Articulus II. De Usu Tertulliani.

Quod modo ad dignoscendam veram Tertulliani auctoritatem, hoc ad rectum antiquissimi hujus Patris usum acrius omnino judicium requiri arbitramur. Iterum igitur debet in ejus scriptis considerari tum auctoris nunc catholici, nunc montanistae conditio, tum librorum doctrina aut cruditio, utraque vero aut 0018C sacra, aut profana. Sacra ejusdem doctrina ad fidei 0019A dogmata, cruditio vero ad ea quae tunc in Ecclesia agi solebant, seu ad res disciplinae referenda est.

Ne in immensum haec praevia monita crescant, non nostrum est haec sigillatim decurrere, nec ad amussim omnia ab eo recte aut proterve dicta recensere, quae sive ad exegesim sacram, sive ad dogmaticam, moralemve theologiam, sive ad ritus moresve Ecclesiae, temporumque ac opinionum historiam spectant.

Nonnulla tantum praecipua doctrinae Tertullianeae capita, gravissimaque ejusdem errata, summatim indigitanda sunt, ac excitanda insigniora ejus operum loca, quae potissimum in exegetico, dogmatico, morali, liturgico et ascetico usu veniunt, quo ad ea plenius introspicienda sese alacrior accingat quisquis rei patristicae studet, ac praesertim junioribus theologiae et 0019B patrologiae candidatis tutior expeditiorque via pateat.

Ante omnia illud plena voce praedicat Tertullianus, totum fidei christianae aedificium in firmissima veritate historica, ac veneranda traditionis auctoritate subsistere. Haec sunt enim ineluctabilia facta, quibus, velut aenea catena ac aurea, tota res christiana pendet: Deus Pater mittit Filium suum in hunc mundum, ut Ecclesiam christianam aedificet. Jesus Christus ad hunc eumdem finem mittit Apostolos suos, et docet illos veritates omnes quae huic aedificationi fundamentum suppeditant et incrementum. Apostoli acceptam a Domino doctrinam tradunt omnibus ad quas mittuntur Ecclesiis. Ecclesiae istae tenent firmissime illam Apostolorum doctrinam, ac caeteris communicant, quae Apostolorum neminem 0019C viderunt. Et omnes istae Ecclesiae, invicem coadunatae, unum idemque corpus in unitate ejusdem doctrinae, ejusdemque fidei constituunt. Quis porro Ecclesiam hanc, columnam immobilem veritatis, deseret, ut amplectatur sectas ab eadem sejunctas? Hoc est celeberrimum Tertullianae praescriptionis argumentum, palmare telum totius polemicae christianae, pulcherrimum sane ac invictissimum quod usquam inter disceptantes fuerit usurpatum,

Itaque, inquit magnus ille vir, tot ac tantae Ecclesiae, una est illa ab Apostolis prima, ex qua omnes (Praescr. c. 20) .— Apostolos Domini habemus auctores, qui nec ipsi quicquam ex suo arbitrio, quod inducerent, elegerunt; sed acceptam a Christo disciplinam fideliter nationibus assignaverunt (Ibid., cap. 6) .— Nulla jam 0019D gens Dei extranea est, in omnem terram, et in terminos orbis Evangelio coruscante (De Anima, c. 49) . Innocentiam a Deo edocti, et perfecte eam novimus, ut a perfecto magistro revelatam, et fideliter custodimus, ut ab incontemptibili dispectore mandatam (Apolog., c. 45) . Nec dispectore tamen deficiet haec secta quam tunc magis aedificari scias, cum caedi videtur (ad Scap., c. 5) . Plures efficimur, quoties metimur a vobis: semen est sanguis Christianorum (Apolog., cap. 49, t. I, col. 535 A.) .

At memento claves ejus hic Dominum Petro, et per eum Ecclesiae reliquisse (Scorp., c. 10) . Habes Romam, unde nobis quoque auctoritas praesto est. Ista quam felix Ecclesia, cui totam doctrinam Apostoli cum sanguine suo profuderunt! (Praescript., cap. 36, t. II, col. 49) .

0020A Haec ergo Ecclesia una, apostolica, catholica, sancta, immortalis ac visibilis, seu Romana, cui jus competit docendi omnes gentes, suam ab uno fonte, verbo Dei nempe, sive scripto, sive tradito, doctrinam accipit. Porro ad eam jure proprio pertinet tum traditiones dignoscere, confirmare et sancire, tum Scripturas earumque inspirationem, interpretationem et canonem statuere. Ubi enim apparuerit esse veritatem et disciplinae et fidei christianae, illic erit veritas Scripturarum et expositionum, et omnium traditionum christianarum (Lib. de Praescript., cap. 19, t. II, col. 31) .

Pauca addere est iis quae antea de Scripturarum inspiratione, plenitudine adoranda, apostolica interpretatione ac legitimo canone, ex Tertulliano diximus; tantummodo, eum debere esse librorum sacrorum 0020B usum, ut haeretici, parabolis abutentes, non effingant ipsas materias doctrinarum, nec igitur ad eas provocetur, nec in his constituatur certamen, in quibus aut nulla, aut incerta victoria est, aut par incertae (Praescr. 19, t. II, col. 31) : examinandum in primis esse cujus sint Scripturae, a quo, et per quos, et quando, et quibus sit tradita disciplina, qua fiunt Christiani; Deum permisisse, imo voluisse eo modo dispositas Scripturas, ut haereticis materias subministrarent, qui sine Scripturis esse non possunt (Ibid. cap. 39, col. 53) . Praeterea in Tertulliano notatu dignus atque percelebris habetur locus de Apostolorum literis authenticis, in quem viri perdocti varia commenti sunt (Ibid. 36, col. 49) . Nec omittenda quae passim disserit tum de LXX Interpretum versione , tum de antiquissimis Bibliorum 0020C latinis translationibus, jam nunc in Occidente vulgatis, majorique, eademve ac graecorum codicum auctoritate receptis.

His autem positis Ecclesiae fundamentis, idem ut obiter subvertat caducas haereticorum aedificationes, nunc eorum in verbo Dei facinora ac Scripturarum caedes exprobrat, nunc haeresim et idololatriam et profanam philosophiam parum inter se differe ostendit, nunc haereseos characteres a vera Ecclesia alienos omnino describit (Advers. Marcion., lib. V, cap. 17; lib. IV, cap. 19 de Praescript., cap. 7, 17, 37, 40, 41, 44) ; omnesque uno praescriptionis argumento sive praesentes sive futuras, ipsumque Montanismum ac Tertullianismum insanabili vulnere confodit et opprimit.

0020D Nec tantummodo, ut voluit in recenti opere Neander , in Gnosticos, imo et in omnes haereticos, ne novissimis quidem protestantium sectis exceptis, invicte 0021A valet id genus argumentandi. Eadem enim prae se ferunt errorum capita neoterici ac veteres haeretici; ab unitate ac auctoritate Ecclesiae apostolicae deficiunt; spreta traditione, ad Scripturas solas provocant; canonem pro libitu explicant ac disjiciunt; nec novarum sectarum antesignani plura ac olim sive Marcio sive Valentinus signa legitimae ac divinae auctoritatis exhibent; nec ante nec post eos successionis apostolicae vestigium volamve habent; praeterea eorum doctrinas respuunt simul et Ecclesia Romana, et omnes in orbe terrarum, sive apud Graecos, sive apud Asiaticos Ecclesiae .

Subinde, ut ad Tertullianum redeamus, recitanda foret una ex tribus fidei formulis, quas Septimius libris inseruit, aut saltem conferenda, nisi premerent 0021B prooemii angustiae, cum fidei symbolis quos Irenaeus, Gregoriusque Thaumaturgus et alii edidere.

Paucis agemus cum Septimio de Deo ejusque attributis, cum uberrimam ac copiosissimam dissertat. D. Le Nourry, infra damus; huc igitur velim adeas ac videas quonam sextuplici argumento Deus esse probetur a Tertulliano (cap. 7, art. 1, col. 804 et sqq.) ; quonam sensu dicatur hominibus cognitus, quamvis sit invisibilis, incomprehensibilis, inaestimabilis; quae hujus veri Dei et vivi scientia, sapientia et aeternitas (col. 809 et sqq.) ; quid sibi vult vox illa Septimii toties agitata, Deum corpus esse, etsi Deus spiritus est (col. 811 et sqq.) . Item luculenter asserit Tertullianus Deum non esse nisi bonum (Scorp. 5) ; aeque ac Dei bonitatem, ejus tuetur justitiam 0021C contra Marcionem (lib. II, c. 11) , etsi dicat bonitatem esse Deo ingenitam, justitiam vero accidentem, seu quoad effectum, accommodatam creaturae, peccato posteriorem (Ibid.) : hinc Deum ex nihilo omnia creavisse, nec aeternam esse materiam, adversus Hermogenem egregie contendit (Contr. Hermog., cap. 19 et sqq.) .

Perspicue adeo ac exacte loquitur Tertullianus de Trinitate divinarum Personarum et earum consubstantialitate, ut nihil amplius desiderari queat: distinguit quippe clarissime, aeque ac nostri aevi theologi et doctores, tres divinas personas, et de qualibet earum praedicat actualem existentiam in unitate unius ejusdemque naturae; ex quibus sane constituitur catholicae Ecclesiae doctrina circa hoc mysterium.

0021D (Cf. lib. adv. Hermog. cap. 45, t. II, col. 237. Adv. Praxeam, cap. 2, col. 156; cap. 3, col. 157; cap. 4, col. 159; cap. 8, col. 159; cap. 11, col. 166; cap. 12, col. 167; cap. 13, col. 168; cap. 26, col. 188; cap. 30, col. 195; cap. 31, col. 196.)

De Filii vero divinitate, generatione, consubstantialitate, filiatione, aeternitate, de Christo Deo et homine prophetarum vaticiniis praenuntiato, in Judaea carne induto ac conversato, mortuo, ad vitam regresso ac in coelis assumpto, iterum remittemus 0022A ad eximium opus D. Le Nourry (inf. cap. 9, col. 853-867) , qui egregie contundit pervicaces Marcionis, Apellis, aliorumque gnosticorum adinventiones.

Idem adamussim ea quae de angelis et daemonibus habet Tertullianus, explicat ibid., cap. 10, col. 868-891.

Tertullianus, de homine disserens variis suis in scriptis, primo tradit hominem facturam esse Dei creatoris, constare ex duabus substantiis, corpore ac anima, ad similitudinem Filii et Spiritus factum opus, et imaginem Dei, totius universitatis possessorem esse, atque in hoc ab ipso Deo exstructum fuisse, ut Dominus esse posset, dum fit a Domino (lib. IV. adv. Marc., cap. 37; lib. V, cap. 17; adv. Praxeam, cap. 12; de Spect., cap. 2; de Resurrect. carnis, cap. 5, 6) .

0022B Tertullianus, etsi quibusdam, carptim ejus scripta libantibus, videatur de homine et anima duriori ac pinguiori minerva philosophari, si penitus mens ejus introspiciatur, merito ardua ac subtilissima anthropologiae ac psychologiae arcana acutissimo obtutu penetrasse aestimabitur .

Platonis enim instar, partem animae distinguit duplicem, unam quidem intelligentem ac sapientiae sedem, alteram vero caecam et intelligentiae expertem (λόγικον et ἄλογον); animam autem a spiritu distingui, sensu gnostico, negat: Si separas spiritum et animam, separa et opera; agant in discreto aliquid ambo, seorsum anima, seorsum spiritus; anima sine spiritu vivat, spiritus sine anima spiret . . . Ergo duo non erunt, quae dividi non possunt (De Anima, cap. 10, t. II, col. 663) .

0022C Cum anima idem sit ac spiritus, necessario sequitur animae proprietates easdem esse ac proprietates spiritus; hinc animam esse simplicem, a corpore separatam: tam duas res quam diversas; nec proinde impingendum est in id quod et ab eo appelletur corporalis et effigiata, seu in specie et re subsistens; aliunde confitetur eam Dei flatu natam, natura christianam, substantia simplicem, liberam arbitrii, rationalem, immortalem, non ex gratia, ut omnes ferme veteres, sed ex natura sua; eam vero post praesentem hanc vitam, vel dolere apud inferos, vel gaudere in coelis (Ibid., cap. 58) . Etsi alio loco doceat animam, ante universalem resurrectionem nec puniri, nec gaudere; insuper quaedam peccata post mortem illico nobis luenda fore sub expectatione resurrectionis.

0022D Carnem ipsam hominis mirum in modum glorificat Tertullianus, nec quemquam forsan ex patribus reperias qui de ea insigniora dixerit. Quodcumque, inquit, limus exprimebatur, Christus cogitabatur homo futurus . . . Ita limus ille jam tunc induens imaginem Christi futuri in carne, non tantum Dei opus erat, sed et pignus (De Resurr. Carn. c. 6, t. II, col. 802) .

Rursus eamdem carnem a peccato recreatam et cum anima rediviva resurgentem, his adumbrat delineamentis: Cum anima Deo allegitur, ipsa (caro) est, quae efficit, ut anima allegi possit. Scilicet caro 0023A abluitur, ut anima emaculetur. Caro ungitur, ut anima consecretur. Caro signatur, ut et anima muniatur. Caro manus impositione adumbratur; ut et anima spiritu illuminetur. Caro corpore et sanguine Christi vescitur, ut et anima de Deo saginetur (De Resurr. Carn. 8) . Sequitur animam nubentem spiritu caro, ut dotale mancipium, et jam non animae famula, sed spiritus. O beatum connubium, si non admiserit adulterium! (De Anima, 41) Carnis demum cum Christo ovantis triumphum splendide describit: Hic (Jesus Christus) . . . carnis quoque depositum servat in semetipso, arrhabonem summae totius. Quemadmodum enim nobis arrhabonem spiritus reliquit, ita et a nobis arrhabonem carnis accepit, et vexit in coelum pignus totius summae illuc quandoque 0023B redigendae. Securi estote, caro et sanguis; usurpastis et coelum et regnum Dei in Christo (De Resurrect. Carn. c. 51, t. II, col. 869) .

Nec in hoc animae integrae et innocuae, quam in lapsae ac maculatae statu describendo infelicior. Originale peccatum admittit, docetque egregie quomodo quam late et primigenia labes serpserit ac omnes infecerit: Anima hominis velut surculus quidam ex matrice Adam in propaginem deducta et genitalibus foeminae foveis commendata, cum omni sua paratura pullulabit, etc. (De Anim. 19) . Satanam pronuntias . . . per quem homo a primordio circumventus ut praeceptum Dei excederet, et propterea in mortem datus, exinde totum genus de suo semine infectum, suae etiam damnationis traducem fecit (De Testim. Anim. 3, t. I, col. 618) .

0023C Audiamus nunc eumdem Christi ortum in terris quasi novo cantico concinentem: Nove nasci debebat novae nativitatis dedicator . . . Haec est nativitas nova, dum homo nascitur in Deo, in quo homine Deus natus est, carne antiqui seminis suscepta, sine semine antiquo, ut illam novo semine, id est spiritaliter, reformaret exclusis antiquitatis sordibus expiatam (De Carne Christi, c. 17, t. II, col. 781) .

Tertulliano apparuit humanitas et benignitas Salvatoris in carne, verbum caro factum, tanquam omnium fidei mysteriorum principium et finis, novae creationis fastigium et fundamentum, unicum mundi orientis meditullium, unde omnia in nos bona derivantur, quo cuncta quae Deum religant et homines, remeant et connectantur. Hinc Septimii vehemens et acrior 0023D impetus quo in admirationem Verbi incarnati rapitur, quo cujuslibet hoc magnum pietatis sacramentum vel leviter impugnantis impios ausus carpit et retundit: quo insanire videtur, prae nimio in Christum natum et passum stupore: Sed jam hic, inquit Marcioni, responde, interfector veritatis: nonne vere crucifixus est Deus? nonne vere mortuus, ut vere crucifixus? nonne vere resuscitatus? . . . Parce unicae spei totius orbis. Quid destruis necessarium dedecus fidei? Quodcumque Deo indignum est, mihi expedit. Salvus sum, si non confundar de Domino meo. Qui mei, inquit, confusus fuerit, confundar et ego ejus. Alias non invenio materias confusionis, quae me per contemptum ruboris probent bene impudentem et feliciter stultum. Natus est Dei Filius, non 0024A pudet, quia pudendum est. Et mortuus est Dei Filius. Prorsus credibile est, quia ineptum est; et sepultus, resurrexit. Certum est, quia impossibile (De Carn. Chr., cap. 5, t. II, col. 763) .

Haec satis sunto, ut quantum in exponenda fide dogmatica prodesse possit Tertullianus innotescat. Alia perplura sunt dogmata quae, ab eo eadem ubertate asserta ac uberius a doctissimo D. Le Nourry commenta, habes in hujusce tomi decursu iterum in lucem prolata.

Quam egregie recteque Septimius intellexerit veram sinceramque operosae et practicae fidei nostrae notionem, nihil magis nobis ostendit quam amplissima disciplinae liturgicae descriptio, confertaque veterum rituum copia, in omnibus ejus scriptis diffusa. Cum 0024B maximi pretii sint quae hanc primorum saeculorum disciplinam atque consuetudines exhibent, singula afferemus quam accurate liturgica documenta, quae in Septimii scriptis memorantur.

Et ut a baptismo ordiamur, vetustus hic doctor tradit primo loco laboriosa opera ante baptismum suscipienda, crebras orationes, jejunia, geniculationes et pervigilias, cum confessione saltem occulta omnium retro peccatorum; deinde quae ad collationem baptismi pertineant, trinam immersionem, et trium sanctissimae Trinitatis personarum invocationem, postremo quae subsequantur, nempe unctionem post lavacrum, impositionem manuum et, ut pluribus merito visum est, collationem Spiritus Sancti per confirmationis sacramentum, imo et Eucharistiae participationem 0024C (Cf. lib. de Baptismo) .

Tertullianus peculiarem tractatum de Poenitentia concinnavit, pulchrum adeo ac elegantem, ut eum nonnulli ausi sint ipsi perperam abjudicare; in quo omnes Poenitentiae ante vel post baptismum publice privatimve peractae ritus affectusque apprime describit, uti aliquatenus videre est paulo infra, ubi de exomologesi, quae cum provolvit hominem, magis relevat; cum squalidum facit, magis mundatum reddit; cum accusat, excusat; cum condemnat, absolvit. (De Poenit. c. 9, t. I, col. 1244.)

De Eucharistia disserens Tertullianus tradit Christianos summo mane convenire consuevisse ad mysterium hoc celebrandum; laicos de praesid entium manu sacramentum sumpsisse; in propriis manibus 0024D accepisse; in proprias domos intulisse, ut jejuni, sub una specie participarent; recens baptizatos sive infantes, sive adultos, eodem beneficio donatos fuisse.

Hierarchiam Ecclesiasticam a laicis distinctam, variis instructam ordinibus, quibus sua sunt munia, suaque propria nomina, apud haereticos disturbatam aut penitus exstinctam, inconcussam vero et ab Apostolis ad usque novissima tempora perenni successione apud Catholicos servatam, Tertullianus passim profitetur, ac praesertim in aureo illo de Praescriptionibus libro, quem forte adhuc catholicus conscripsit, jam vero montanista edidit, in quo haereticos sui temporis suggillat, quod ordinationes eorum temerariae, leves, inconstantes, quippe cum alius hodie 0025A episcopus, cras alius: hodie Diaconus, qui cras Lector; hodie Presbyter, qui cras laicus. (Ibid., c. 41, t. II, col. 56, 57.)

Matrimonium, cum Apostolo vocat magnum sacramentum; at juxta moechiam et fornicationem docet reputari conjunctiones occultas, nec prius apud Ecclesiam professas, nec ab episcopo, presbyteris et diaconis monogamis postulatas (De Pudicit., c. 4, t. II, col. 987) . Cuique illud notum: Unde sufficiamus ad enarrandam felicitatem ejus matrimonii, quod Ecclesia conciliat et confirmat oblatio et obsignat benedictio, angeli renuntiant, Pater rato habet? (Ad Ux. l. II, c. 9, t. I, col. 1302) .

Haec demum de prece sive privata, sive publica, de sacris synaxibus, ac Dominica coena Tertullianus habet: Christiani orabant, coelum suspicientes, expansis 0025B manibus, in Christi cruci affixi modum ac formam, capite nudo, vultu voceque demissa, ad orientem conversi; ante orationem manus abluere, penulam deponere, plerumque soliti; alii inter orandum assidentes, alii sub conspectu Dei, angelo adhuc orationis stante, stare et ipsis reverentius aestimantes; alternis demum Psalmorum cantibus et hymnis sese recreantes, ac post precem osculum pacis non subtrahentes; sine monitore, qui voce praeiret, sed de pectore atque intimo cordis affectu deprecantes; die solis cum laetitia convenientes; tum sacrorum librorum lectioni vacantes; scripta simul Prophetarum, commentariaque Apostolorum recitantes; admonitionem praesidentis audientes; tum castigationes et censuram divinam excipientes, a communicatione orationis 0025C et conventus et omnis sancti commercii delinquentibus relegatis. Episcopi his synaxibus praesidebant, et eorum auctoritate, presbyteri et diaconi, probati electi, seniores nuncupati; a quibus nec de aliorum manu, in tempore victus, etiam antelucanis coetibus, Eucharistiae sacramentum sive sumendum, sive reservandum, ut domi sumerent, excipiebant. Erant et praeter diem solis, jejuniorum et stationum dies, quibus prolixius orabant, genua flectentes cum reliquo humilitatis more, ad aram diutius, accepto corpore Domini, stantes. Erant et horae diei solemniores, nempe tertia, sexta, nona, praeter legitimas orationes quae ingressu lucis et noctis debebantur, cibum et lavacrum praeire solebant, vigiliisque noctis intercidebant; caeterum nihil omnino praescriptum est, 0025D nisi omni in tempore et loco orare. Nihil vero celebrius quam cum coena fit quae Agape dicitur; non prius discumbitur quam oratio ad Deum praegustetur; editur, quantum esurientes frugique capiunt; bibitur, quantum pudicis utile est. Post coenam, aqua ad manus abluendas porrigitur, lumina ad usque lucem diei accendebantur; tum remota mensa, unusquisque ad hymnum aliquem, aut desumptum ex Scriptura sancta, aut de proprio ingenio elicitum, in totius consessus et coronae medio cahendum, provocatur: tum precibus grates Deo referuntur, et inde disceditur ad eamdem curam modestiae et pudicitiae, qui non tam coenam coenaverint, quam disciplinam. Hanc hostiam de corde devotam, fide pastam, veritate curatam, 0026A innocentia integram, castitate mundam, agape coronatam, cum pompa operum bonorum, inter psalmos et hymnos deductam ad Dei altare, omnia a Deo impetraturam, Christiani mactabant.

Strictius ac festino pede cujusnam sit usus Tertulliani in re morali et ascetica, ut promisimus, carpimus. Illico ac primo explorandum foret quinam qualesve fuerint Christianorum mores. Ea disciplina patientiae divinae agere nos, inquit Noster, satis manifestum esse vobis potest, cum tanta hominum multitudo, pars pene major civitatis cujusque, in silentio et modestia agimus, singuli forte noti magis quam omnes; nec aliunde noscibiles, quam de emendatione vitiorum (Ad Scapul., cap. 2, t. I, col. 700) .

Jam vero quanta Christianorum charitas quae vel 0026B ethnicos in admirationem rapit: Vide, inquiunt, ut invicem se diligant, et ut pro alterutro mori sint parati! Ipsi enim ethnici ad occidendum alterutrum paratiores (Apolog. 39, t. I, col. 471) . Quanta conjugum christianorum castitas, et caelibum multorum integritas, et virginum innocentia! Quid enim insigne praeferimus, nisi primam sapientiam, qua frivola humanae manus opera non adoramus; abstinentiam, qua ab alieno temperamus; pudicitiam, quam nec oculis contaminamus; misericordiam, qua super indigentes flectimur; ipsam veritatem, qua offendimus; ipsam libertatem, pro qua mori novimus (lib. I ad Nation., c. 4, t. I, col. 961) . Cuinam inauditum est quam invicte Tertullianus cum Christianorum moribus conferat philosophorum praestantissima exempla modestiae, aequanimitatis, fidei, simplicitatis 0026C (Apolog., cap. 46) ? Caeteras inter Christianorum virtutes maxime emicuit tam sedula quam dura jejuniorum observantia, qua non minus quam aliis virtutibus ab ethnicis discrepabant. Nec iis satis fuit non solum publicis in calamitatibus, sed aliis etiam diebus tam severa austeraque jejuniorum observatione iram Dei placare, sed in sacco etiam, ait Tertullianus, et cinere volutantes, invidia coelum tundimus (Apolog., cap. 40) . Huc referenda forent pulcherrima quae in libris specialibus concinnavit Noster de oratione, de patientiae virtute, de vano mulierum cultu et ornamento, de illicita spectaculorum frequentia, de idololatria et variis ejusdem speciebus, de martyrii prae omnibus excellentiori magnanimitate.

His, coronidis instar, adnectantur selecta ex Tertulliani 0026D operibus ascetica documenta.

Christianus Deum timet, non homines.—«Nos, qui sub Deo omnium speculatore dispungimur, quique aeternam ab eo poenam providemus, merito soli innocentiae occurrimus, et pro scientiae plenitudine, et pro latebrarum difficultate, et pro magnitudine cruciatus, non diuturni, verum sempiterni, eum timentes, quem timere debebit et ipse, qui timentes judicat: Deum, non proconsulem timentes (In Apolog., cap. 45, t. I, col. 500) .»

Deus ad poenitentiam impellit.—«Bonum est poenitere, an non? Quid revolvis? Deus praecipit. At enim ille non praecipit tantum, sed etiam hortatur. Invitat praemio salutem; jurans, etiam vivo dicens, cupit credi 0027A sibi. O beatos nos, quorum caussa Deus jurat! O miserrimos, si nec juranti Domino credimus (Lib. de Poenit., cap. 4, t. I, col. 1233) .»

Peccatorem ad se revertentem Deus benigne suscipit.—«Quis ille nobis intelligendus Pater? Deus scilicet, tam Pater nemo; tam pius nemo. Is ergo te filium suum, etsi acceptum ab eo prodegeris, etsi nudus redieris, recipiet, quia redisti: magisque de regressu tuo, quam de alterius sobrietate laetabitur. Sed si poeniteat ex animo . . . . si porcos, immundum relinquas pecus, si patrem repetas vel offensum, Deliqui, dicens, Pater, nec dignus ego jam vocari tuus. Tantum relevat confessio delictorum, quantum dissimulatio exaggerat. Confessio enim satisfactionis consilium est, dissimulatio contumaciae (Ibidem, 0027B cap. 8, t. I, col. 1243) .

« Exomologesis prosternendi et humilificandi hominis disciplina est, conversationem injungens misericordiae illicem. De ipso quoque habitu atque victu mandat, sacco et cineri incubare, corpus sordibus obscurare, animum moeroribus dejicere, illa quae peccavit, tristi tractatione mutare; caeterum pastum et potum pura nosse, non ventris scilicet, sed animae caussa: plerumque vero jejuniis preces alere, ingemiscere, lachrymari, et mugire dies noctesque ad Dominum Deum tuum, presbyteris advolvi, et charis Dei adgeniculari, omnibus fratribus legationes deprecationis suae injungere (Ibidem, c. 9, t. I, col. 1242) .»

Ridenda poenitentia, quae delicias non abjicit.—«Adjicito ad sumptum, conquirito altilium enormem saginam, 0027C defaecato senectutem vini: cumque quis interrogavit cuinam ea largiaris; deliqui, dicito, in Deum, et periclitor in aeternum perire. Itaque nunc pendeo et maceror et excrucior, ut Deum reconciliem mihi, quem delinquendo laesi (Ibid., cap. 11, col. 1216) .»

Christiano mundus est instar carceris.—«Si recogitemus ipsum magis mundum carcerem esse, exiisse vos e carcere, quam in carcerem introisse, intelligemus. Majores tenebras habet mundus, quae hominum praecordia excaecant; graviores catenas induit mundus, quae ipsas animas hominum constringunt; pejores immunditias expirat mundus, libidines hominum. Plures postremo mundus reos continet, scilicet universum hominum genus. Judicia denique non proconsulis, sed Dei sustinet (Lib. ad Martyr., cap. 2, t. II, col. 622) .»

0027D Exemplo Christi contemnendae divitiae.—«Omni pene in loco de contemnendo saeculo Scripturis dominicis commonetur. Nec major ad pecuniae contemptum exhortatio subjacét, quam quod ipse Dominus in nullis divitiis invenitur; semper pauperes justificat, divites praedamnat. Ita detrimentum patientiae fastidium opulentiae praeministravit: demonstrans per abjectiones divitiarum, laesuras quoque earum computandas non esse (Lib. de Patient., cap. 7, t. I, col. 1260) .»

Cur de morte amicorum non dolendum.—«Cum constet de resurrectione mortuorum, vacat dolor mentis, vacat et impatientia doloris. Cur ergo doleas, si periisse non credis? Profectio est, quam putas mortem. Non est lugendus, qui antecedit, sed plane desiderandus. 0028A Id quoque desiderium patientia temperandum. Cur enim immoderate feras abiisse, quem mox subsequeris? Caeterum impatientia in hujusmodi et spei nostrae male ominatur, et fidem praevaricatur. Et Christum laedimus, cum evocatos quosque ab illo, quasi miserandos, non aequanimiter accipimus (Ibidem, cap. 9, col. 1264) .»

Patientiae encomia.—«Satis idoneus patientiae sequester Deus. Si injuriam deposueris penes eum, ultor est; si damnum, restitutor est; si dolorem, medicus est; si mortem, resuscitator est. Quantum patientiae licet, ut Deum habeat debitorem? nec immerito; omnia enim placita ejus tuetur, omnibus mandatis ejus intervenit. Fidem munit, pacem gubernat, dilectionem adjuvat, humilitatem instruit, poenitentiam 0028B exspectat, exomologesim adsignat, carnem regit, spiritum servat, linguam fraenat, manum continet, tentationes inculcat, scandala pellit, martyria consummat, pauperem consolatur, divitem temperat, infirmum non extendit, valentem non consumit, fidelem delectat, gentilem invitat, servum Domino, Dominum Deo commendat, foeminam exornat, virum approbat; amatur in puero, laudatur in juvene, suspicitur in sene; in omni sexu, in omni aetate formosa est (Ibidem, cap. 15, col. 1270) .»

Adversus spectacula et theatra.—«Impudicitiam omnem amoliri jubemur. Hoc igitur modo etiam a theatro separamur, quod est privatum consistorium impudicitiae, ubi nihil probatur, quam quod alibi non probatur (Lib. de Spect., cap. 17, t. I, col. 649) .»

0028C Scenici semper infames.—«Arcent scenicos honoribus omnibus simul et ornamentis . . . Quanta confessio est malae rei, cujus auctores quam acceptissimi sine nota non sunt!» (Ibid., cap. 22, col. 654.)

Comoediis Christianis vetitum interesse.—«An ille recogitabit eo tempore de Deo, posito illic, ubi nihil est de Deo? . . . Pudicitiam ediscet, attonitus in mimos? imo in omni spectaculo nullum magis scandalum occurret, quam ipse ille mulierum et virorum accuratior cultus, ipsa consensio, ipsa in favoribus aut conspiratio aut dissensio, inter se de commercio scintillas libidinum conflabellant. Nemo denique in spectaculo ineundo prius cogitat, nisi videri et videre . . . . Avertat Deus a suis tantam voluptatis exitiosae cupiditatem (Ibid., cap. 25, col. 656) .»

0028D Verae Christianorum voluptates in hoc saeculo.—«Jam nunc si putas delectamentis exigere spatium hoc, cur tam ingratus es, ut tot et tales voluptates a Deo contributas tibi satis non habeas, neque recognoscas? Quid enim jucundius, quam Dei Patris et Domini reconciliatio? quam veritatis revelatio? quam errorum recognitio? quam tantorum retro criminum venia? Quae major voluptas, quam fastidium ipsius voluptatis, quam saeculi totius contemptus, quam vera libertas, quam conscientia integra, quam vita sufficiens, quam mortis timor nullus? (Ibid., cap. 29, col. 659) .»

Mali sacerdotes Judaeis pejores.—«Proh scelus! Semel Judaei Christo manus intulerunt; isti impii sacerdotes 0029A quotidie corpus ejus lacessunt. O manus praecidendae! Viderint an jam per similitudinem dictum sit: Si te manus tua scandalizat, amputa eam. Quae magis amputanda, quam in quibus Domini corpus scandalizatur!» (Lib. de Idololatria, cap. 7, t. I, col. 669.)

Mulier christiana hominibus placere negligit, imo horret.—«Perfectae, id est christianae pudicae, appetitionem sui non tantum non appetendam, sed etiam exsecrandam vobis sciatis: primo, quod non de integra conscientia venit studium placendi per decorem, quem naturaliter invitatorem libidinis scimus. Quid igitur in te excitas malum istud? quid invitas, cujus te profiteris extraneam? tum quod tentationibus viam aperire non debemus, quae nonnunquam (quod Deus a suis abigat) instando perficiunt; certe vel spiritu 0029B scandalum permovent (De Cultu Foem. lib. II, cap. 2, t. I, col. 1517) .»

Fucos adhibere, quale crimen.—«Non supergrediendum in ornando corpore ultra, quam quod simplices et sufficientes munditiae concupiscunt, ultra quam Domino placere; in illum enim delinquunt, quae cutem medicaminibus ungunt, genas rubore maculant . . . Displicet illis nimirum plastica Dei: in ipsis redarguunt, reprehendunt artificem omnium. Reprehendunt enim cum emendant, cum adjiciunt, utique ab adversario artifice sumentes addimenta ista, id est diabolo.» (Ibid., cap. 5, col. 1327.)

Imago mulieris christianae.—«Prodite jam vos, medicamentis et ornamentis exstructae apostolorum . . . . . caput maritis subjicite, et satis ornatae critis; manus 0029C lanis occupate, pedes domi figite, et plus quam in auro placebunt. Vestite vos serico probitatis, bissyno sanctitatis, purpura pudicitiae. Taliter pigmentatae, Deum habebitis amatorem (Ibid., cap. 13) .»

Christianus voluptates mundi fugere debet.—«Tu peregrinus mundi hujus, civis supernae Hierusalem . . . . Nihil tibi cum gaudiis saeculi, imo contrarium debes. Saeculum enim gaudebit, vos vero lugebitis. Et felices ait lugentes . . . . Omnia imaginaria in saeculo et nihil veri (Lib. de Corona militis, cap. 13, t. II, col. 96) .»

Adversus veritatem nulla praescriptio.—«Veritati nemo praescribere potest; non spatium temporum, non patrocinia personarum, non privilegium regionum. Ex his enim fere consuetudo initium ab aliqua ignorantia vel simplicitate sortita, in usum per successionem 0029D corroboratur, et ita adversus veritatem vindicatur. Sed Dominus noster Christus veritatem se, non consuetudinem cognominavit (Lib. de Virginibus veland., cap. 1, t. II, col. 889) .»

Non ex personis fides probanda, sed personae ex fide.—« Non ex personis probamus fidem, sed ex fide personas; nemo sapiens est, nisi fidelis: nemo major, nisi Christianus: nemo autem christianus, nisi qui ad finem usque perseveraverit (De Praescript. advers. Hoeret. cap. 3, t. II, col. 15) .»

Non alia quaerenda scientia, quam Jesu Christi.—«Nobis curiositate opus non est post Christum Jesum, nec inquisitione post Evangelium. Cum credimus, nihil desideramus ultra credere. Hoc enim prius 0030A credimus, non esse, quod ultra credere debeamus (Ibid., cap. 17, t. II, col. 20) .»

De Clericorum continentia.« Quanti igitur et quantae in ecclesiasticis ordinibus de continentia censentur, qui Deo nubere maluerunt, qui carnis suae honorem instituerunt, quique se jam illius pudoris filios dicaverunt, occidentes in se concupiscentiam libidinis et totum illud quod intra paradisum non potuit admitti . . . . . . . Inde apud nos plenius atque instructius praescribitur unius esse matrimonii oportere qui adleguntur in ordinem sacerdotalem (De Exhort. Cast. t. II, c. 7, col. 922, c. 13, col. 930) .»

Homo imago Dei per liberum arbitrium.—«Non facie homo ad uniformem Dei expressus est; sed in ea substantia quam ab ipso Deo traxit, id est animae, 0030B ad formam Dei respondentis et arbitrii sui libertate et potestate signatus est. Hunc statum ejus confirmavit etiam ipsa lex. Non enim ponereturlex ei qui non haberet obsequium debitum legi in sua potestate: nec rursus comminatio mortis transgressioni adscriberetur, si non et contemptus legis in arbitrii libertatem homini deputaretur . . . Sed et alias quale erat, ut totius mundi possidens homo, non in primis animi sui passione regnaret, aliorum dominus, sui famulus (Lib. Il, advers. Marcion., cap. 5, 6, t. II, col. 290, 291) .»

Deus amandus ut Pater, timendus ut Dominus.—«Justitia Dei plenitudo est divinitatis ipsius, exhibens Deum perfectum, et patrem et dominum: patrem, clementia; dominum, disciplina; patrem, potestate blanda; dominum, severa; patrem, diligendum pie; 0030C dominum, timendum necessarie: diligendum, quia malit poenitentiam peccatoris, quam mortem; et timendum, quia nolit peccatores sui jam non poenitentes. Ideo lex utrumque diffinit: Diliges Deum, et timebis Deum. Aliud obsecutori proposuit, aliud exorbitatori. Ad omnia occurrit tibi Deus, idem percutiens, sed et sanans, mortificans, sed et vivificans; humilians, sed et sublimans; condens mala, sed et pacem faciens (Ibid., cap. 13 et 14, col. 300, 301) .»

Hucusque bonum esse ac perutilem Tertulliani usum ex omnibus quae de ejus doctrina congessimus enixe probare voluisse videmur; jam vero crimini nobis merito foret, ni ad pravum usum praecavendum nihil consilii adderemus. At, quemadmodum quantum prodesse queat ejus doctrina statuimus, ita ex ejus 0030D erroribus inferendum est quam nocere possint, quam acri judicio ejus scripta secernenda sint. Porro alia communia habet paradoxa cum Montanistis, alia vero adeo sibi propria ut heresiarcha inde evascrit, ac horum errorum asseclas Tertullianistas, ex auctore nuncupatos, protulerit.

Certum indubitatumque est Tertullianum non solum erroribus ac deliramentis Montanistarum subscripsisse, verum etiam eadem ardentissime propinasse. Istiusmodi sunt omnia quibus suum Paraclitum passim et procaciter venditat; quibus secundas nuptias non solum damnat, sed insuper enormitatem vocat omni crimine majorem; quibus illicitum esse, urgente persecutionis aestu, tum fugere, tum sese pecunia 0031A redimere docet. At refugit animus referre injurias quas evomuit doctor ille protervus contra Dei Ecclesiam; quibus Catholicos impetit, quos passim appellat Psychicos, id est animales homines ac carnales. Eosdem arguit quod, agapes celebrando, ventri indulgerent et impudicitiis operam darent, confessoresque in carcere detentos ad intemperantiam compellerent. Praecipuos habes Tertulliani montanistae errores, e quibus ansam arripuit ipse prodendi odium suum, animumque erga Catholicos infensissimum.

Pervenimus ad errores qui Tertulliano haeresiarchae proprii sunt ac peculiares; ac ne in immensum protrahamur, ad Pamelii, Rigaltii, caeterorumque commentatorum notas infra subjiciendas, haec minutatim 0031B pensanda remittimus. Notabiliora promere sufficiat. Ac primo loco, virginem Deiparam virginitatem in partu amisisse audet profiteri. Tum de anima, etsi nonnulla benigne explicanda censemus, multa nullo pacto excusanda remanent, uti, exempli caussa, quae solemniora et omni modo corpulentiae debita, ea quoque adesse animae, ipsam ex proprio sexu distingui, vel masculino scilicet vel foeminino; trinam, sicuti et corpora, per longum, latum et profundum, dimensionem habere; corporis humani speciem ac figuram prae se ferre; non esse qualitatis inanis et vacuae, sed quae teneri possit, aerei coloris ac lucidam. Notabiliter insuper errat Tertullianus, cum docet Ecclesiam ibi etiam haberi, ubi sunt duo vel tres, licet laici: ubi tres, Ecclesia 0031C est, licet laici! horribilis sane propositio, ex qua funestiora bene multa pro Ecclesia consequuntur.

Silentio praetereo alios errores quos non solus ipse propugnavit, sed et alii ex vetustioribus, caeteroquin in re nondum ab Ecclesia definita: ex. gratia, rebaptizandos esse ab haereticis baptizatos: item eo refertur opinio millenariorum, et descriptio paradisi quem in Apologet. cap. 47, appellat locum divinae amoenitatis, recipiendis sanctorum spiritibus destinatum, et maceria quadam igneae zonae a notitia orbis communis segregatum. Quibus addendum venit quod habet de angelis apostatis, qui filias hominum cognoverunt .

Illud autem portentum aequare videtur, inquit auctor quidam vitae Tertulliani, virum hunc scilicet, 0031D sublimi ingenio donatum, fidem conciliare potuisse hujusmodi erroribus, ob visiones mulierum quibus aeque ac sancti Spiritus revelationibus omnimodam fidem praestabat.

Hinc cum praelaudato auctore concludendum est jam nos a Tertulliano lapso admoneri quam lubrica res sit hominum intellectus, de se nimium praesumens, sibi uni omnia tribuens, nimiumque credens, nec 0032A aliorum, maximeque ipsius Ecclesiae respiciens auctoritatem! quam cito privati cujuslibet ingenium subverti queat! quam pronus ejusdem in errores lapsus! quam vere de Tertulliano in sui Commonitorii cap. 18, pronuntiaverit B. Vincentius Lirinensis: Tertullianus catholici dogmatis, id est universalis ac vetustae fidei parum tenax, ac disertior multo quam felicior, mutata deinceps sententia, fecit ad extremum quod de eo beatus confessor Hilarius quodam loco scribit: Sequenti, inquit, errore detruxit scriptis probabilibus auctoritatem.