Capitulum II.

De radie concupiscentia .

1. Secundas ramus, qui ex radice concupiscentiae et ex trunco mali consensus procedit, est concupiscentia oculorum , qui aliter avaritia nominatur. Dicitur autem avaritia, secundum quod est aviditas aeris, id est pecuniae, ita quod per pecuniam quaelibet temporalia designantur. Unde avaritia est inordinatio animi circa temporalia habita vel habenda. Quod duobus modis potest contingere: vel inordinati amando vel appetendo, vel iniuste acquirendo. Circa hoc tamen adverterdum est, quod utroque modo potest esse mortale, cum scilicet aliquis amorem divitiarum praefert caritati Dei et proximi, vel cum iniuste praefertur, vel per rapinam temporalia acquiruntur, et sic avaritia ab Apostolo inter mortalia computatur ad Romanos primo . Sicut autem de aliis vitiis dictum est, quod sua venialia habent, dum scilicet rationem praeveniunt; sic etiam avaritia quaelibet non indicatur mortalis, ut cam quis ad temporalia inordinate afficitur, tamen citra cari tatem Dei et proximi, vel proximus in tam modico laedi tur, quod nullo modo iudicaretur mortale. Secundam hoc igitur ex primo ramo avaritiae tres rami principales procedunt, qui dicuntur inordinatum desiderium habendi, inordinatus amor habiti et inordinatus dolor amissi ; et eo modo, quo dictum est de avaritia, est iudicandum de ipsis.

2. Item, ex primo ramo, qui est inordinatum desiderium habendi, procedant haec: sollicitudo in mente et iniustitia in opere.

Haec autem sollicitudo potest habere rationem mortalis, scilicet cum propter sollicitudinem rerum temporalium dimittuntur necessaria ad salutem. Unde ex hoc ramo Sabbati violatio oritur, cum scilicet contra praeceptum divinum vel Ecclesiae tempora non servantur. Per hoc autem Sabbatum in lege nostra Dominica intelligitur et festa alia ab Ecclesia instituta. Observatio siquidem diei dominicae est de iare divino, scilicet praeceptum divinam, Exodi vigesimo : Memento, ut diem Sabbati sanctifices. Ex constitutione Ecclesiae et Spiritus sancti familiari consilio propter solemnitatem resurrectionis dominicae et propter requiem et quietem, quae octavae aetati respondet, succedit Dominica Sabbato, et in ipsa cessare a servili opere debemus et vacare divinis. Hoc autem circa istam materiam est notandam, quod observatio ista quantum ad aliquid est moralis et de iure divino, quantum autem ad aliquid caeremonialis et ad ius positivum pertinet. Quod enim homo habeat aliquod tempus ad vacandum divinis, hoc pertinet ad morals piaeceptum, sed quod tali vel tali die, vel ab isto opere cessetur vel illo, hoc ad ius positivum pertinet. Igitur mandatum divinum transgreditur qui sic temporalibus negotiis occupatur, quod nunquam vacat divinis.

3. Praecipue etiam festum vel Dominicam violat qui peccato operam dat ; hoc enim est opus servile, quia qui facit peccatum servus est peccati . U ndo Augustinus de Decem Chordis: " Melius faceret Iudaeus in agro suo aliquid utile quam in theatro seditiosas existeret, et melius feminae eorum die Sabbati lanam facerent, quam tota die in neomeniis suis impudice saltarent "; quod tamen intelligendum est de Indis, qui fiant cum peccato mortali. Non enim intelligo, Sabbatum violari per peccatum veniale, quia secum compatitur observantia mandatorum.

De operibus autem mechanicis, quae servilia dicuntur, sicut iam dictum est, ad Ecclesiam pertinet indicare, qualiter sit abstinendum. Unde Ecclesia ista liberius pro tempore necessitatis, quae legem non habet, dispensat; unde in hoc casu praeceptum universalis Ecclesiae particulariter, vel consuetudo generaliter approbata ab omnibus est observanda. Unde de mercatis et quadrigatione et negotiatione et nundinis et talibus, quae quandoque fiunt in multis locis diebus dominicis et festivis, utrum sit mortale, vel non, a legislatoris interpretatione dependere videtur. Si enim hoc Ecclesia prohibeat sub virtute obedientiae, constat, transgredi esse mortale peccatum.

4. Secundum, quod ex ramo inordinati appetitus temporalium procedit, ut dictum est , est iniustitia in opere, q uae in duos fructus principales distinguitur, quia aut est aperta iniustitia, aut occulta, quae fraus alio nomine nuncupatur. Iniustitia autem aperta hos fructus secum habet, qui sunt: furtum, usura, rapina et iniqua sententia, de quibus aliquid videamus.

5. Circa furtum nota, quod furtum est occulta rei alienae contrectatio, invito domino, et habet rationem mortalis, in quantum est contra iustitiam et opponitur caritati proximi. Unde lex divina dicit : Non facies furtum. Hoc tamen advertendum, quod tam modica res possit esse, vel tam modici valoris, quod non haberet rationem mortalis, nisi forte adesset voluntas maius accipiendi, si facultas adesset, vel in illo modico esset alterius notabilis damnificatio ; plus enim quandoque damnificatur pauper in parvo quam dives in magno ; vel nisi forte esset tanta necessitas, quod accipere rem alterius cogeretur: tunc enim potest aliquis rem alterius pro extrema vel urgenti necessitate corporis accipere, quia in necessitate omnia sunt communia, et tunc furtum dici non debet, quia suum est quod in necessitate accipit, vel etiam pro necessitate alterius. Unde Ambrosius : " Esurientium panis est, quem tu detines "; loquitur de avaro. Huiusmodi autem forti quatuor sunt species, scilicet rei occulta acceptio, rei inventae detentio, sacrilegium et proprietas in Religiosis. 6. Circa rei inventionem nota, quod quaedam inveniuntur, quae nunquam inveniuntur in bonis alterius , sicut lapides, qui inveniuntur in littore maris, vel aquae communis, talia enim cedunt in proprietatem invenientis. Similiter et thesauri, qui inveniuntur in terra, qui non fuerunt a tempore, a quo sit memoria, in bonis alicuius ; tamen secundum leges dominus terrae debet habere medietatem , ut dicitur in Matthaeo de inventione thesauri absconditi, quod emit eum. Illa autem, quae inveniuntur, quae probabiliter fuerunt in bonis alterius, retinere est fartum. Unde Augustinus: " Si quid invenisti et non reddidisti, rapuisti ". Si autem possessor inveniri non possit, consuetudo terrae est servanda.

7. Circa sacrilegium nota, quod sacrilegium est ratione acceptionis sacrae rei, vel in loco sacro, et secundum hoc triplex est species sacrilegii , ut quando aufertur sacrum de sacro, vel non sacrum de sacro, vel sacrum de non sacro.

8. Circa furtum Religiosorum in retentione proprii notandum est quod dicit Augustinus de Religiosis, " quod si quis rem sibi collatam celaverit, furti iudicio condemnetur ". Tunc autem hoc intelligo celari et habere proprii rationem , quando sic celatur, quod si etiam praelatus in virtute sanctas obedientiae praeciperet, quod revelaretur, etiam celaretur. Nec aliter intelligo proprietatem mortale,

nisi quando contra voluntatem praelati praeceptoriam detineretur. Hoc etiam notandum de Religiosis et dispensatoribus et fiffisfamilias et uxoribus, quod furtum possunt committere, si notabiliter dominos rerum in dispensando damnificant contra voluntatem et intentionem dominorum: cum autem intuitu pietatis et ratione commune bonum procurandi nec mala intentione dant aliqua vel dispensant, non est iudicandum mortale.

9. Sequitur de rapina. Est autem rapina, cum quis rem alterius manifeste per violentiam accipit et iniuste: et habet manifeste rationem mortalis, sicut et de furto dictum est . Unde Isaiae sexagesimo primo : Ego Dominus diligens iudicium et odio habens rapinam. Potest tamen esse veniale, vel etiam nullum peccatum, eo modo, quo de furto dictum est, vel etiam in bello iusto, quando bona inimicorum rapiuntur. Quid autem requiratur ad bellum iustum, dictum est supra . Cum rapina autem sunt fructus alii, scilicet inductio novae taliae vel consuetudinis , exactio, extorsio, munerum acceptio et ludus olearum. 10. Circa primum notandum, quod novas talias, vel consuetudines constituere ad extorquendum pecuniam absque iusta causa, habet rationem rapinae. Item, exactio est, cum quis debitum inordinate exigit, et potest habere rationem rapinae, cum scilicet creditor videt damnum notabile debitoris nec necessitatem patitur, sed commode potest exspectare: tunc enim posset laedi caritas, et tanta posset esse necessitas, quod exactio haberet rationem mortalis. Unde domini, qui a subditis talias et servitia isto modo exigunt nec necessitati eorum, quantumcumque sint pauperes, compatiuntur, recte raptores dicuntur. Unde haec, quae de exactione dicta sunt, contra illud praeceptum morale sunt, scilicet Exodi vigesimo secundo : Si pecuniam dederis mutuo populo meo pauperi, non urgebis eum quasi exactor.

11. Tertius fructus rapinae est extorsio, quod quidem est, cum quis terrendo, vel adulando, vel violentis precibus extorquet ab aliquo servitium, vel aliquod temporale: et tunc quidem potest habere rationem mortalis, cum tollitur ratio voluntarii arbitrii ab illo cui infertur talis extorsio, ut cum talis est qui minatur, vel rogat ab eo qui potest nocere, et cuius offensa probabiliter timetur, nisi habeat quod petit: et hoc modo extorsio violenta est et sic est contra praeceptum Levitici sexto, ubi inhibetur, aliquid extorqueri.

12. Quartus fructus rapinae est munerum acceptio, quae quandoque habet rationem peccati, scilicet cum pauper dat diviti et reus iudici, creditori debitor. Suspecta est talis munerum collatio et receptio: ex intentione dantis vel recipientis cito posset inveniri ratio mortalis peccati. Unde cum dives a paupere recipit, ut ipsum secundum iustitiam tueatur, cum alias hoc facere teneatur ,

et iudex, cui datur aliquid, ut pervertat iudicium, vel ut iustitiam consequatur, cum munus recipit, aut iudicium pervertit, aut iustitiam vendit, manifeste habet rationem mortalis. Creditori etiam, qui a debitore recipit munus, ratione debiti videtur dari quod accipit, et si hac ratione accipiat, iam habet rationem usurae. Quandoque tamen non habet rationem peccati, ut cum quis simpliciter accipit munus absque mala intentione neque habet rationem, quare possit suspicari, quod mala intentione donetur.

13. Quintus fructus rapinas est ludus olearum seu taxillorum, qui prohibitus est tam a iure canonico quam civili. Unde et de hoc dicunt quidam , quod sit peccatum mortale, eo quod sit contra ius canonicum et civile: et quod ex Indo habetur nullo bono titulo possidetur nec potest retineri, sed debet pauperibus erogari. Quia enim qui in ludo lucratur iniuste lucratur, et qui amittit iuste amittit ; ideo qui lucratur eidem, a quo lucratur, restituere non tenetur, nisi forte ipsum induxerit ad ludendum. Cum autem ludus satis videatur ex radice rationem habere mortalis peccati, quia ex avaritia videtur procedere, et quia ludum multa comitantur peccata, scilicet fraus, mendacium, periurium, blasphemia, scandalum, amissio temporis et ira frequenter, et haec causa prohibitionis ludi esse videtur: cum ludit aliquis causa recreationis, peccatis supradictis exclusis, non videtur habere rationem mortalis.

14. Tertius fructus principalia iniustitiae ad proximum, qui ex ramo avaritiae procedit, est usura. Dicitur autem usura ab usu aeris. Sunt autem quaedam res, quarum usus est rei consumtio, et quarum dominium in accipientem transfertur, ut pecunia, bladum et vinum ; unde qui talium usum vendit usurarius dicitur, et habet rationem mortalis, et in quantum contra praeceptum morale iustitiae est, quia vendit alii quod suum non est, cum iam transitum sit dominium, Levitici vigesimo quinto et in Psalmo: Qui pecuniam suam non dedit ad usuram.

Usura in praesens in has species dividitur. Est enim usura in spe, cum quis non expresse contractum usurarium facit, licet speret, se pro mutuo aliquid accepturum, et hac intentione dat mutuum, alias non daturus: constat, quod talis quantum ad Deum, qui cor intuetur, usurarius iudicatur: unde Lucae sexto : Mutuum date, nihil inde sperantes. Item, est usura non solum intentione, sed etiam opere, cum quis debitorem ad amplius obligat quoquo modo, vel tacite, vel expresse: tacite quidem mutuando speciem pro specie, ut bladum pro blado et huiusmodi, ut ea recipiat tempore, quo carius venduntur, vel pretium, quando cresceret tempore cariori, vel dando antiquum pro novo, ut melius recipiat innovatum: in quibus casibus usura committitur, cum proprium commodum, non necessitas proximi ibidem attendatur. Tunc autem potest manifeste sciri corrupta intentio, cum solummodo praecluditur infra tempus, quo talia carius venduntur; cum quis autem huiusmodi intendit servare usque ad tempus, quo vendentur carius, licet debitor in se periculum suscipiat, non tamen in creditore iudicatur usura, si hoc fecit, ut proximo subveniat. Item, tacita est usura, cum quis ratione dilationis plus iusto vendit et accipit, et cum quis ratione mutui servitium vel munus accipit, ut superius est expressum. Item, est usura tacita, cum quis aliquid commune habet cum aliquo, quidquid sit illud, et periculum vel damnum non ait commune.

Item, est usura manifesta, cum promissum ex pacto intervenit accipiendi amplius, vel etiam obligatio ex pacto ad simile mutuum faciendum.

15. Secundus fructus principalis avaritiae est iniustitia occulta in contractibus, quae multis modis contingit, videlicet vendendo, emendo, commutando, et hoc potest esse aliquando circa temporalia, vel spiritualia. Vendendo temporalia fit fraus in numero, pondere, mensura, in valore seu in qualitate, in defectus taciturnitate, cum scilicet notabilis est defectus et occultus rei venditae, et tacetur et ita care venditur, ac si non esset ibi defectus aliquis. Item, notabiliter care vendendo vel propter necessitatem ementis, vel propter dilationem solutionis, vel propter simplicitatem ementis, qui rei valorem non novit. Item, in venditione suspecta locutionis peccata, scilicet rei falsa commendatio, periurium, exsecratio, verborum duplicitas seu falsitas, quae omnino, secundum quod ad nocumentum proximi vel deceptionem ordinantur, contra proximi caritatem sunt. Hic tamen advertendum, quod, sicut supra de furto dictum est, ita posset esse proximi tam modicum nocumentum, quod quantum esset de ratione contractus, non iudicaretur mortale.

16. Hic etiam circa mendacium est notandum, quod, sicut habetur super illud Psalmi: Perdes omnes, qui loquuntur mendacium, triplex est mendacium: iocosum, officiosum, quod fit propter bonum proprium vel proximi, et perniciosum, quod fit in nocumentum proximi, vel fidei detrimentum, et hoc ultimum de suo genere est mortale; unde cum mendacium fit in proximi nocumentum in contractibus, patet, quod habet rationem mortalis.

17. Hic etiam circa periurium et iuramentum est notandum, quod iuramentum, secundum Hieronymum , tres comites habere debet, scilicet veritatem, iudicium et iustitiam. Iudicio caret iuramentum absque discretione et deliberatione factum: iustitia caret iuramentum illicitum, quod est in detrimentum salutis aeternae ; veritate autem caret, cum falsum iuratur.

18. Circa iuramentum etiam est sciendum, quod duplex est iuramentum, scilicet assertorium et promissorium. Iuramentum asscrtorium, cum falsum iuratur, vel quod creditur esse felsum, ex suo genere est mortale et contra praeceptum divinum de non assumendo nomen Dei

in saniem : hoc autem sic intelligendum videtur, cum quis ex deliberatione iurat et se peierare advertit.

19. Circa iuramentum promissorium notandum, quod cum quis promittit per iuramentum, aliquid se facturum, et deliberative, tenetur illud adimplere: aliter est transgressor praecepti, nisi forte ad implendum reddatur impotens, vel nisi iuramentum vergat aliquo modo contra Dei vel proximi caritatem. Dicit enim Isidorus : " In malis promissis rescinde fidem, in turpi voto muta decretum ".

De verborum autem duplicitate et falsitate, quando fit in proximi deceptionem et nocumentum, sicut de mendacio iudicandum videtur. Unde dicit Isidorus: " Quacumque arte quis iuraverit, Deus, qui conscientiae testis est, illud accipit, sicut ille cui iuratur, intelligit.

20. Circa fraudes, quae in emendo fiunt, notandum, quod quandoque in venditore est simplicitas, vel necessitas , et hoc modo contingit fraus in emptore, scilicet cum res emit vilius vel ratione simplicitatis illius qui vendit, necessitatis, vel ignorantiae.

Item, peccata locutionis in emptoribus frequenter inveniuntur, cum scilicet res mendaciter vilipendnntur.

Et rationes, quae circa venditores sunt dictae, et eo modo, quo dictum est de venditore, sic etiam de fraude in commutationibus est similiter iudicandum.

21. Item, ut dictum est , non solum consistit iniustitia et fraus in contractu temporalium rerum, sed etiam spiritualium. Et hoc quidem potest fieri vel circa iudicia, et sic est fructus iniquae sententiae, vel circa beneficia, et sic est simonia.

Est autem simonia, secundum quod communiter definitur, studiosa voluntas emendi vel vendendi aliquod spirituale, vel spirituali annexum, et habet rationem mortalis, quia manifeste est ibi iniustitia contra Deum, cum spiritualia non possint cadere sub pretio temporali, et quia non potest quis vendere vel emere id cuius non potest habere dominium ; spiritualium autem non sumus domini, sed ministri, primae ad Corinthios quarto : Sic nos existimet homo etc.; item, quia gratis accipiuntur, gratis conferri debent, iuxta illud Matthaei: Gratis accepistis etc.

22. Simonia autem tribus modis committitur, et secundum hoc tres fructus habet in arbore. Committitur enim munere a manu, ut munera corporalia conferendo pro spiritualibus obtinendis: item, munere a lingua, per preces carnales et iniustas spiritualia obtinendo: item, munere ab obsequio, ut cum quis per servitium humanum iniustum vel inhonestum spiritualia obtinet.

Item, nota alias species simoniae, quia permutando et transigendo spiritualia beneficia absque superioris auctoritate contrahitur simonia secundum iura. Appellatur permutatio, cum fit mutatio dignitatum vel quorumcumque beneficiorum ecclesiasticorum: transactio autem est de quacumque re spirituali non gratuita pactio. Hic autem circa istam materiam generaliter est advertendum, quod spirituale dare vel accipere pro temporali, ita quod spirituale cadat sub pretio, est vitium simoniae; licet autem pro labore et sustentatione secundum bonas consuetudines accipere seu dare.

28. Item, ut dictum est, alius fructus iniustitias seu fraudis est ad proximum, scilicet iniusta sententia, et multos fructus mortiferos habet, qui sunt: iustitiae perversio sive dilatio, ordinis turis mutatio, falsum testimonium, iniusta advocatio, litterarum abusio ; quae omnia habent rationem mortalis, secundum quod cedunt in proximi nocumentum et ex radice avaritiae procedunt, ut pecunia emergatur.

24. Circa quartum, scilicet de iniusta advocatione, nota peccata, quae ibi inveniuntur frequenter, scilicet iniustum patrocinium, litis prolongatio, turis sophistica allegatio, iniustum consilium, scilicet de mendacio vel periurio in iudicio faciendo, quae manifeste rationem mortalis habent, cum fiunt in proximi nocumentum.

25. Circa quintum, scilicet litterarum abusionem, nota etiam multa peccata, quae committuntur hoc facto, scilicet iniusta impetratio, u t cum, veritate tacita, vel falsitate suggesta, litterae ad vexationem proximi impetrantur ; iniusta extensio, ut cum, quis habet litteram ad aliquas personas specialiter, vel ad certum numerum personarum, vel ad certum negotium, et ultra litterae virtutem seu tenorem extenditur ad negotia vel personas. Item, additio vel diminutio per rasuram, vel fictio, cum quis bullam subtiliter raserit, vel Duliam falsam facit, in quo ultimo casu, ipso iure maiorem excommunicationem incurrit.

26. Secundus ramus principalis, qui ex avaritia procedit, est inordinatus amor habiti ; et ex hoc ramo hi fructus procedunt: iniusta congregatio, immisericordia seu incompassio, restitutionis dilatio, irrecompensatio, illiberalitas, de quibus est videndum, quomodo habent rationem peccati.

27. Circa primum, scilicet de iniusta congregatione, est notandum, quod iniusta congregatio est, cum quis bona sua seu fructus terrae suae congregat solo ardore habendi, vel ut caristia procuretur, et res servatae postmodum carius vendantur, et iterum pretium reponatur. Et hoc quidem rationem mortalis habere potest, dum ibi intentio est ista congregandi nec dispergendi loco et tempore, sed solo ardore habendi et luxuriandi in eis. Et hoc exemplum patet in illo divite, de quo dicitur Lncae duodecimo , quod dicebat: Anima mea, habes multa bona etc.; cui responsum est: Stulte, hac nocte repetent animam tuam, scilicet daemones etc.: ergo manifestum est, quod ibi faciebat peccatum mortale.

28. Secundus fructus est immisericordia in effectu, cum scilicet proximus in arcta necessitate videtur, et scitur hoc, et non subvenitur ei, cum tamen omnia in necessitate debeant esse communia; et tunc potest esse mortale, et secundum hoc mali de defectu misericordias iudicabuntur, sicut patet in Matthaeo . Unde sic intelligit Ambrosius,

ubi dicit: " Pasce fame morientem; si non pavisti, occidisti ".

Non solum antem est in praecepto proximum iuvare in datione temporalium, sed etiam in aliis actibus misericordiae, sicut patet in Matthaei vigesimo quinto. 29. Tertius fructus est restitutionis dilatio. In illis . enim casibus, in quibus non transfertur dominium, sicut in furto, usura, rapina et similibus, semper est detentor in mora et peccat mortaliter retinendo, licet poeniteat accepisse, s i tamen adsit reddendi possibilitas vel opportunitas. Unde et Augustinus dicit : " Non dimittitur peccatum , nisi restituatur ablatum ". In his autem, in quibus dominium transit in accipientem, sicut in mutuo, non est quis in mora nisi secundam conditiones appositas, et sic posset esse tantae conditionis transgressio in proximi laesionem, quod posset habere rationem mortalis.

30. Quartus fructus inordinati amoris temporalium est irrecompensatio, cum scilicet quis multa bona accipit ab alio et ex inordinato amore temporalium aliquid recompensare dimittit, quod manifeste est contra ius naturale. De hoc tamen secundum radicem iudicandum est, scilicet utrum hoc ex avaritia procedat, quae habeat rationem mortalis: qualis autem avaritia habeat rationem mortalis, dictum est.

Sicut autem de irrecompensatione, ita et de illiberalitate dicendum est, cum quis non est liberalis in dando.