Articulus Primus. Analysis libri primi ad Nationes.

Duobus ad Nationes libris caussam Tertullianus adhuc egit christianorum, duasque utrumque librum satis aperte divisit in partes. In prima siquidem prioris libri ostendit christianos nec auditos, nec defensos falsissimis, iniquissimisque praejudiciis a gentilibus vexari, condemnari, ac crudelissime necari (Lib. I. cap. 1. et seqq.) . Planum vero secunda in parte omnibus facit falsa omnino esse, quorum christiani accusabantur, crimina, horumque reos revera esse gentiles (Cap. 9. 0755C et seqq.) . In prima autem secundi libri parte demonstrat, quam vana et absurda sit ficta a Varrone triplex ethnicorum Theologia, quae ab eo physica, mythica, ac plebeia sive gentilis appellatur (Lib. II. cap. 1. et seqq.) . In secunda autem parte demonstrat deos Romanorum falsos esse, planeque commentitios (Cap. 9. et seqq.) . Sed haec paulo enodatius explicanda sunt.

Primum itaque ethnicis vitio vertit, quod implacabili odio christianos persequerentur, tametsi qui, qualesve sint penitus ignorarent, nec scire unquam voluerint. Ubi primum enim illos agnoverant, statim desinebant odisse, christianamque religionem ultro amplectebantur. Neque id negari poterat, quod clamabat quotidiana ipsorum de multiplicato christianorum 0755D numero querimonia. Non sinit autem Auctor noster sibi objici hos, ut fieri aliquando solet, in malum conversos. Nullam quippe mali notam habet christianae religionis professio, cujus neminem aut pudet aut poenitet, ac de qua omnes gaudent et gloriantur (Lib. I. cap. 1.) .

Si qua vero fuissent christianorum crimina, ad ea utique declaranda illos ethnici quaestione ac tormentis cogere debebant. At e contrario iis nomen suum vel sponte negantibus, vel negare coactis confestim credentes, fateri quoque debebant nihil mali in eorum religione posse deprehendi. Suis praeterea legibus quilibet judices tenebantur quorumvis criminum reos interrogare quae, qualia, et quanta haec essent, 0756A qui eorum socii, et receptores, ac ea tandem in scripta damnatorum sententia nominatim enuntiare. At nihil tale in christianorum damnatione factitatum, nec aliud eorum sententia pronuntiatum, nisi christianum nomen. Solum ergo nominis crimen erat; sed hoc ipsum nomen nihil barbarum, infaustum, inhonestum sonat, sed vel unctionem, vel saltem suavitatem, aut bonitatem, quando ab ipsis gentilibus chrestiani corrupte vocabantur (cap. 2, 3) .

At hi plane desipiebant, qui solo auctoris nomine sectam christianorum se odisse causabantur (cap. 4) . Non enim Platonicos, aut Pythagoraeos, ob Platonis, aut Pythagorae, nec medicos ob Erasistrati, nec grammaticos ob Aristarchi nomen oderant. Quis etiam nesciat nefas esse sectam aliquam odio habere nisi, 0756B quid in ea odio dignum sit, antea advertatur? Ethnici tamen nec christianam sectam, nec ejus auctorem noverant, nec volebant cognoscere. Ad haec vero, per ipsos cuilibet ethnico licebat, quam vellet philosophorum, tametsi reipublicae ac principibus infensorum, sectam amplecti. Eos quoque solos philosophos vexabant, qui veritatem ex parte docentes, aspernabantur illorum deos. Ita sane Socratem damnaverunt, quanquam Apollinis oraculo renuntiatus fuisset mortalium omnium sapientissimus. Non mirum itaque si illorum in christianos odium veritas pepererit. Sed vide, quaeso, quo insanientis animi furore. Fatebantur eos omnes meliores factos, qui ejurato falsorum deorum cultu, suum dederant christianae religioni nomen. Sed in illos hoc solo nomine 0756C crudelius saeviebant, eosque nocentes et sceleratos esse malebant quam christianos.

Contra tamen objiciebant ethnici quosdam ex christianis pessimos esse, ac vitiis sceleribusque perditos (cap. 5) . Verum hi, inquit Tertullianus, pauci admodum erant; qui quidem, sicut noevi corporis, ita sectae suae ostendebant praestantiam. Quicunque porro, et quotquot illi fuerint hi, non secus ac philosophi, sectam suam flagitiis infamantes, erant veri desertores, nomine tenus christiani, imo hoc indigni nomine.

Urgebant gentiles sectam christianorum revera malam esse, ut pote quae imperatorum legibus damnata sit (cap. 6) . At nonne eaedem, regerit auctor noster, imperatorum aliorumque justae leges statuerunt neminem unquam condemnandum, nisi prius 0756D criminis alicujus sit rite convictus? Cur ergo ethnici christianos nec auditos nec convictos condemnabant? Nonne plures etiam datae sunt ab eorumdem ethnicorum legislatoribus iniquissimae leges, postmodum emendatae, vel antiquatae? Denique injusta lex, qualis in christianos lata fuerat, nullum exigit honorem aut obsequium.

Nec instare poterant ethnici leges in christianos ab iis sancitas, qui illorum crimina communi popularique fama compererant. Nonne enim fama, fatentibus iisdem ethnicis, malum est quo nullum velocius? Sed illa tandiu tantum vivit, quandiu incerta, falsa, et mendax est. Ubi enim res est certa, ibi haec fama desinit. Investiganda igitur illius origo, atque exspectandum 0757A tempus, quod omnia revelat. Quis autem ab ipso christianae religionis exordio objecta christianis infanticidia, incestus, aliaque scelera in eorum synaxibus unquam deprehendit, patefecit, prodidit? Numquid ipsimet christiani? Sed summo silentio sua mysteria tegebant, nec poterant tam horrenda crimina, si illorum conscii fuissent, sine capitis periculo prodere. Numquid gentiles? Minime quidem. Quamvis enim christianos in suis synaxibus quotidie obsiderent, nemo tamen haec deprehendisse, nec ullus domesticus pretio corruptus, se aut vidisse, aut celavisse unquam testificatus est.

Praeterea christiani sectatoribus suis leges Christi sedulo observantibus pollicebantur aeternam felicitatem. At dic, quaeso, utrum non insano penitus homini 0757B credibile fiat illam aliquando promissam fuisse iis, qui tanta scelera perpetrassent? Nemo etiam gentilis, vel minimo humanitatis sensu praeditus, ea perpetrare ausus unquam fuisset. Ergo nec ulli christiani, quorum eadem ac caeterorum hominum natura, nec Cynopennae erant, nec Sciapodes, nec antipodes (cap. 7) .

Quis autem non rideat ethnicos, qui ridiculo pueri, a muta nutrice educati, primoque vocis sono βέκκοις pronuntiantis, commento probare contendebant christianos Phrygibus aliisque nationibus esse posteriores? Quis enim nesciat christianam gentem, quae a Judaeis ortum duxit, esse caeteris antiquiorem? Quamvis autem aliis recentior foret, tertia tamen post Graecos et Romanos natio inhumanissimis superstitionibus addicta non erat (cap. 8) .

0757C Instabant ethnici christianos, ob deorum contemptum, omnium cladium esse auctores, atque idcirco exterminandos (cap. 9) . Sed variis Tertullianus exemplis demonstrat mundum gravissimis calamitatibus, uti aquarum inundationibus, igne coelesti, ac generali diluvio perturbatum, obrutumque fuisse, antequam ipsimet ethnici deos suos finxissent, ac fundatae essent urbes, in quibus nati, commorati, et sepulti sunt. Quid vero, quod postea hi eximii dii non potuerunt ab aliis cladibus suos eripere cultores?

Secunda hujus libri in parte Auctor noster ostendit ipsosmet gentiles eorumdem criminum esse conscios, quorum christianos arguere frustra conabantur. 0757D Nam hi qui antiquos, sed impios ritus a christianis repudiatos immerito querebantur, illi ipsi a majorum suorum legibus, institutis moribus desciverant cultu, victu, ipsoque sermone, ac nunquam satis a se laudatas rejecerant vetustates.

Deinde vero christiani deos, quos nullos esse noverant, contemnere non potuerunt. Ethnici vero quos veros esse, ac se colere venditabant, penitus adspernabantur. Pluribus siquidem spretis, et repudiatis, quosdam tantum a se selectos honorabant. Nonne etiam contumeliose a senatu ejecti sunt deus Alburnus, Liber, Serapis, Harpocrates, Anubis, et statuae illorum eversae? Quid diis adhuc magis injuriosum, quam sine senatusconsulto eos coli non 0758A posse? Quid magis ignominiosum, quam a privato quolibet homine domesticos pignorari deos, publicos vero in hastario venditari? Quid turpius, quam pro templi solo, aditu, stipitibus, ostiis exigi mercedem? Quae major deorum infamia, quam senem in Saturno, imberbem in Apolline, in Marte militem, in Vulcano fabrum consecrari, quam diis maximis aequales facere mortuos homines, quam punire per deos, non vero per genium Caesaris dejerantes, quam pessimas quasque victimarum partes iis sacrificare? Quid tandem deorum majestate magis indignum, quam ab Homero aliisque poetis impune decantari Venerem sauciatam, vinctum Martem, Jovem ab aliis diis lacessitum, flentem, luxuriantem, suaque adulteria dinumerantem? Quid plura? Nonne iidem dii deridebantur 0758B in theatris, et Lentulorum, atque Hostiorum comoediis, ubi, cunctis plaudentibus, mimi et histriones ridiculam plane agebant Cybeles pastorem suspirantis personam, vel Jovis elogia et ignominias decantabant? Nonne dii infamabantur a perditis hominibus, qui in cavea repraesentabant Atym castratum, crematum Herculem, Ditem gladiatorum deducentem exsequias, ac Mercurium mortuos examinantem? Quis ergo diffitebitur hujusmodi deos, ab his ipsis, qui eos finxerant, gentilibus longe magis, quam a christianis contemni et derideri (cap. 10) ?

Age vero, ethnici a mendace Tacito decepti, falso asseverabant a christianis adorari asini caput (cap. 11) . Sed ipsi gentiles revera totos adorabant asinos cum sua Epona, suisque cum praesepibus consecrabant 0758C bestias. Qua vero ratione christianis crimini dabant, quod crucem Christi colerent, cum ipsi Atticam Palladem et Cererem Phariam a crucis stipite non discrepantem venerabantur? Nonne etiam rectae crucis parti superstruebant deos suos; et integris crucibus victorias, cantabra, siphara, et signa militaria, quae maximo habebant in honore (cap. 12) ?

Quidam vero ex illis perperam opinati sunt Solem a christianis adorari, quia verum Deum suum, facie ad eumdem Solem conversa, precabantur, ac die Dominico spiritali indulgebant laetitiae (cap. 13) . Verum improbi isti calumniatores negare non potuerant morem ethnicorum fuisse simili modo factitios deos suos precandi, atque illis dicandi unum hebdomadis diem, quem Dominico proximum, longe diverso ac 0758D Judaei ritu, celebrabant.

Tum deinde Tertullianus acriter, invehitur in bestiarium quemdam, Judaicae religionis desertorem, qui in Circo picturam Dei christianorum sub forma asini circumtulerat cum hac inscriptione: Onochoetes (cap. 14) . Nam quanto longius istud a veritate abhorrebat, tanto certius erat ab ethnicis adorari deos cornutos, caprigenas, ac monstris omnino similes.

Nihil quoque falsius fingi poterat, quam a christianis sacra inter mysteria occidi infantem, ejusque sanguinem potari. At plane constabat ab ethnicis contra leges suas recens natos trucidari infantes, aut summa crudelitate injuriis aeris necandos exponi, 0759A aut elici eorum sanguinem, totosque praecoquos devorari (cap. 15) .

Quid vero impudentius quam christianos falsi omnino nocturni incestus ab iis accusari, qui inficias ire nequibant gentiles Persas cum matribus suis palam coire, quique Oedipum scelus illud in theatro repraesentantem magno cum applausu laudabant incitabantque. Quin etiam isti ipsi cum liberis suis, quos, sicut diximus, exposuerant infantes, nec amplius agnoscebant, saepius infami incestu commiscebantur (cap. 16) . Ne quis autem illud gratis fictum objiceret, ab auctore nostro confirmatur celebri exemplo, quod Fusciani Urbis praefecti tempore, nec paulo ante acciderat, quam hos libros scripsisset.

Pergit ille, palamque facit christianos frustra publicos 0759B hostes ab ethnicis ideo proclamari, quia non adorabant imagines Caesarum, nec per eorum genium jurabant (cap. 17) . Plane enim ostendit hoc ipsum in crimen merito vocari rebelles illas nationes, quae ab imperatoribus debellatae, Parthicorum, Medorum, Germanicorum cognomina eis pepererant. Nonne etiam publici hostes fuerunt Romani, qui conspiraverunt adversus imperatores suos, eosque in palatiis suis nuper in Gallia occiderunt? Nonne etiam publici hostes dicendi sunt, qui illos vexaverunt omni contumeliarum genere in ludis circensibus, vel famosis libellis ad eorum statuas appensis? Denique quinam publici hostes, num christiani, qui nolebant deum vocare Imperatorem; vel gentiles, qui contra conscientiam illum non sine irrisione appellabant deum, 0759C ac per ejus genium dejerantes, pejerare non verebantur?

Novum porro hi scelus christianis inferebant, mirabilem videlicet in quibuslibet cruciatibus pro religionis suae veritate perferendis constantiam (cap. 18) . Sed qua, quaeso, fronte et audacia? Nam ipsi maximis laudibus efferebant Regulum, qui primus crucis supplicio; reginam Aegypti, quae bestiarum morsu; uxorem Annibalis, quae, sicuti Dido, voluntario igne vitam finierunt? Nonne etiam laudabant atticam mulierem, quae post acerbissima tormenta linguam suam, ne secretum proderet, in tyrannum exspuit? Nonne etiam gladiatoribus laudi tribuebant, quod a se invicem, aut a bestiis necari, quod quidam vivos se comburi, quod Lacones se flagris caedi laniarique 0759D constanter paterentur?

At certe eo magis laudanda erat invicta christianorum in horrendis cruciatibus fortitudo, quod illos, non sicut ethnici, ad aucupandam inanem hominum gloriam tolerabant, sed quia certissime exspectabant futuram corporum resurrectionem, ultimum Dei judicium, atque aeternam pro meritis mercedem (cap. 19) . Neque hanc propter exspectationem exsibilandi erant ab ethnicis, qui asserebant animas hominum in alia etiam bestiarum corpora migraturas, futurum Minois ac Rhadamanthi judicium, ac postea impios aeterno igne, pios autem in amoeno loco vitam aeternam transacturos.

0760A Postremo Tertullianus ex hactenus disputatis concludit christianos, etiamsi omnium, quorum falso accusabantur, criminum rei fuissent, non puniendos tamen vexandosque ab ethnicis, qui eadem perpetrasse revera convincuntur (cap. 20) . Denique quamvis christiani se criminum reos esse dixissent, maxima nihilominus diligentia ethnici investigare debebant an haec vera essent, ac legitimos audire, examinare horum criminum testes ac conscios. Sed nolebant haec a legibus suis statuta observare, ne agnita christianorum innocentia, eos amarent, quos odisse ac de medio tollere decreverant. Voluntaria igitur ignorantia errores suos amabant, oderantque veritatem.