatur A. CCII.
§ 9.— Scorpiacen A. CCIV. scriptam esse conficitur.
§ 11.— Tillemontii contraria opinio castigatur.
§ 14.— Librum ad Scapulam sub initium Imperii Antonini Caracalli, A. CCXI. prodiisse probatur.
Articulus IV. De libris Tertulliani, quorum vel aetas, vel doctrina, vel utraque latet.
§ 2.— Liber de Oratione ante defectionem scriptus et anno 196. vel 197. editus.
§ 3.— Liber de Baptismo a Tertulliano catholico exaratus. Confutantur argumenta dissentientium.
§ 4.— Pamelius et Dupinius castigantur. Puritas libri a montanismo demonstratur.
§ 5.— Libri II ad Uxorem ante lapsum Tertulliani exarati.
Articulus V. Quarta classis librorum, quorum non nisi Montanismus patet.
§ 1.— Liber de Patientia, an. 200 vel 201 scriptus
§ 2.— Liber de velandis Virginibus, qui est facile librorum Montanisticorum primus.
§ 3.— Liber de Exhortatione Castitatis anno 201. exaratus.
§ 4.— Libri de Monogamia, Jejuniis et Pudicitia, ann. 203 scripti.
§ 5.— Libri adversus Praxeam, Hermogenem, et de Anima, anno 204. vel 205. editi.
Articulus VI. Quinta classis librorum, quorum nec aetas nec doctrina certa est.
§ 3.— De Actis Perpetuae et Felicitatis, harumque montanismo.
§ 4.— De Montanistis Artotyritis.
§ 5.— Whistoni argumenta pro Tertulliano auctore horum Actorum expenduntur.
§ 6.— Usus universae hujus Disputationis exemplis ex historia christiana ductis demonstratur.
Paradoxa Tertulliani, Cum Antidoto Jacobi Pamelii.
Paradoxa Tertulliani, Cum Antidoto Jacobi Pamelii.
3. De anima primi hominis ex materia Dei. tom. III. lib. advers. Marc. c. 38. num.
5. De animae sexu. Ibid. cap. 36.
27. De Poenitentia moechis neganda. Tom. V. integro libro de Pudicitia.
Proverbiales Formulae Toto Opere Hoc Tertullianico Contentae, Brevibus Scholiis Illustratae, Auctoribus Beato Rhenano Et And. Hoyo Brugensi.
1. Abiit jam, et reverti debet. Tom. lib. de Testim. Animae, cap. 4. num.
2. Abruptum amplissimum salire. Tom. lib. adv. Marc. cap. 14. num.
3. Acie figere. Tom. lib. de Pall. cap. 4. n.
4. Acies macherae exerta. Tom. V. lib. de Pudicit. cap. 14. num.
5. Nihil ad Andromacham. ibid. cap. 8. n. 65.
6. Ad scamma producere. Tom. II. lib. ad Martyras, cap. 3. num.
7. Ad quod venimus, hoc age. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 7. num.
8. Ex aere collatitio. Tom. lib. adv. Valent. cap. 12. num.
9. Aesopi graculus. Ibid. cap. 12. num. 139.
10. De Aesopi puteo Asinus. Tom. III, lib. advers. Marc. cap. 23. num.
11. Agina media, seu Tom. lib. advers. Hermog. cap. 41. num 142. et Tom. lib. de Pudic. cap. 9. num.
12. Alexandro sublimior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
13. Amazona audacior. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
14. Aries in nos temperatur, quo quassatur caro. Tom. lib. de Resurr. car. cap. 5. num.
15. Aristide justior. Tom. Apolog. cap. 11. num.
16. Aspis a vipera venenum mutuatur. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 8. n.
17. Attalicae divitiae. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 15. num.
18. A toga ad pallium. Tom. I, lib. de Pallio cap. 5. n. 94, et cap. 6, n.
19. Caecus a caeco in eamdem deductus foveam. Tom. III, lib. adv. Marc, c. 7. n.
20. Caecus in petram offendit. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
21. Caedere cominus. Tom. III, lib. adv. Marc. c. ult. num. 205. et lib. c. 5, n.
22. De calcaria ad carbonariam. Tom. III, lib. de Carne Christi, cap. 6. num.
23. Campis suis diffundere. Tom. lib. de Trinitate, cap. 6. num.
24. Campus fusus et latus aperitur. Ibid. cap. 28. num. 127.
25. Capitis supercilio loqui. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 27. n.
26. Catharticum dare. Tom. I. lib. de Pallio, cap. 5. num.
27. Catone sapientior et gravior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
28. Caucaso abruptior. Tom. I. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
29. Cerebrum vel cor non habere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 10. num.
30. Cervi in praelio. Tom. II. lib. de Coron. milit. cap. 1. num.
31. Chrysippus ad elleborum. Tom. III. lib. de Anima, cap. 6. num.
32. De coelo supervenit. Tom. I. Apolog. cap. 10. num.
33. De coelo in coenum. Tom. II. lib. de Spect. cap. 25. num.
34. Coena aestiva post assum. Tom. III. lib. de Anima, cap. 32. num.
35. De Corio suo ludere. Tom. I. lib. de Pallio, cap. 3. num.
36. Croeso et Crasso copiosior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
37. Cubito pellere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 55. num.
38. Cuneo extrudere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap.
39. Cuneo occurrere. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 2. num.
40. Cuneum primum congressionis armat. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 3. num.
41. Demosthene eloquentior. Tom. I. Apolog. cap. 2. num.
42. Digiti nutu loqui. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 27. num.
43. Digito destinare. Tom. I. lib. de Pallio capite, num.
44. Dimicare ad certum. Tom. lib. adv. Marc. cap. 5. num.
45. Dimicare cominus. Ibidem. Vide Cedere cominus, superius.
46. Epicitarisma post fabulam. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 33. num.
47. Favos post fella gustare. Tom. II. lib. de Cor. mil. cap. 14. num.
48. Fibulam laxare seu relaxare. Tom. lib. de Cor. milit. cap. 11. num.
50. Fossam determinare. Tom. III. lib. de Praescript. adv. haeret. cap. 10. num.
51. Fluctus utrumque te involvunt. Tom. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
52. Frenare. Tom. V. lib. de Pudicit. cap. 16. num.
53. Frenatos relaxare, vel laxare. Tom. lib. de Pudicit. cap. 2. num. 22. et Ibidem.
54. Fronte sua proponi. Tom. V. lib. de Monog. cap. 12. num.
55. Qui fugiebat, rursus praeliabitur. Tom. V. de Fuga in persecutione, cap. 10. num.
56. Funem contentionis ducere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
58. Funem contentiosum alterno ductu in diversa distendere. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 2. num.
59. Funem longum attrahere. Tom. II. lib. de veland. Virg. cap. 14. num.
60. Glacie fragilior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
62. Gradu eodem occurrere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 29. num.
64. De gradu dejici, aut moveri. Tom. III. lib. de Resurr. carnis, c. 2. num.
65. Gradum alium inire. Tom. lib. adv. Marc. cap. 6. num.
67. Gradum dirigere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 37. num.
69. Gradum in acie figere. Tom. V. lib. de Fuga in persecut. cap. 11. num.
70. Gradum movere. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 13. num.
72. Gradum sustinere. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
73. Gradum unum insistere. Tom. III. lib. Scorp. adv. Gnost. cap. 8. num.
74. Gradus hic stabit. Tom. III. lib. de Anima, cap. num.
75. Ad gradum praesentem occurrere. Tom. III. lib. advers. Marcion. cap. 19. num.
76. De gradu primo praeludere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 5. n.
77. In gradu esse. Tom. V. lib. de Pudicit. 6. 10. num.
78. In gradu deducere. Ibid. cap. 21. num. 183.
79. In gradum rursum. Tom. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
80. In gradu ipso provocare. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
81. Habenis effusis. Tom. Epist. de cibis Judaicis, cap. 4, num.
82. Hamaxobio instabilior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
83. Hieme frigidior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
84. Hypobrychium irrespirabile. Tom. lib. de Idolol. cap. ult. num.
85. In alium ictum considerare. Tom. III. Scorp. adv. Gnostic., cap. 5, num.
86. Istro fallacior. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
87. Jugum excutere et: Cervicem a jugo excusare. Tom. lib. de Pudic. cap. 10. 12. num. 81 et
88. Lamiae turres. Tom. III. lib. advers. Valent. c. 3. num.
89. Latere hoc defendit. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 2. num.
90. Ex latere utroque. Tom. V. lib. de Trinit., cap. 26, num.
91. Quoquo latere velis. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 34. num.
92. Quo laterum. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 11. num.
93. Leones in pace vide supra: Cervi in praelio. Tom. lib. de Cor. milit. cap. 1. num.
94. In limine occurrere. Tom. lib. de Monog., cap. 8, num.
95. De limine offendere. Tom. III. lib. adv. Valent., cap. 3, num.
96. Lineas agere. Tom. III. lib. de anima, cap. 43. num.
97. Lineas aliquas praeducere, ad quas erit dimicandum. Tom. III. lib. adv. Marc, cap. 5. n.
98. Lineis certis determinare. Tom. I. lib. advers. Judaeos, cap. 2. num.
99. Lineis claudere. Tom. III. lib. advers. Marc, cap. 7. num.
100. Lineis deducere. Ibid. cap. 25.
101. Lineas certas praeducere in unam congressionis speciem. Tom. III. Scorp. adv. Gnost., c. 4. n.
103. Ad lineam dimicare. Tom. V. lib. de Pudicit., cap. 6. num.
104. A lineis excedere. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 39. num.
106. Linea una est. Tom. Scorpiac. adv. Gnost., cap. 11, num.
107. Ad lineam unam congressionis dirigere. Tom. III. lib. de Carne Christi, cap. 17, num.
108. Lineae insistere. Tom. III. lib. adv. Marc., cap. 17. num.
109. Lineis eisdem dimicare. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
110. Ad lineas rursum. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
111. In lineas easdem gradum colligere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 26. num.
112. Intra lineam extremam includere. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 38. num.
113. Lineas ducere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 36, num.
114. Lineas rectas ducere. Tom. lib. adv. Herm., cap. 36. num.
115. Lineamenta ductare. Tom. III. lib. de Resur. car., num.
116. A Lineis excidere. Tom. III. lib. adv. Hermog., cap. 39. num.
117. Per lineam eamdem serram reciprocare. Tom. lib. de Coron. milit. c. 3. num.
118. Lucifugae. Tom. lib. de Resurrect. car., c. 47. num.
119. Lucernam meridie circumferre. Tom. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
120. Luminibus effossis orbatus. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 28. num.
121. A lumine exorbitare caligine. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 8. num.
122. Malum foras. Tom. lib. adv. Valent. c. 10. num.
123. Manu injecta detinere. Tom. III. lib. 1. adv. Marc. cap. 6. num.
125. Manum tradere. Tom. V. lib. de Pud. cap. 15. num.
126. Manus dare. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 11. num.
127. Inter manus tenere, Ibid. cap. 1. nu. 95.
128. Mappa missa. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 36. num.
129. Massageta inhumanior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
130. Μὴ θεομαχεῖν. Tom. 1. l. ad. Scap. c. 4. n. 22.
131. Micas infarcire. Tom. III. lib. de Anima, cap. 6. num.
132. Mulsam aquam infundere. Ibid.
133. Mulum de asino pungere. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 19. num.
134. Narem contrahere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 13. num.
135. Naso agere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 25. num.
136. Naso deridere. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 6. num.
137. Naufragium inextricabile. Tom. II. lib. de Idolol. cap. ult. num.
138. Navigare inter scopulos et sinus, per vada et freta. Ibid. 168.
139. Nubilo obscurior. Tom. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
140. Nutu tradere. ( nisi quis malit.) Tom. lib. de Pall. cap. 4. num.
142. Oculis Homericis. Tom. I. lib. de Pall. cap. 2. num.
143. Palos Terminales figere. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 11, num.
144. In partem unam incumbere. Tom. lib. de Trinit. cap. 23. num.
145. Pepone magis insulsus. Tom. III. lib. de Anima cap. 32, num.
146. Peponem cordis loco habere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 40. n.
147. Personam agere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 11. num.
148. Physcone impurior. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4, num.
149. Plagae occurrere. Tom. III. Scorp. advers. Gnost. cap. 5. num.
150. Plaudere in sinum. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 9. num.
151. Plaudere parti. Ibidem, cap. 16. num. 160.
152. Polycrate felicior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
153. Pompeio sublimior. Ibidem.
154. In ponti aestu medio haerere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
155. In praeruptum imponere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 37. num.
156. Profundum inenarrabile. Tom. II. lib. de Idol. cap. ult. num.
157. Ad regulas perducere. Tom, III. lib. adv. Marc. cap. 22. num.
158. Sardanapalo mollior. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4. num.
159. Scenam decurrere et desaltare. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 11, num.
160. Scalpellum immergere. Tom. I. lib. de Pall. cap. 11. num.
161. Scipione justior, et militarior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
162. Scytha tetrior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
164. Sylvam caedere, eradicare, et excaudicare. Tom. lib. de Pudic. cap. 16. num.
165. Sylvam ingentem commovere. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 16. n.
166. Quanta sylva. Tom. lib. de Anim. cap. 2. num.
167. Socrate sapientior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
268. Solis pectines. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 3. num.
169. Solis radio scriptum. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 47. num.
170. In solido esse. Tom. V. lib. de Pudicit. c. 10. num.
171. Ad speculum respondere. Ibidem. c. 8. num. 64. lib. IV. adv. Marc. cap. 31. num.
172. Spongia Marcionis. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
173. Sportulam furunculus captat. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 16. n.
175. Sub sinu et tunica. Tom. V. lib de Fug. in persecut. cap. 12. num.
176. Sylla felicior. Tom. I. Apologet. 11. num
177. Tanti vitreum, quanti margaritum? Tom. II. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
178. Tempus omnia revelat. Tom. I. Apolog. cap. 7. num.
179. Terrae filii. Ibidem cap. 10. num.
180. Terram gravem imprecari. Tom. I. lib. de Testim. animae. cap. 4. num.
181. Thales in puteum. Tom. III. lib. de Anim. cap. 6. num.
182. Themistocle sublimior. Tom. Apolog. cap. 2. num.
183. Titulum dispungere. Tom. V. lib. de Monog. cap. 8. num.
184. Titulum incidere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
185. Tullio eloquentior. Tom. I. Apolog. cap. 11, num.
186. Vanitatem vanitate depellere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 30. n.
187. Venas deducere. Tom. V. lib. de Trinit. 1. cap. 2. num.
188. Via eadem sursum et deorsum. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 28. n.
189. Viva voce. Tom. III. lib. de Praescript. adv. haeret. cap. 21. num.
190. Umbram sine lumine colorare. Tom. lib. adv. Hermog. cap. 2. num
Argumenta Capitum Prout In Mss. Concipiuntur, Nam Copiosiora Et Accuratiora Nos Singulis Capitibus Praefiximus.
Lectori Candido S. P. D. Sigebertus Havercampus.
Lectori Candido S. P. D. Sigebertus Havercampus.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Operum Pars Prima, In Qua Continentur Libri Ante Susceptum Ab Auctore Montanismum Scripti.
Series prima. Libri Apologetici. Apologeticus Adversus Gentes. Ad Nationes libri II. De Testimonio Animae. Ad Martyres. De Spectaculis. De Idololatria
Apologeticus Adversus Gentes Pro Christianis.
Apologeticus Adversus Gentes Pro Christianis.
Joannis Laurentii Mosheim, De Aetate Apologetici Tertulliani, Initioque Persecutionis Severi, Disquisitio.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Nationes
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Nationes
Quinti Septimi Florentis Tertulliani De Testimonio Animae Liber Adversus Gentes
Quinti Septimi Florentis Tertulliani De Testimonio Animae Liber Adversus Gentes
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Martyres Liber
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Martyres Liber
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Spectaculis Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Spectaculis Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Idololatria Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Idololatria Liber.
Ad Libros Apologeticos Appendix,
Ad Libros Apologeticos Appendix,
Liber Ad Scapulam.
Dissertatio In Q. Septimii Florentis Tertulliani Apologeticum, Duos Ad Nationes Libros, Et Unum Ad Scapulam, (Auctore Domno Nic. Le Nourry.) Presbyter
Caput Primum. Analysis Apologetici, et quis sit Tertullianus, cujus nomine inscribitur.
Articulus Primus. Analysis Apologetici.
Articulus Primus. Quo tempore Tertullianus Apologeticum publicam in lucem emiserit.
Articulus Primus. De variis hujus libri manuscriptis codicibus.
Articulus II. De variis hujus Apologetici, aliorumque Tertulliani librorum editionibus.
Caput IV. De duobus Tertulliani ad nationes libris.
Articulus Primus. Analysis libri primi ad Nationes.
Articulus II. Analysis libri secundi.
Articulus IV. Quo tempore hi libri publicam in lucem prodierunt.
Articulus V. Utrum hi duo ad Nationes libri ante vel post Tertulliani Apologeticum scripti fuerint.
Index Capitum In quibus Apologeticus et libri inter se conveniunt.
Caput V. De Tertulliani libro ad Scapulam.
Articulus Primus. Analysis hujus libri.
Articulus VI. De aliorum post Moysem sacrorum vatum aetate, et supputariis digitorum gesticulis, et
Caput VIII. De Christi divinitate.
Caput IX. De Christo Deo et homine.
Caput X. De Angelis et Daemonibus.
Caput XV. De sacris Christianorum synaxibus.
Caput XVI. De christianis martyribus.
Caput XIX. De legibus in Christianos datis, et imperatorum in eos odio vel favore.
Caput XXIII. Christianos publicarum cladium non esse caussam.
Caput XXIX. De deorum imaginibus, statuis et simulacris.
Caput XXX. De gentilium templis, et sacrificiis
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Liber De Oratione.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Liber De Oratione.
Ad Lectorem Panciroli Praefatio.
De Oratione Liber . Argumentum.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Baptismo Adversus Quintillam Liber,
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Baptismo Adversus Quintillam Liber,
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Poenitentia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Poenitentia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Patientia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Patientia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Uxorem
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Uxorem
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Cultu Foeminarum
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Cultu Foeminarum
Index Tomi Primi.
Corrigenda Et Addenda.
Addenda Quae Sequuntur Ad Litterarios Tertulliani Annales.
Articulus III. Quomodo Tertullianus ostendat nonnulla, quae ethnici diis suis tanquam vera miracula adscribebant, facta fuisse daemonum artibus ac praestigiis.
0874D
Multam sane, nec immerito quidem jure Tertullianus operam consumit in explicanda ac patefacienda daemonum, ut ipse ait, operatione (Tertullian. Apologet. cap. 22, c. 405) , sive machinis, praestigiis, dolis fallaciis, et aliis malis artibus, quibus falsa miracula, oracula, aliaque plura extra solitum naturae ordinem edere videbantur. Ethnici siquidem ea omnia, quae vera esse opinabantur, deorum suorum adscribebant potentiae, atque inde concludebant veros esse deos suos, veramque suam religionem. Tertullianus itaque hoc ultimum eorum propugnaculum duplici argumento 0875A tanquam duplici ariete concutit funditusque evertit. Primum enim ostendit extraordinaria illa facta non ab illorum diis, uti putabant, sed perversis daemonum artibus edita fuisse. Deinde vero eosdem daemones a Christianis adjuratos, palam confiteri haec non ab aliis acta esse, quam semetipsis, qui non dii, sed daemones tantum erant.
Ad primam vero propositionem clarius demonstrandam ille pro certo posuit (Ibid.) quod negare nemo potest, daemonum substantiam, sicut in superiori articulo vidimus, non solum esse subtilissimam ac tenuissimam, sed vires etiam eorum spiritales, summamque alacritatem, qua uno momento ubique esse, ac singula quaeque, et ipsam hominis substantiam pervadere possunt. Itaque cum ita formati sint, eorum, 0875B ait Tertullianus, malitia spiritalis a primordio mundi auspicata est in hominis exitium (Ibid.) ; quando scilicet Evam et Adamum, felicem in terrestri Paradiso vitam agentes decepit. Eadem quoque malitia caeteros homines in errorem, et quaelibet scelera, ac potissimum in idololatriam, falsorumque deorum nomine, in sui cultum inducere connituntur.
Ab iis autem, quae diis suis ethnici tribuebant miracula, ut ordiamur, haec a daemonibus facta fuisse auctor noster sic demonstrat. Tantis, inquit, viribus et spiritualibus et invisibilibus instructi, incautos homines quibusdam premunt aegritudinibus, easque depellunt remediis, vel ad miraculum novis, vel etiam contrariis; ut illos sanasse credantur, quos remotis tantum maleficiis, laedere desinunt. Quamobrem 0875C illos, et ficta eorum miracula sic irridet: Benefici plane et circa curas valetudinum; laedunt enim primo, dehinc remedia praecipiunt, ad miraculum nova, sive contraria, post quae desinunt laedere, et curasse creduntur (Ibid. c. 409) . Neque his tantum plagis, corpori humano inflictis, et sanatis, in hominum conspirant perniciem, sed sua etiam subtilitate ipsam pervadunt illorum animam, atque saevis libidinibus, amentiis, ac furoribus excitatis, in quodlibet scelus illos inducunt (Ibid.) . Nos autem de his nefandis daemonum artibus alibi disseruimus (Dissert. in Minut. cap. XVIII, art. 2) .
Eadem subtilitate daemones induebant phantasmata, sive effigiem Castorum (Tertullian. ibid.) id est, Castoris et Pollucis, ac sua innata velocitate celebrem 0875D Romanorum de Perse Rege victoriam Romae eodem die annuntiaverunt, quo reportata fuerat. Quod quidem alibi a nobis enarratum est (Dissert. in Minut. cap. 18, art. 2) .
Huc quoque spectant pauca quidem, sed quae pluribus obscura videbuntur haec Auctoris nostri verba: Et barbam tactu inrufatam (Tertul. ibid.) . At ea clarius explicat Suetonius, ubi de origine gentis Oenobarborum disserit: Oenobarbi, inquit, auctorem originis itemque cognominis habent Lucium Domitium, cui rure revertenti juvenes gemini Castor et Pollux augustiore forma ex occursu imperasse traduntur nuntiaret senatui ac populo victoriam, de qua incertum adhuc erat, atque in fidem majestatis, divinae videlicet, adeo 0876A permulsisse malas; ut e nigro rutilum aerique assimilem capillum redderent. Quod insigne mansit, et in posteris ejus, ac magna pars rutila barba fuerunt (Sueton. in vit. Neron. § 1) . Et id quidem a Plutarcho confirmatur (Plutarch. in vit. Pauli Aemil. tom. I, p. 268) . Inrufatam igitur barbam dixit Tertullianus, quia ex nigro colore in rubrum conversa fuit. At brevitatis causa hanc ille tantummodo subitam miramque barbae conversionem memorat, qua quidem alia quoque, quae ethnici venditabant, miracula satis aperte designabantur.
Spiritualibus autem daemonum ingeniis, viribus, et fallaciis haec facta esse adseverat ( Tertullian. loc. cit.), quemadmodum et navem, uti adhuc ait, cingulo promotam, a Claudia nimirum Vestali virgine, 0876B ut alibi jam animadvertimus (Dissert. in Minut. cap. 17, art. 1) . Venditabant insuper ethnici, aquam, uti pergit ille (Ibid.) , cribro gestatam, a Tuscia nimirum alia vestali itidem virgine: quo quidem, sicut illi autumabant, miraculo illatum sibi violatae castitatis, aut sicut ait Dionysius Halicarnasseus (Dionys. Halic. lib. II, antiquit. Roman. p. 128, et seqq.) , exstincti sacri ignis crimen penitus diluit. Sed de hac, quaecumque sit, historia plura Valerius Maximus, quem consulere poteris, sicuti Plinium, Augustinum, et alios (Val. Max. lib. VIII, c. I. Plin. lib. XXVIII, natur. hist. cap. 2, p. 157. August. lib. X, de Civit. cap. 16, p. 252) .
Tertullianus itaque haec et alia hujusmodi extraordinaria facta, quae ethnici mirabantur, ideo daemonum 0876C arte et praestigiis edita esse asserit, ut numina lapides, id est, deorum simulacra lapidibus efficta, non falsi dii crederentur, et verus Deus non quaereretur (Tertull. ibid.) . In superioribus autem nostris dissertationibus de his abunde disseruimus, manifestumque ibi fecimus qua ratione Arnobius eorum falsitatem demonstrare conetur (Dissertat. in Arnob., c. 18, art. 1 et 2) . At Minutius Felix atque Lactantius, Tertullianum secuti, haec daemonum, uti diximus, dolis ac fraudibus facta esse ostendunt (Dissertat. in Minut., c. 20, a. 2; Dissertat. in Lactant., cap. 20, art. 7 et cap. 32, art. 4) . Quae vero ipse Tertullianus sibi peculiaria habet, et speciatim retulit, in sequentibus articulis complanare tentabimus.