Articulus Primus. Analysis Apologetici.

Cum Tertullianus non magno sine animi dolore cerneret Christianos tanta iniquitate ab ethnicis vexari et occidi, ut nec sibi palam se tueri, nec judicibus eos publice audire liceret, ad ipsorum causam occulta scriptorum vi apud Romani imperii Antistites agendam aggressus est. Primum itaque gravissime conqueritur, Christianos omnes ab ethnicis, qui eos nec noverant, nec nosse volebant, contra omnia 0705C aequitatis et naturae jura odio plane implacabili haberi et excarnificari. Publicum enimvero hujus ignorantiae testimonium eo magis illorum praevaricationem redarguebat, quod ubi primum agnoscebant quae et qualis sit Religio christiana, statim relicto falsorum deorum cultu, eam toto terrarum in orbe amplexabantur. Neque dicendum est illos in malum tunc traduci. Mali siquidem hominis haec est conditio, ut pudore et timore perfusus, latebras quaerat: contra vero Christianus etsi damnatus, ac quolibet tormentorum genere excruciatus, de sua professione gloriatur, gestit et exsultat (cap. 1) .

Deinde vero si christianus sacrilegii, incesti, homicidii, vel alterius cujuslibet criminis, uti garriebant 0705D gentiles, reus sit, cur ab illis contra divinas humanasque leges, sine ulla criminis accusatione, sine teste, sine praevio ullius circumstantiae, temporis, consciorum examine, sed unico penitus nominis praejudicio condemnatur? Plinius itaque hac injustitia permotus, Trajanum imperatorem interrogavit quid de Christianis, nullius plane, praeter obstinatam in Dei et Christi cultu suaque disciplina perseverandi voluntatem, criminis aut delicti convictis, agendum esset. Sed nullum aliud ab illo responsum accepit, nisi eos non esse inquirendos, sed oblatos judicibus puniri oportere. Quid autem, obsecro te, iniquius ea lege, quae Christianos, utpote innocentes, vetat inquiri, et tanquam nocentes condemnari praecipit (cap. 2) ?

0706B Ad haec vero, divinis humanisque legibus cautum est, ne ullius cujuslibet criminis reus ulla unquam torqueretur aut poena, aut quaestione, nisi ut scelera sua confiteretur. At Christiani e contrario discruciabantur; ut ea, quorum accusari solebant, crimina, seque Christianos esse negarent. De solo itaque christianorum nomine praelium erat. Et certe quae a judicibus de tabella adversus eos pronuntiabatur sententia, omisso cujusvis criminis elogio, nihil aliud ferebat, nisi christianos damnari. At ethnici tum in sacratiores leges eo gravius peccabant, quo saepius fatebantur castos sanctosque esse mores Christianorum, eosque qui ex suis gentilibus christianae fidei 0706C nomen dabant, fieri semper meliores. Verumtamen non minori crudelitate in hos neophytos, quam in caeteros omnes, ob assumptum christianum nomen saeviebant.

At nobis, inquiebant ethnici, displicet auctoris eorum nomen. Quid ergo, respondet Tertullianus, odiosi subesse potest in Christi nomine? Nonne ex suavitate vel benignitate ductum est? Quid etiam in illo magis odio dignum, quam in ipso philosophorum, medicorum, coquorum nomine, transmisso ab auctoribus suis, et ab aliis accepto? Nullius denique sectae nomen malum aut invisum videri debet, nisi prius quid in ipsa secta mali sit, certo dignoscatur et probetur (cap. 3) .

0706D Urgebant ethnici se legum, ad imperatoribus latarum, praescripto ad vexandos tollendosque christianos teneri. Verum prorsus inepta est, inquit Tertullianus, haec exceptio. Nemo enim ulla injusta obligatur lege, quae aut bonum prohibet, aut iniquum aliquid imperat. Atqui tales erant sancitae in christianos leges. Inficias praeterea ethnici ire non poterant plures a suis, aliisque legislatoribus, humanae infirmitati obnoxiis, datas, quae quidem quia visae sunt aut noxiae aut inutiles, ab aliis postmodum emendatae, truncatae, abrogatae fuerunt? Nonne enim leges Lycurgi a Lacedaemoniis, nonne leges Papiae de suscipiendis liberis a Severo Imperatore aut correctae, aut antiquatae sunt? Nonne lex de creditoribus in 0707A partes secandis immutata fuit? Nec mirum quidem. Enimvero neque vetustas, neque auctoris dignitas, sed aequitas sola leges commendat. Nulla vero unquam iniquior fuit, quam illa, quae Christianos, ob suum duntaxat nomen, nec audita causa, condemnari jubebat (cap. 4) .

Quantum enim non modo nova et injusta, sed etiam tyrannica sit, inde Tertullianus demonstrat, quia Tiberius, quo regnante christianum nomen per varias mundi partes disseminari coepit, auditis Christi miraculis, eum deorum numero voluit adscribi. Quod quidem etsi, obstante senatu, non perfecerit; in sua tamen permansit sententia, et Christianorum accusatoribus periculum comminatus est. Ex successoribus autem illius Nero, omnium primus, heu quam 0707B impius sceleratusque homo! Caesariano gladio adversus Christianos ferociit. Domitianus vero, crudelitate illi non impar, cum eadem tentasset, suos cito repressit conatus. Ab utroque autem longe abfuit Marcus Aurelius, qui christianorum militum precibus impetrato divinitus imbre, jussit in eos severius animadverti, qui Christi sectatores accusarent. Antea Trajanus, nulla lege lata, prohibuit eos inquiri. Nulla quoque adversus illos exstat imperatorum Adriani, Vespasiani, Pii, et Veri lex, nullumque decretum. Soli itaque pessimi, nequissimi, ac impiissimi imperatores in eos saevierunt (cap. 5) .

Tum dehinc Tertullianus, ut ethnicis omnem ex majorum institutis ac legibus inepte litigandi viam praecludat, palam cuilibet brevi inductione facit, 0707C pessumdatas ab illis fuisse de sumptu, ambitu, vini abstinentia, divortio ac cultu deorum leges, statutaque sacratiora. Romani quippe consules Liberum cum suis mysteriis Roma atque ex tota Italia, quemadmodum Piso et Gabinius, itidem consules, Serapidem, Isidem, et Harpocratem, ex Capitolio deorumque curia ejecerunt, qui postliminio duntaxat a Romanis sunt restituti. Denique ethnici omnes nuntium moribus proavorum suorum remiserant habitu, victu, instructu, censu, et ipso etiam sermone. Christianis igitur frustra objiciebant conculcatam et profligatam veterum patrum suorum auctoritatem, quam ipsimet tam audacter, quam impune pessumdederant (cap. 6) .

Transit inde Auctor noster ad falsa et mentita infanda 0707D christianorum crimina, quae quidem ita diluit, ut ipsos ab iis tam alienos, quam gentiles illorum reipsa reos esse evidentissime demonstret. Primum enim Christiani a longo jam tempore infamabantur, quasi carnes occisi a se pueri ferino more vorarent, ac postea exstinctis canum opera luminibus, in quolibet stupro et incestu foedissime volutarentur. At certe nihil facilius erat, quam Christianos tantorum, si revera ab iis perpetrarentur, criminum convincere. Tot enimvero illorum inimici et hostes semper fuerunt, quot judaei, quot milites, quot domestici, quot pene eorum uxores, imo et gentiles homines, qui illos semper insectabantur. Nullus tamen ex eis tanta facinora agnovit unquam, multoque minus prodidit, 0708A vel iisdem Christianis pretio aliquo suum vendidit silentium. Et vero quis haec crimina prodidisset? Non Christiani quidem, qui non minus scrupulose, quam gentiles sua celabant mysteria. Neque etiam ethnici, qui ab eorumdem Christianorum coetibus penitus exclusi, quid in eis ageretur, scire procul dubio non poterant. At isti, fama, inquiebant, communi haec divulgata sunt. Sed quid fama levius, quae sane quia semper oritur vel invidia, vel odio, aut suspicione, aut alios decipiendi voluptate, tamdiu tantum perseverat, quamdiu mentitur (cap. 7) .

Urget Tertullianus tam horribilia esse illa flagitia, ut a nemine credi unquam debuerint, aut potuerint committi. Sectatoribus quippe suis Christiani aeternam felicitatem promittebant. Quis autem in animum 0708B sibi inducat, eam pollicitos esse homini, qui infantem occideret, panem comederet recenti illius sanguine intinctum, ac postea nefando incestu pollueretur? Imo vero nemini unquam persuaderi poterit haec ab ethnico, cui pudoris et humanitatis aliquis sensus sit, potuisse fieri. Neque dixeris religionis christianae candidatis factam ab aliis fraudem. Quis enim eam facere potuit? Num sacrorum pater, aut alius a quo edocebantur? At quo tandem dolo, quibus praestigiis eos docere poterat quidnam ab ipsis ad exsecranda illa crimina perpetranda esset agendum? Esto tamen, et fac, si velis, haec ab illis fuisse commissa, cur ergo iis tandem agnitis et actis, de fraude sibi facta nunquam conquesti, in tradita sibi tam horribili doctrina tam constanter omnes 0708C perseverarunt? Numquid timebant ne ea patefacientes punirentur? Quin imo ethnicorum gratiam sibi inde conciliavissent: sed perire malebant, quam sub tali conscientia vivere (cap. 8) .

Qua autem facilitate Tertullianus Christianos de tantis purgat criminibus, eadem profecto ostendit gentiles eorumdem aut similium plane penitusque convinci. Saturno namque, qui propriis filiis suis non pepercit, infantes ad primum usque Tiberii proconsulatum palam, ac deinceps occulte in Africa immolabant. Galli vero solebant majores natu Mercurio, Tauri suos hospites Dianae, Romani bestiarios, non minus tamen homines, in publicis ludis Jovi mactare. Quid quod, alii non minori crudelitate infantibus aut abortu praeripiebant vitam, aut natos 0708D morti exponebant mox futurae. Huc accedit, quod non solum nationes quaedam, quemadmodum Catilina, effuso suo sanguine foedus pepigere, verum etiam Scythae hominem comedere ferebantur. Bellonae quoque sacerdotes suo consecrabantur sanguine, et gladiatores, sicut comitiali morbo laborantes, bibebant aliorum hominum in arena occisorum sanguinem. Alii etiam in publicis spectaculis carnes comedebant aut cervi, qui in hominis sanguine jacuerat, aut apri, qui hominem cruentaverat, aut ursi alveolos, qui ructabant adhuc hominum in hisce ludis interfectorum viscera. Denique magis horrendo, nec unquam nominando, scelere substantiam hominis deglutiebant. Christiani e contrario abhorrebant 0709A ab omni saevitiae genere, nec fas eis erat etiam crudelissima inter tormenta aut animalium sanguinem, aut suffocatum aliquid, aut oblatum falsis diis morticinium praegustare (cap. 9) .

Quid vero caussae erat cur ethnici Christianos arguerent incestus, cujus exemplum dederat sceleratissimus Jupiter, et rei erant Persae? Ejusdem vero sceleris suspecti erant Macedones, a quibus is irrisus fuit qui Oedipi tragoediam agendo, lamentabatur violatam a semetipso matrem suam. Quid plura? Improbi gentiles stupris assuefacti, suis etiam liberis, olim expositis, nec sibi amplius cognitis, stuprum caeca libidine inferebant. At Christiani aut in virginitatis perseverabant statu, aut ab omni post matrimonium excessu semper abstinebant.

0709B Ab falsis autem fictitiisque Christianorum occultis criminibus, ad ea transit Tertullianus, quae ethnici manifesta et publica esse criminabantur. Praecipuum autem illud erat, quo sacrilegii et laesae majestatis divinae ideo accusabantur, quod omnem diis cultum prorsus denegarent. Nec diffitetur quidem Tertullianus grande procul dubio esse illud crimen, si quos ethnici adorabant, dii revera fuerint. At eos non deos, sed meros homines fuisse testis erat ipsorummet ethnicorum conscientia. Si quis tamen reluctari adhuc audeat; ille confestim innumeris revincetur Scriptorum suorum testimoniis, qui loca indicant, ubi commentitii illi dii nati, ubi mortalem egerunt vitam, et ubi ea finita sepulti sunt. 0709C Quia vero longius fuisset singulos hosce deos nominatim recensere, Auctor noster illud Saturni, deorum omnium primi, exemplo demonstrat. Omnes namque antiquitatum descriptores asserunt illum revera fuisse hominem, qui post multas expeditiones, Attico hospitio ab Jano vel Inone in Italia exceptus, monti ac civitati quam incoluit, totique Italiae dedit Saturniae nomen. Neque id minus perspicue declarabant tabulae ab ipso ibi primum confictae, et nummus imagine signatus, ob quem praesidere aerario perhibetur. Homo igitur ille fuit, nec de coelo et terra ortus, sicuti nonnulli fabulati sunt. Caeteros ergo omnes deos, qui suam ex illo ducunt originem, homines etiam fuisse, quis negare audebit (cap. 10) ?

Nec sinit quidem Tertullianus sibi responderi hos 0709D post mortem tantum suam deorum adscriptos esse numero. Divinitatem enim nullus homo sibi conferre potest. Si cui ergo seu ante, seu post mortem data est, is certe ab alio potentiore Deo illam accipere debuit. At nulla plane caussa unquam fuit cur ille summus Deus aliquos post eorum mortem deos faceret. Nullius quippe, sive ad mundum fabricandum, sive ad aliud quidpiam agendum unquam indiguit auxilio. Ante omnes siquidem fictitios gentilium deos, pluviae, lumina, sidera, tonitrua, fulmina, et varia frugum genera orta sunt. Quin imo omnium hominum primus, post omnia ad vitam ejus necessaria, conditus est. Non magis ergo Liber, Ceres, Bacchus et Minerva ob inventas fruges dii facti sunt, 0710A quam Lucullus ob cerasa ex Ponto transvecta in Italiam.

Neque potiori ratione dici potest collatam propter merita et virtutes hominibus divinitatem. Nam inde conficitur supremum aliquem esse deum, qui merentibus divinitatem dipensat. Deinde vero gentiles fateri cogebantur deos suos fuisse homines improbos, impios, sceleratos, nequissimos, aliosque illis similes ab aliis bene moratis jure merito condemnari. Fac tamen illos fuisse probos, sed non meliores erant Socrate et Aristide, nec fortiores Themistocle et Alexandro, nec feliciores Polycrate et Sylla, nec Croeso Crassove ditiores, eloquentiores Demosthene et Cicerone, sapientiores Catone, ac Scipione aequiores. Cur ergo ethnici, his apud inferos relictis, illos 0710B in coelum tanquam deos sustulerunt (cap. 11) ?

Sed dic porro quinam sint hi gentilium dii. Nihil plane in illis, ait Tertullianus, video, nisi mortuorum hominum nomina. Nihil audio praeter fabulas, atque ex his fabulis sacra instituta recognosco. Quid vero, quod eorum simulacra ex communium vasculorum et instrumentorum materie, vel ex ipsismet vasculis et instrumentis fabrefacta, dii tandem sacrilega consecratione facta sunt? Quis insuper non videat pulchra illa simulacra, dum fabricantur, eadem pati, atque christiani, cum ab ethnicis torquentur? Ex metallis enim fiunt, quibus damnantur Christiani. Illa crucibus et stipitibus imponuntur, raduntur ungulis, ignibus exuruntur, sed his omnibus modis 0710C Christiani tolluntur e medio; in hoc tamen ab illis discrepant, quod simulacra primum sunt sine capite, quod Christianis, iniquissime damnatis, tandem amputatur. Ad haec vero, hi in insulas relegantur, in quibus plerosque omnes gentilium deos natos mortuosque esse nemo nescit. Neque respondere poterant haec mera esse Christianorum in deos convicia; quandoquidem eosdem deos Seneca pluribus longeque amarioribus verbis insectatus est. Recte ergo Christiani illa deorum simulacra adorare renuebant, quae a milvis, muribus, araneis coinquinata, ab ipsis gentilibus negliguntur, illuduntur, destruuntur.

Quin etiam alii alios deos colebant, nullusque sine senatusconsulto deus esse poterat. Domesticos vero deos pro sua quisque aut necessitate aut potestate 0710D oppignerabat, vel vendebat, vel mutabat modo in trullam, modo in cacabum. Publicos autem deos in hastario vectigales habebant, ac sub hasta, et publici praeconis voce venales. Nec id profecto mirum. Dii quippe quo magis sancti, eo magis tributarii erant. Mendicans vero ethnicorum religio circuibat cauponas, ac magnam pro templi alicujus aditu exigebat mercedem.

Sed agedum, quo, quaeso, modo ethnici deos suos honorabant? Eodem plane ac mortuos imperatores: imo vero eumdem honorem illis viventibus, ac mortuis diis suis detulerunt. Simili quoque modo Larentinam meretricem, Simonem Magum, et nescio quem Synedi deum, ac impuras Junones, Cereres, et 0711A Dianas venerabantur. Quid ergo amplius in veterum deorum contumeliam fieri ab ullo homine poterat (cap. 12, 13) ?

Nonne etiam dii non minori illis erant ludibrio, qui pessima quaeque illis sacrificabant, et tertiam subripiebant decimarum Herculi debitarum partem? Nonne alii suis in libris non maxima sine illorum ignominia praedicabant eos inter se propter Trojanos, aut Achivos decertasse, Venerem sauciatam, Martem in vinculis pene consumptum, Jovem a monstro quodam liberatum, nunc flentem, nunc foede subantem? Poetae vero canunt Apollinem Admeto, et Laomedonti Neptunum servientes, Pindarus vero Aesculapium fulmine judicatum. Praeterea a tragoedis decantantur deorum aerumnae et errores. Ex philosophis 0711B autem Socrates, etsi per quercum, hircum, et canem juraverit, quia tamen deos destruebat, morte damnatus est. Sed rescissa damnatione praeclarum tandem illi reddidere testimonium. Postremo Diogenes quidam irrisit Herculem, ac Varro trecentos Joves introduxit (cap. 14) .

Urget adhuc Tertullianus in gentilium comoediis ac tragoediis repraesentari moechum Anubim, masculum Lunam, flagellatam Dianam, Jovis testamentum, tresque Hercules famelicos. Ab histrionibus insuper exhibebatur Sol lugens, Cybele fastidiosum pastorem suspirans, Jovis elogium, Junonis Minervaeque judicium, ac tandem in illis ignominiosissimum caput repraesentabat dei alicujus imaginem, et corpus ridicula arte effoeminatum Minervam aut Herculem. 0711C Neque melius aliquid ex cavea expectes. Ibi enim persona agebatur Atydis castrati, ardentis Herculis, Mercurii inter ludicra meridianorum spectacula mortuos cauterio examinantis, ac fratris Jovis cadavera mortuorum hominum cum malleo deducentis. Plura alia his similia omittit Tertullianus, vitioque gentilibus vertit, quod intra deorum templa, ipsasque inter aras, atque in sacerdotum, et aedituorum tabernaculis adulteria componerent, tractarentque lenocinia. Quinam ergo, ait ille, divinae majestatis rei, an ipsi qui tanto ludibrio deos suos habebant, an Christiani, qui hos negabant esse deos, quique idcirco eorum templa interdiu non noverant, et ea si fieri posset, penitus spoliassent (cap. 15) ?

Verum contra objiciebant ethnici caput asininum 0711D a christianis tanquam deum adorari. Sed merum, ait Tertullianus, est somnium, cui Cornelius Tacitus dedit occasionem, ubi memoriae falso prodidit Judaeos consimilem hujus bestiae superficiem idcirco consecrasse, quia ipsis, in Aegypto siti laborantibus, quidam onagri fontem ostenderant. Sed hujus mendacissimi scriptoris calumnia evidentissime patuit, cum Pompeius, Judaeorum templum ingressus, nullum ibi invenit simulacrum. At certe quo id falsius, eo verius erat jumenta omnia, et cantherios cum sua Hippona ab ethnicis coli et honorari.

Nec potiori ratione Christianis exprobrabant crucis Christi cultum. Quid enim in illo arguere poterant? Nonne apud eos prostabat Pallas Attica, ac Ceres 0712A Pharia, quae rudi palo et ligno a crucis stipite non distinguebatur? In suorum praeterea deorum simulacris, in victoriis, trophaeis, signis militaribus, vexillorum et cantabrorum sipharis, aut eorum intestinis monilibus, et stolis cruces adorabant illis suppositas.

Alii paulo quidem verisimilius suspicabantur christianorum, quemadmodnm Persarum, Deum esse Solem. Sed haec falsa suspicio inde suborta est, quod iidem christiani, ad Solem conversi, Deum precabantur, ac die Solis sive dominico laetitiae indulgerent. Sed istud gentilium reprehensione eo certe minus dignum erat, quod illi diem Saturni otio et victui destinaverant.

Postremo Auctor noster Judaeum quemdam, maximum 0712B profecto nebulonem, exsibilat, qui cum bestiarius esset, inter ludos Circenses, in ista, inquit, civitate novissime editos, tabellam proposuit, in qua pictus circumferebatur Deus Christianorum auribus asininis, altero pede ungulatus, Iibrum gestans, et togatus, cum hac ridicula inscriptione: Deus Christianorum onochoetes. Sed quam falsa mendaxque fuit haec pictura, tam verum erat ab ethnicis deos adorari hominum belluarumque membris compositos (cap. 16) .

Ne autem ethnici veram Christianorum doctrinam voluntaria ignoratione, et impudentibus more solito mendaciis deinceps calumniarentur, illam Tertullianus summa cum brevitate, tum sinceritate sic exponit. Deus, inquit, quem colimus, unus est, qui mundum universum, in suae majestatis ornamentum, ex 0712C nihilo creavit. Quamvis autem cognoscatur, invisibilis tamen est, inaestimabilis, immensus, ac sibi soli tantus quantus est, cognitus. Hunc vero unum verumque Deum revera existere demonstrant et mundus, et caetera omnia, quae verbo fieri jussit, ratione composuit, ac virtute sua condidit. Quin etiam illud evidentissime comprobatur testimonio animae nostrae, naturaliter christianae, quae in quocumque sive infirmitatis, sive erroris, sive pravae libidinis statu sit, ubi resipiscit, aut redit ad se ipsam, non deos, sed unum conclamat Deum, eumque judicem contestatur (cap. 17) .

Nec minus evidens divinae existentiae argumentum desumitur ex sacris Veteris Testamenti libris, qui scripti sunt a viris divino spiritu inundatis, et qui 0712D scripta sua variis verisque miraculis confirmavere. Aristaeus autem testificatur hosce libros, hebraico primum sermone compositos, in graecum, procurante Ptolemaeo Philadelpho, ac Menedemo probante, a septuaginta judaeis summa fide conversos fuisse. Tum autem adhuc asservabantur in Ptolemaei bibliotheca hebraicis et graecis litteris exarati, quos Judaei singulis quibusque sabbatis palam lectitabant. Nullum ergo de illorum veritate atque integritate dubium esse poterat (cap. 18) .

Maximam autem illorum auctoritatem vindicat antiquitas. Nam unius Prophetae scrinium, id est, Moysis libri, caeteris gentilium commentationibus, diis, templis, oraculis, sacris, imo omnibus graecis 0713A characteribus, ac plerisque gentibus et urbibus vetustiores sunt. Nam is Moyses, Inacho coaevus, non modo Homerum, et Priami cladem, sed vetustissimum quoque Danaum aetate longe superat. Caeteri vero prophetae, etsi illo posteriores, non brevi tamen temporis intervallo graecos sapientes, legiferos, et historicos antecedunt. Quia vero id quod omnibus probatu facillimum est, enarrare longius foret, Tertullianus hanc probationem idcirco missam fecit, ita tamen ut fontes indicet, citetque varios scriptores, ex quibus illa Scripturae sacrae antiquitas unicuique manifestissima fieri potest (cap. 19) .

Neque porro summam illius autoritatem repetit ex hac tantum antiquitate, sed eo maxime, quod plane divina sit. Ab illius namque auctoribus, divino spiritu 0713B afflatis, mundi clades aliaque plura praedicta sunt, quae revera accidisse cognoscimus. Dubitare proinde de caeteris non debemus, quae ab iis praenuntiata quoque fuerunt. Ratum itaque fixumque esse debet unum duntaxat, qui ab eis passim praedicatur, Deum existere, veramque esse christianam religionem, quae hisce illorum libris suffulta est (cap. 20) .

Sed tum insurgebant ethnici, ac vociferabantur novellam esse hanc religionem christianorum, qui a Judaica, et nomine et ritibus plane penitusque discrepabant. Verum his respondet Tertullianus Judaeos summa felicitate tamdiu floruisse, quamdiu insigni sua justitia, ac patriarcharum fide, gratiam Dei promeruerunt. Postquam vero conculcatis illius legibus, maxima in scelera prolapsi sunt, in eorum poenam 0713C dispersi, palabundi, ac coeli solique extorres ita vagantur, ut ipsis patriam suam vestigio saltem salutare concessum non fuerit. At non haec tantum a sacris illorum vatibus praedicta sunt, sed futurum quoque alium populum, in quem Deus majorem, quam illis gratiam transferret. Christus vero selecti hujus populi arbiter, magisterque est, ab iisdem quoque prophetis praenuntiatus. Et is quidem philosophis Zenoni et Cleanthi non plane incognitus, Dei λόγος sermo, ratio, sophia, sapientia, verusque Filius est. Non enim hominum, aut factitiorum deorum more, sed sicut radius ex sole, ita spiritus ex spiritu, et lumen de lumine genitus, non recessit a matrice, sed ita excessit, ut non separetur a substantia sui Patris, a quo alter modulo, non numero, 0713D gradu non statu, unus omnino cum illo est Deus. Statuto dehinc tempore prolapsus in virginem, homo Deo mistus factus fuit.

Ad aniles vero fabulas haec rejicere non poterant neque gentiles, qui similes alias finxerant, neque Judaei, qui noverant illum a suis prophetis promissum fuisse. Nam hi in eo errabant, quod ea, quae in iis sacris Scripturis de primo et secundo illius adventu dicta sunt, non intelligentes, illum ad nos jam venisse inficiabantur. Tanta autem erat eorum caecitas, perversitas, et nequitia, ut hunc magiae accusaverint, qui editis miraculis se λόγον Dei palam ostendebat. Cum vero coelesti sua doctrina plurimos ad se alliceret, tunc exasperati, illum obtulerunt Pontio Pilato, 0714A ab eoque violentia suffragiorum extorserunt, ut cruci, quemadmodum ille praedixerat, affigeretur. Eo autem moriente, facta est insolita plane solis defectio, ab iisdem Judaeis, qui eam a prophetis annuntiatam nesciebant, in arcanis suis descripta. Ab illis porro corpus ejus sepulcro est conditum. Sed cum tertia die mirabiliter resurrexisset, subreptum a discipulis jactitaverunt. At ille redivivus turbis se subduxit, ac per dies quadraginta cum quibusdam discipulis conversatus, eos doctrina ubique divulganda imbuit, ac post haec circumfusa nube conscendit in coelum. Pilatus vero, qui tunc conscientia christianus erat, ea omnia nuntiavit Tiberio, qui quidem Christo credidisset, nisi fuisset Caesar, imperassetque ethnicis. Verum saeviores Judaei discipulos Christi, 0714B traditam sibi ab eo doctrinam praedicantes, crudelissime divexarunt; eorumque sanguinem Nero primus Romae effudit.

Porro autem Tertullianus constanter asseverat hanc veram esse christianae doctrinae summam, nec posse sibi ab ethnicis fidem abrogari. Persuasum siquidem christiani penitus habebant fas nemini unquam fuisse, multoque minus sibi, religionis suae documenta declarantibus, mentiri. Quid ergo in hac eorum religione et cultu poterat esse mali, qui Deum a se per Christum coli palam asserebant? Nonne Judaei Deum per Moysem venerabantur, ac gentiles Graeci per alios homines, Romani vero per Numam Pompilium superstitionibus suis initiati sunt? Quaerendum potius erat utrum vera sit Christi divinitas, qua 0714C cognita, homo in melius reformatur (cap. 21) .

Credebant praeterea christiani esse daemones, philosophis, ac potissimum Socrati ac Zenoni, poetis atque magis haud incognitos, quos vulgus exsecrando, aut aliis maledicendo invocat. Hi autem spiritualis, sicut angeli, sunt substantiae, sed in peccatum prolapsi, exitium hominis ab mundi initio moliti sunt. Sicut autem substantia, sic viribus spiritalibus praediti, non solum fruges hominisque valetudinem vitiant, sed illius quoque animum concutiunt pravis motibus, et a divinitatis avertunt cogitatu. Nativa vero agilitate cum ubique uno momento sint, ac Dei dispositiones cognoscant, aemulantur divinitatem, dum furantur divinationem. Ad haec vero, ambigua pronuntiant oracula, sanant quos laeserunt, falsa variis 0714D praestigiis faciunt miracula, phantasmata edunt, defunctorum infamant animas, pueros elidunt in oraculi eloquium, somnia immittunt, atque eorum opera caprae ac mensae divinare consueverant. Atqui ethnici, qui haec omnia diis suis adscribebant, hos dubio procul daemones esse fatebantur.

Neque respondere poterant deos suos non ex his quae in profanis locis, sed quae in eorum duntaxat templis fiebant, debere aestimari. Non dispar etenim est illius furor qui ex turre his diis sacrata, et alterius qui se ex summo vicinae domus tecto dat praecipitem. Nec impar etiam illius est amentia, qui in deae honorem lacertos et genitalia, atque alterius qui sibi gulam prosecat. Sed si haec, ait 0715A Tertullianus, levis videantur momenti, aliis argumentis invictissime demonstratur eosdem esse deos gentilium ac daemones. Producatur enim aliquis, qui de deo patitur, qui aris inhalans, numen concipit; prodeat dea virgo pluviarum pollicitatrix, proferatur in medium deus Aesculapius, morientem aliquem sanaturus, tumque hi omnes et singuli si petenti christiano qui sint, se daemones esse non fateantur, per Tertullianum licet, ut illico fundatur, ejusdem christiani sanguis. At nihil plane hac demonstratione est simplicius, manifestius et efficacius. Vel enim mentietur daemon, et deus non est: vel vera dicet, ac proinde dii revera daemones sunt. Quicumque ergo haec a diis facta dixerit, is asserat necesse est illos christianis esse subjectos, atque idcirco 0715B tam falsos esse deos, quam vera est christianorum religio. Omnis quippe haec potestas oritur ex Christi nomine, quo daemones, ab illis adjurati, de obsessis hominum corporibus coguntur non solum exire, sed insuper fateri se deos non esse, sed immundos spiritus, ob malitiam suam praedamnatos, unicum vero esse Deum, ac vera idcirco esse quae de Christo paulo ante dicta sunt (cap. 22, 23) .

Recte ergo ex eis Tertullianus concludit christianos perperam laesae majestatis divinae accusari. Quamvis enim constaret veros esse deos ethnicorum, ipsi tamen, quemadmodum Plato, existimabant penes unum, puta Jovem, esse summam potestatem, et officia penes caeteros. Quid ergo peccabant christiani, qui unum supremum Deum, sicuti alii homines 0715C unicum imperatorem, colebant et venerabantur? Numquid id minus licitum illis erat, quam singulis quibusque hominibus, civitatibus, et provinciis quemdam proprium et peculiarem deum habere? At certe alii, nemine repugnante, Jovem, alii Fidem, Aegyptii aves et bestias, Syri Astartem, atque ita caeteri suum deum privatim colebant. Uno verbo unicuique licebat quemcumque vellet colere praeter verum Deum. Sed nonne hoc potius erat maximum, cujus falso christianos insimulabant, laesae majestatis divinae crimen? Et certe illud tanto majus erat, quanto crudelius christianos ad falsa numina colenda, ac verum et rerum omnium creatorem Deum penitus negandum cogere nitebantur (cap. 24) .

Objectabant tamen Romani se pro pietatis, ac religionis 0715D erga deos suos merito accepisse totius terrarum orbis imperium. Quid ergo, ait Tertullianus? Numquid illud impetraverant a diis suis vernaculis ac domesticis, quales erant Sterculus, Mutunus et Larentina meretrix? Quis credat? Numquid a peregrinis et adventitiis, quibus major Romae, quam patriae suae protegendae cura esse debebat? At Cybele Romam adscita, de nuntianda magno suo sacerdoti archigallo Aurelii imperatoris morte tam parum sollicita fuit, ut tranquillo animo passa sit lacertos impurumque sanguinem ab illo litari pro hujusce imperatoris salute, qui jam ante octo dies ex hac vita migraverat. Qua vero ratione Jupiter tam patienter tulit Cretam suam, ubi natus, mortuus, et sepultus est, Romanis fascibus 0716A concuti? Numquid Juno aequo animo ferre potuit Carthaginem, sibi olim adeo dilectam, et Samo praepositam, a Romanis deleri, ut imperii sui fines latius propagarent? At si res tamen ita sit, cur Romani minorem illi honorem, quam lupae prostitutissimae Larentiae tribuerunt?

Deinde vero plures illorum dii, sicuti Saturnus et Jupiter, regnaverant. A quo ergo Romanorum deo suum accepere regnum? Numquid a quodam Sterculo? Quis nisi fatuus id dicere audeat? Multi quoque fuerunt reges, qui nec Romanorum deos, nec alios nunquam coluerant. Denique Romanum regnum ante religionem accrevit. Priusquam enim Numa Pompilius vanas superstitiones Romae instituisset, et ante quam ulla apud illos fuissent deorum simulacra, plures 0716B Latini habuerunt reges. Romani ergo, inquit Tertullianus, non ante religiosi, quam magni; ideoque non ob hoc magni, quia religiosi.

Sed acrius adhuc urget: Quomodo, inquit, isti in aliorum regna invaserunt? Non pietate profecto, nec religione, sed bellis, et victoriis, ac proinde communi moenium et templorum, sacerdotum et civium, rerum sacrarum et profanarum strage ac ruina. Haeccine ergo est pietas, propter quam dii et laedentibus se Romanis orbis imperium dederunt, et aliis ademerunt, qui suos quoque nec minori pietate colebant deos. Denique ante jacta Romae fundamenta, regnabant non solum Babylonii, Medi, Aegyptii, Assyrii et Amazones, sed Judaei etiam, qui omnes Romanorum aliorumque gentilium deos respuebant, et 0716C aspernabantur. Non ergo Romanorum aut aliarum gentium dii regna dispensant, sed solus ille omnipotens Deus, cujus, inquit auctor noster, est orbis, qui regnatur, et homo ipse, qui regnat. Non christiani igitur, qui illum colebant, sed Romani aliique gentiles laesae majestatis divinae crimine convincebantur, qui non solum falsos deos colebant, sed eosdem christianos ad eorum cultum quibuslibet suppliciis compellere conabantur (cap. 25, 26) .

Quorum vero major erat clementia, hi persuadere illis tentabant, ut saltem manente apud animum veri Dei colendi proposito, tam pertinaciter, tamque certo capitis periculo diis sacrificare non recusarent. Sed hoc falsae misericordiae consilium iis inspirabatur fraude et astutia daemonum, qui christianorum potestatem 0716D timentes, adversus eos implacabili odio praeliantur. Nec minimum quidem putant esse praedamnationis suae solatium, si constantiam illorum labefactare, eosque laedere aliquando possint. Quamobrem christiani illis resistunt, persuasumque habent, se nunquam de ipsorum malitia gloriosius triumphare, quam cum pro constanti fidei suae professione damnantur (cap. 27) .

Porro autem ethnici impiis daemonum dolis et artibus christianos non modo ad deorum cultum, qui omnino liber et voluntarius, aut nullus esse debet, invitos impellere volebant, sed ad iisdem quoque diis pro salute imperatoris sacrificandum. Quapropter haec sacrificia facere defugientes, majoris, 0717A quam laesae majestatis divinae sceleris arguebant. Quidni, cum viventem imperatorem longe magis, quam deos suos mortuos timerent, atque idcirco citius per hos omnes pejerarent, quam per imperatoris genium? Quid vero rectae rationi magis repugnat, quam diis sacrificare pro hominis salute, quam nec dare possunt, nec conservare. Quo enim modo, urget Tertullianus, alios servabunt, qui suas aedes ac statuas sine caesareorum militum excubiis tueri non valent? Quid vero, quod templa et dii multi pendent de Caesaris nutu ac voluntate? Itaque christiani multo potiori jure pro imperatoris salute non falsos illos deos, sed Deum verum, vivum, et aeternum precabantur. Nam et ipsimet imperatores, si sanae mentis sint, hunc sibi optant esse propitium, a quo habent 0717B quod homines sint, quod vivant, quod aliis hominibus imperent. Pro eorum igitur salute, prosperitate, vita longiori, diuturnoque imperio christiani manibus expansis, nudo capite, sine praevio monitore preces fundebant de carne pudica, innocente anima, ac sancto Spiritu profectas. Sed non offerebant, sicut ethnici, grana unius assis, nec arboris Arabicae lacrymas, nec sanguinem bovis tabie aut aetate confecti, nec spurcam conscientiam, aut hostias a vitiosissimis sacerdotibus immolatas. Ethnicorum itaque praesides provocat Tertullianus, ut christianos, si fas unquam sit, eo modo Deum pro imperatoris salute precantes torqueant, discrucient, et occidant (cap. 28, 29, 30) .

Quam sincero autem animo, nec ficta adulatione, 0717C quae ethnicis eam objicientibus prodesse poterat, sic Deum omnipotentem precarentur, inde ille demonstrat, quod sacris eorum litteris, quas non occultabant, omnibus praecipitur, ut non solum pro inimicis suis, sed pro ipsis etiam nominatim imperatoribus Deum orent. Addit aliam ipsis fuisse causam, sive potius necessitatem, pro imperatoribus et imperii Romani statu orandi, ut mundi nimirum, qui cum eo perire debebat, finis retardaretur. Quocirca per salutem imperatorum libenter jurabant, minime vero per illorum genios, quos adjurationibus fugare consueverant (cap. 31, 32) .

Praeterea tanto major, inquit auctor noster, erat christianorum pietas et religio erga imperatorem, quanto certius sciebant illum a Deo vero electum ac 0717D constitutum. Ab hoc igitur Deo imperatoris salutem eo facilius poterant impetrare, quod hisce precibus illum Deo minorem esse fatebantur. Nefas autem ipsis erat imperatorem deum appellare, ut pote qui homo est, ac dum triumphat, suae admonetur humanae conditionis. Quin vero Augustus imperator nolebat se dominum vocari. Et recte quidem; nam unus est omnium atque etiam imperatoris dominus, scilicet Deus omnipotens. Denique quomodo imperator adhuc vivus poterat Dei appellari nomine, quod ethnici non ante apotheosim Caesaribus tribuebant (cap. 33, 34) ?

Qua autem facilitate et evidentia Tertullianus hactenus probaverat christianos non esse reos laesae majestatis 0718A humanae, eadem perspicuitate ostendit, eos propterea ab ethnicis dici non potuisse publicos hostes, quod ipsorum more non celebrarent Caesarum solemnia. Quis enim nisi impius homo negabit ea agenda esse cum magna modestia, verecundia, sobrietate, et pudicitia? Atqui gentiles ea celebrabant summa cum lascivia, ebrietate, impudentia, seditiosis cursitationibus, injuriis, et appensis instar lupanarium ad domorum postes laureis ac lucernis. Huc accedit quod haec festa solemnia agentes, non ipsis parcebant imperatoribus, quibus cum plures vitae annos falso optabant, tum de alio novo cogitabant creando imperatore.

Neque sinit auctor noster sibi responderi haec caeci tantum et ingrati vulgi esse vota, non vero aliorum. 0718B Non enim plebeii homines erant infensissimi imperatorum hostes Cassii, Nigri, Albini, neque alii Sigeriis et Partheniis audaciores, qui inter duas lauros Caesarem obsederunt; neque ii tandem, qui harum scelestarum partium socii tum quotidie agnoscebantur. At isti tamen pro imperatorum salute sacra faciebant, per eorum dejerabant genium, ac solemnia sicuti alii omnes celebrabant. Eadem quoque dependebant officia astrologi, aruspices, augures, magi, qui daemonum artibus de Caesarum futura morte consultabant, exoptabantque esse proximam (cap. 35) .

Debita ergo imperatoribus fides, pietas et religio non in his officiis consistit, quae ab eorum hostibus saepius exhiberi visa sunt, sed in iis moribus, ac bonae mentis operibus, quae imperatoribus et aliis omnibus 0718C indiscriminatim, nullaque nisi a Deo expectata mercede persolvas. At haec praestabant christiani, qui jubentur nemini male velle, aut facere, de nullo male cogitare, neminem odisse, diligere inimicos, ac cum laeduntur, par pari non referre. Quod quidem ab illis tam sedulo observatum est; ut ab vulgo lapidibus appetiti, vel aliorum furore ignibus exusti, vel bacchanalium furiis ex sepulcro effossi, tot tantasque sibi aut suis fratribus illatas injurias nunquam ulcisci voluerint. Poterant tamen de iis poenas sumere aut pauculis faculis occultas, aut majoribus, quam ethnici, militum copiis apertas. Per totum siquidem mundum dispersi, urbes, municipia, castra, exceptisque solis deorum templis, omnia impleverant. Quamvis autem minores copias instruere potuissent, cui tamen bello 0718D prompti et idonei non erant, qui libenter pro suae religionis confessione se trucidari patiebantur? Fac etiam, si velis, eos fuisse inermes. At sua sola a gentilibus defectione, aut separatione, sese vindicare facillime poterant. Tanta quippe erat illorum multitudo, ut ethnici sibi solis relicti, suam obstupuissent ad solitudinem, ac plures hostes habuissent, quam cives. Denique ad christianorum vindictam satis utique fuisset, si daemones non depulissent ab obsessis ethnicorum corporibus. Tanto igitur hoc uno praesidio, gentilibus collato, ostendebant se non humani quidem generis, sed erroris, uti hactenus probavimus, esse inimicos (cap. 36, 37) .

Transit inde auctor noster ad alteram nec minus 0719A impudentem calumniam, qua christiani de falso illicitae factionis crimine postulabantur. Quae enim, ait ille, est factio illicita, nisi hominum, qui dignitatum aut gloriae ambitione civitates ac regna turbabant? Atqui christiani, nulla ambitione ducti, nuntium semper remiserant ethnicorum coetibus, et rebus publicis, quemadmodum circi, theatri, arenae, aliorumque spectaculorum voluptatibus. At certe iis rejectis, nullum inde ethnicis damnum, nullaque injuria, sicuti neque si quando christiani alias consectarentur voluptates, quas ethnici vicissim respuebant (cap. 38) .

Tertullianus porro ut cunctis planius adhuc ostenderet nihil a christianis turbulento illicitae factionis, sed omnia solo verae religionis et pietatis animo fieri; breviter ac sincere ea describit, quae in eorum 0719B coetibus agebantur. In illis, inquit, vim Deo faciebant, fusis precationibus pro imperatore et potestatibus, pro statu saeculi, ac rerum quiete, pro mora fini ultimo mundi afferenda. Tum dehinc legebantur divinae Scripturae, quibus adstantium pascerent fidem, spem erigerent, ac figerent fiduciam. Sequebantur postea exhortationes, castigationes, et divina ob grave aliquod peccatum censura. Praesidebant autem his coetibus probati seniores, non pretio, sed merito hunc honorem adepti. Unusquisque vero menstrua die modicam stipem sua sponte, et pro modulo conferebat ad alendos quoslibet egenos, senes, pueros, exsules, carceribus mancipatos, aliosque ad metalla damnatos. Ethnici ergo frustra conabantur hanc infamare mutuam christianorum charitatem, qua etiam 0719C sese invicem vera religione adunatos, fratres vocabant; suaque aliis partiebantur bona, quibus nunquam non dirimebatur mutuus ethnicorum amor. Indiscreta quippe illi habebant omnia, praeter uxores, quas hi, caetera omnia retinentes, cum amicis suis, quemadmodum Socrates et Cato, communicabant.

Pergit Tertullianus, ac coena, inquit, christianorum, non sicut Megariensium, vel aliorum ibi ab illo notatorum, prodiga erat et sumptuosa, sed jure merito a Graecis ἀγάπη et a Latinis dilectio nuncupatur. A precibus inchoatur, ac postea omnes tanta moderatione comedunt et bibunt, ut meminerint Deum per noctem adorandum. Post aquam vero manualem et lumina, quisque, ut potest, ad aliquid ex 0719D Scripturis sacris Deo canendum provocatur. Alii vero secum colloquentes, Dominum audire sciunt. Denique oratio sicut incoepit, ita dirimit convivium, atque inde omnes non tumultuoso et lascivo ethnicorum more, sed summa cum modestia discedunt. Atque ex iis ita expositis Tertullianus concludit non in his christianorum, sed ipsis gentilium coetibus esse illicitas damnandasque factiones.

Nec potiori quidem jure hi clamitabant eosdem christianos publicarum omnium calamitatum esse auctores. Nam ante auditum illorum nomen plures insulae, ab auctore nostro denominatae, aut maris fluctibus, aut motibus terrae absorptae sunt. Constat etiam antea, ac priusquam ulli essent Romanorum 0720A dii, totum orbem terrarum generali, nec tantum campestri, ut Plato putavit, periisse diluvio. Ad haec vero priusquam Judaei in Aegyptum migrassent, atque adeo longe antea, quam Christus religionem suam fundasset, ultor ignis Sodomam et Gomorrham, Vulsinios et Pompeios consumpserat. Nemini quoque incompertum Romanos Cannensi praelio fuisse profligatos, et captum a Senonibus capitolium, cum Romani deos suos, et nulli christiani verum Deum adorarent. Demum eadem antea fuit urbium atque templorum clades et ruina. At haec non potuerunt iis, quorum erant templa, factitiis diis adscribi, sed impietati hominum, qui eos coluerunt, ac verum Deum, omnium bonorum fontem, aut ignorantes aut aspernati, omni vitiorum scelerumque genere sese contaminaverant. 0720B Huc accedit, quod ab eo tempore, quo exorta est Christi religio, leviores procul dubio fuerunt publicae hujusmodi calamitates. Illius quippe sectatorum innocentia iniquitatem saeculi temperavit. Et vero ubi calamitate aliqua mundus premebatur, tum ethnici falsos deos suos ritibus solitis perperam fatigabant: christiani vero continentia, jejuniis, aliisque poenitentiae actibus exorabant veri Dei misericordiam. Non hi itaque veri Dei cultores, sed ethnici, illum spernentes, publicarum calamitatum causa erant (cap. 39, 40) .

Instat adhuc Tertullianus iniquissimos esse horum deos, si propter christianorum scelera illos tantis malis afflictent ac conficiant. Nec sinit hoc telum in christianos retorqueri, quos Deus iisdem atque gentiles calamitatibus opprimi patiebatur. Justos 0720C quippe homines, uti ipse edixit, non discernet ab injustis, nisi in ultimo post mundi finem judicio. Quapropter voluit omnia in hoc humanae vitae cursu omnibus esse communia, et adversa quidem bonis in admonitionem, malis vero in castigationem. Nullis praeterea adversis laedebantur christiani, quibus nihil erat optabilius, quam de hoc mundo exire. Quacumque autem vexatione concuterentur, spem fiduciamque suam praedicatione divinarum Scripturarum recreabant. At ethnici e contrario nihil in adversis solatii a diis suis, neque in hac, neque in futura vita habentes, injustos utique colebant et ingratos (cap. 41) .

Quid praeterea magis absurdum alia ethnicorum de christianis expostulatione, qua conquerebantur eos esse infructuosos ac Reipublicae inutiles. Non enim 0720D Brachmanes erant, aut sylvicolae, sed quaelibet cum iisdem ethnicis commercia ubique habebant, ac solis exceptis superstitiosis illorum caeremoniis, sic artes miscebant et operas, ut cum iis, et de illis viverent. At templorum nostrorum, inquiebant gentiles, vectigalia minuuntur. Sed quibus, ait Tertullianus? Numquid hominibus diisque vestris mendicantibus? Nonne christiani opem illis petentibus semper ferunt, eorumque misericordia plura vicatim tribuit, quam gentiles templatim? Caetera vero vectigalia iidem christiani tanta fide expendunt, quanta improbitate ab ethnicis fraudantur (cap. 42) .

Quinam autem, pergit auctor noster, de christianorum querebantur inutilitate? Nonne lenones, 0721A perductores, aquarioli, sicarii, venenarii, magi, et alii ejusdem farinae homines? At eis infructuosos esse fructus est. Caeterum si christiani aliquid reipublicae afferant detrimenti, illud daemonia ex ipsorummet ethnicorum corporibus ejiciendo, satis superque compensabant. Verum gentiles tanta profecto crudelitate, quanto reipublicae damno occidebant christianos, quorum comperta omnibus esse debebat innocentia, vel eo solo, quod sceleratis cum pleni essent carceres, nullus ibi, nisi suum solum ob nomen, christianus reperiebatur (cap. 43, 44) .

Neque inde tantum probatur illorum vitae morumque integritas, sed ex divinis etiam illorum legibus, quae sanctitate et auctoritate sua omnibus humanis longe praestant. Nam hae homicidium, illae 0721B iram; hae adulterium, illae concupiscentiam: hae maleficium, illae maleloquium; illae injuriam vindicari praecipiunt, hae injuriae vicem reddere prohibent. Huc accedit quod omnia, quae in humanis gentilium legibus probantur, haec ex divinis christianorum statutis delibata sunt. Praeterea majorem esse harum, quam illarum auctoritatem hinc plane conficitur, quia humana lex perfringi facile potest, vel propter reorum latebras, et peccandi necessitatem, vel propter supplicii brevitatem, non ultra obitum infligendi. At nihil prorsus latere potest Deum, qui aeternas de quibuslibet criminum consciis poenas repetit. Quid mirum ergo, si tanta fuerit, sicuti jam demonstratum est, christianorum illum timentium innocentia, et gentilium proconsulem metuentium perversitas 0721C (cap. 45, 46) ?

At philosophi nostri, aiebant isti, eamdem ac christiani profitebantur innocentiam, justitiam, patientiam, sobrietatem, pudicitiam. Si ita est, respondet Tertullianus, cur plures philosophi, superstitiones gentilium adspernati, laudantur, donanturque statuis ac salariis; christiani vero idcirco torquentur et interficiuntur? Numquid Socrates, qui daemonis, sibi semper adsistentis, opera usus est, et Aesculapio sacrificavit, melior fuit christianis, qui daemonia fugant et expellunt? Numquid Thaletis, qui de Deo interrogatus nihil respondit, aut Platonis, qui dixit Deum esse inventu et enarratu difficilem, major, aut melior est scientia, quam cujuslibet christiani opificis, qui Deum invenit, et quis ille sit, 0721D confestim explicat? Numquid christianorum, qui continentiam servant, aut nullam praeter uxorem, foeminam concupiscunt, minor, aut pejor est pudicitia, quam Platonis adolescentium corruptoris, vel Diogenis Phrynem meretricem perdite amantis, vel Speusippi in adulterio morientis, vel Democriti sese, ne mulieres corruptis oculis videret, obcaecantis! Quae vero fuit aut Diogenis modestia, superbiam Platonis alia superbia calcantis, aut Pythagorae et Zenonis tyrannidem affectantium? Quae Lycurgi aequitas, qui ob emendatas leges suas mortem sibi conscivit? Quid plura? Nonne Aristoteles tam turpiter Hermiam loco suo expulit, quam Alexandro adulatus est? Nonne Plato ventris gratia venditatus, Aristippus nepotatus, 0722A Hippias in insidiis, à se alteri paratis, occisus memorantur? At christianus ab iis omnibus alienissimus, nihil unquam his simile tentavit. Si quis enim excessit à regula disciplinae, tum desiit esse christianus.

Ethnici ergo frustra venditabant philosophos suos christianis scientia aequiparari. Nam hi ipsi philosophi, quemadmodum poetae ac sophistae, plura quidem placita ex sacris divinae nostrae Scripturae fontibus hauserant: sed ejus simplicitatem, ac sermonem tunc obscurum despicientes, ea pravis corruperunt suis opinionibus. Ex hac quippe sacra Scriptura agnoverunt unum duntaxat esse Deum: sed hunc Platonici incorporeum, Stoici corporeum, Epicurus ex atomis, ex numeris Pythagoras, Heraclitus ex igne ortum esse docuerunt. Simili quoque modo 0722B Plato divinam illius providentiam asseruit, quam negavit Epicurus. Aliqui illum extra mundum, alii in eo positum censebant. Eamdem sane ob causam variae fuerunt illorum de mundi ortu et duratione, ac de animae humanae natura opinationes. Neque objiciendum est a quibusdam quoque christianis adulteratam fuisse recentem Christi doctrinam. Nam hi, inquit Tertullianus, haeretici sunt, et adversus errores illorum praescribimus certissima veritatis regula, quae ab ejusdem Christi discipulis ad nos transmissa est.

Maligna insuper daemonum calliditate, pravoque illorum instinctu gentiles philosophi et poetae quasdam excogitarunt fabulas, ut falsa veritatis, in Scripturis sacris traditae, similitudine caeteri homines ipsis potius, quam christianis, sibi odiosis, fidem praestarent. 0722C Sic enim finxere aliquod apud inferos tribunal, Pyriphlegetontem fluvium, et Elysios campos; quia a nostris acceperant ultimum fore hominum omnium judicium, aeternas improborum poenas, ac piorum sempiternam in paradiso felicitatem. Sed quis nesciat scriptis nostris, ut pote antiquioribus, potius quam aliis recentioribus, sicuti archetypo potius quam imagini credendum (cap. 47) ?

Et certe Pythagorica animarum transmigratione longe verior est integra corporum nostrorum restitutio. Nemo quippe inficias unquam ibit corpus humanum ab eo refici posse, a quo anima de uno in aliud corpus migrandi potestatem habere perperam fingitur. Verum enimvero fictitia plane est illa animarum migratio; quandoquidem nullus unquam 0722D se in bestiam reformatum agnovit. Praeterea hoc animae de uno in aliud corpus transitu, una hominis pars viva, altera semper mortua remanet. At necesse omnino est totum hominem ad pristinam suam vitam redire; ut de bonis aut malis, a se in hac vita actis, ultimum a Deo judicium referat. Quid vero, quod anima nihil sine corpore pati potest, quae tamen non sine illo aliquid meruit? Neque dixeris id non posse unquam ab ullo fieri. Nam qui te, cum non esses, sicut et omnem mundum, de nihilo creavit, potest utique temetipsum, postquam esse desieris, totum sicuti eras, reficere. Postremo lux, tenebrae, sidera, fructus terrae, semina, et caetera alia quam plurima reviviscunt, quanto magis ad vitam redibit 0723A homo, qui quidem si se Pythiae oraculo noverit, omnium morientium et resurgentium est dominus? Ubicumque ergo, aut quocumque modo ad nihilum redactus fuerit, ad vitam potestate illius revocabitur, cujus est nihilum, sicut et totum.

Numquid igitur, arguet aliquis, moriendum semper et resurgendum? Ita sane, ait Tertullianus, si Deo placuisset. At ille, qui ex diversis ac contrariis rebus creavit omnia, voluit utique homines mortuos ad pristinam vitam semel eo medio temporis puncto excitari, quod in fine mundi inter hanc temporaneam aetatem, ac aeternitatem deinde futuram intercedit.

Tunc autem Dei cultores consequentur aeternae felicitatis praemium, quemadmodum profani et iniqui sempiterno igne cruciabuntur. Hujus porro ignis, a 0723B terreno nostro plane diversi, exempla nobis suppeditant fulmina, et montes semper ardentes. Quae quidem etsi philosophi agnoverint, aliique non improbaverint; hanc tamen christianorum sententiam deridebant. Fac tamen, si Deo placet, illam esse falsam. At certe omnibus ipsa aeternae aut poenae, aut mercedis spes utilis est et necessaria. Quaecumque porro illa sit, non idcirco tamen in christianos gladiis, bestiis, crucibus, et ignibus, exsultante populo, saeviendum erat. Ethnici igitur insulse prorsus gestiebant, ac gloriabantur de illorum suppliciis, qui damnari potius, quam a Deo excidere optantes, immortalem agebant triumphum (cap. 48, 49) .

Sed rursus gentiles acriusque vociferabantur nullam christianis esse querendi causam, si sua sponte 0723C patiantur. At his auctor noster respondet illos more pati militum, qui licet belli deprecentur pericula, totis tamen decertant viribus, ac demum gaudentes, praedam, victoriam et gloriam adipiscuntur. Christianorum quippe victoria gloriam habet placendi Deo, et vitae aeternae praedam. In glorioso autem hoc certamine ipsa, quibus cruciantur, instrumenta illis sunt habitus victoriae, vestis palmata, et currus triumphantis. Nec desperati ergo, nec perditi dici poterant ab ethnicis, qui Mutii, Empedoclis, Didonis, Reguli, Anaxarchi, Atticae meretricis, Zenonis Eleatis, Laconum, aliorumque in tormentis et crudelissima nece fortitudinem et constantiam, non maximis tantum extulerunt laudibus, sed eos etiam statuis, imaginibus, titulis ad quamdam ex 0723D morte ad vitam revocationem, et gloriae aeternitatem decorarunt. Tanto igitur abest ut christianus, qui a Deo, pro quo patitur, veram aeternitatem exspectat, insanus sit, quin potius inde innocentiam suam, et ethnicorum iniquam probet crudelitatem. Nonne etiam hi ipsi christianam mulierem ad lenonem potius quam leonem damnando, palam confitebantur labem pudicitiae omni tormentorum genere, et morte ipsa atrociorem ab illa et aliis christiani reputari? Neque inde, ne hilum quidem, gentilibus sua proficiebat saevitia; quandoquidem sanguis martyrum semen erat christianorum, quo mirum in modum crescebat semper illorum numerus. Sua siquidem morte longe plures effecerunt discipulos, quam Cicero, Seneca, Diogenes, 0724A Pyrrhon, et Callinicus, qui suos ad doloris tolerantiam et mortem cohortati sunt. Gentiles namque primum quidem invictam admirati sunt christianorum constantiam. Tum dehinc agnoverunt tantae constantiae causam et christianae religionis veritatem. Eam porro agnitam ulla absque mora amplexati, miro incensi sunt ardore martyrii, quo non solum remittuntur omnia peccata; sed tota etiam Dei gratia redimitur. Gratias igitur agebant ethnicorum sententiis, quibus damnati, a Deo absolvebantur (cap. 50) .