In Librum Tertium.

Pag. 50. In editione Germanica totus hic lib. III, 1152B sic transpositis paginis, confusus et perturbatus fuerat, ut numquam magis fuerint permixta Sibyllae folia, cum fierent (ut ait Poeta) rapidis ludibria ventis. Ego in priori editione Parisiensi, beneficio ejus exemplaris quo utebar, restitui aliquot paginas suo quasque loco. In hac editione rursus, totidem restitui suo ordine, quae etiamnum temere confusae et transpositae jacebant, idque feci auxilio Tiliani codicis. Certe quamdiu illae, quas dixi, metatheses paginarum miscebant omnia, vix ulla intelligi poterat sententia hujusce libri: hicque agnoscimus mirabilem olim fuisse sive incuriam, sive inscitiam librariorum, qui libros non tam describere videbantur quam discerpere, ut catuli qui lacerant panniculos, sicuti ait Plato quodam loco. Nunc spero tamen sic librum istum esse in integrum restitutum, ut lector nostrae hujus editionis fructum statim agniturus sit. Quod ad rem attinet: hic agitur causa Macarii Praefecti, propter cujus animadversiones capitales, Donatistae 1152C odiose declamitabant, Ecclesiam nostrorum esse sanguinariam, neque jam Ecclesiam Catholicam, sed Macarianam vocabant, ut scribit Augustinus in epist. CLXI. Idem in epist. CLXIV ad Emeritum Donatistam: nos, inquit, appellatis Macarianos. Denique ut Catholici, Donatistas vocabant partem Donati: sic Donatistae, Catholicos, partem Macarii. Testis est Augustinus, lib. II contra Petil., c. 39. Injusta tamen erat recriminatio aut retaliatio. Nam ipsi Donatistae sese ab initio vocarant partem Donati, ut Optatus hic probat. Catholici numquam se dixerant esse partium Macarii.

Porro, ut Augustinus causam ipsius queque Caeciliani, quae etsi bona esset, tamen personalis erat, conatus est semper separare ab Ecclesiae causa, sic et ipsius Macarii, unde et in epist. CCIII, ad Maximinum Donatistam: Nec tu, inquit, objicias tempora Macariana, nec ego saevitiam circumcellionum. Si hoc ad te non pertinet, nec illud ad me. Non dissimilis est actio Optati. Illud modo adjicio, exstare quamdam Arcadii 1152D et Honorii legem, l. XXXI C. Th., de Episc. et Cleric., quae huc pertinere videtur, cum judicibus Africanis praesidium armatae apparitionis tribuit adversus eos, qui vi irruebant in ecclesias, earumque clericos affligebant.

Pag. 52. Quod post principium hujus libri Optatus dicit de hoc verbo ἰχθυς in editione Germanica tam erat depravatum, ut monstrum quoddam esse videretur. Erat enim in ea scriptum Xort. Ego jam in priori editione Parisiensi id emendavi atque restitui, simulque ad marginem ascripsi locum Augustini, qui latius exponit mysterium, quod Optatus hic subesse significat. Locus ille Augustini est lib. XVIII de Civit. Dei, cap. 23. Nunc, ne quis existimet, ab Optato, quidquid istud est, inventum aut confictum esse, adjicio, ipsum antea Tertullianum in lib. de Baptismo, illius meminisse.

Pag. 52. Optatus deinde abutitur verbis Isaiae Prophetae 1153A cap. 22, ut quae simpliciter dicta sunt vel de Judaea quae vocatur vallis, vel de urbe Jerusalem, cui denuntiatur tristis aliqua clades et vastitas, contorqueat adversus factionem Donatistarum in Africa. Nescio, qua Optatus usus sit translatione vel interpretatione Isaiae. Sed dissimulare non possum, valde ab ejus Prophetae et sententia et verbis alienum esse quod affingit. Credo etiam librariorum esse quaedam peccata, ut cum hic Isaiam allegans, templa ponit pro tecta, et virgam pro fugam. Sed non suscepi omnia quae Optatus, ex sacris litteris vel praepostere citat vel inepte repetit (quod vitium fuit illius et aetatis et regionis) corrigere.

Pag. 53 et 54. Quod Optatus ait de monte Sion, in cujus vertice erant septem synagogae, et in quo post victorias Vespasiani Imp. vix antiquarum (ut ait) restant (sic enim emendavi ex Tiliano libro) indicia ruinarum: habet ea res aliquid quod historiae studiosus observet. Ipse Hieronymus, in Jerem. cap. XIX, scribit Judaeorum civitatem in aeternos cineres collapsam 1153B esse, cujus ruinae ad consummationem usque saeculi permansurae sint. Sane post tempora Vespasiani, quibus urbs illa excisa et eversa jacuit annis prope quinquaginta, Adrianus Imp. sic eam rursus instauravit, ut non veterem urbem instaurare, sed plane novam exstruere intelligeretur. Itaque et nomen ipsum mutavit, ac pro Hierosolyma, Aetiam Capitolinam dici voluit. Atque ita quidem appellatur, et ab Ulpiano, in pand., tit. de censib., et ab ipsis patribus Nicaenis in canonibus ejus synodi. Alioqui vero Tertullianus quoque duobus locis, hoc est, in lib. contra Judaeos, et lib. III contra Marc., exclamat, Sion jam nulla est.

Pag. 56. Nulla est in Optato sententia, quae rarior esse videatur quam haec quae sequitur paulo post: Non enim Resp. est in Ecclesia, sed Ecclesia est in Rep. id est, in Imperio Romano. Alii interpretarentur. Remp. quidem esse posse sine Ecclesia, ut olim fuit Resp. Rom. Ecclesiam vero non posse sine Rep., 1153C imo hujus partem esse, cum in hujus sinu veluti coalescat. Scio etiam multa dici speciose posse in universum de Reip. et Ecclesiae comparatione, sed nunc aliud agitur et quaeritur. Dicam ergo quod hujus magis loci est. Olim solemnes in Judaica Ecclesia erant preces pro regno Davidis, in quo Ecclesia intelligebatur esse inclusa. Eoque pertinet Psal CXVIII, LXXII et CXXII. Fuerunt deinde in Ecclesia Christiana solemnes preces pro Imperio Rom. multis de causis. Primum enim etsi primis saeculis Imperium illud valde adversarium et infestum esset Ecclesiae, tamen ejus Imperii amplitudinem prodesse ad propagationem religionis, Christiani existimabant, ut Ambrosius annotat in Psalm. XLVI, et Eusebius ad finem lib. III, de demonstr. Evang., et Prudent., lib. II contra Symmachum. Deinde Christiani veteres, et locum Pauli ad Thessalonicenses de apostasia sic interpretabantur, et de Antichristo sic loqui solebant, ut profiterentur, Antichristum, qui Ecclesiam gravius percelleret, venturum non esse ante ruinam et 1153D dissolutionem Romani imperii: neque orbem prius esse periturum. Ergo Deum precari solebant pro imperio Rom. in cujus incolumitate sentiebant propterea inclusam esse incolumitatem Ecclesiae. Tertullianus quem in Africa legebat Optatus Afer, sic loquitur in Apologetico ad Romanos: Nominatim atque manifeste, orate, inquit Apostolus, pro regibus et pro Principibus, Potestatibus, ut omnia tranquilla sint. Vobiscum enim concutitur Imperium: concussis etiam caeteris membris ejus, utique et nos, licet extranei a turbis existimemur, in aliquo loco casus invenimur. Est et alia major necessitas nobis orandi pro Imperatoribus, etiam pro omni statu Imperii rebusque Romanis, quod vim maximam universo orbi imminentem ipsamque clausuram saeculi acerbitates horrendas comminantem, Romani Imperii commeatu scimus retardari. Itaque nolumus experiri, et dum precamur differri, Romanae diuturnitati favemus. Et rursus paulo post: Oramus pro 1154A Imperatoribus, pro Ministris eorum, et Potestatibus saeculi, pro rerum quiete, pro mora finis. Idem ad Scapulam non modo illud inculcat, sacrificamus pro salute Imperatoris; sed et profitetur necesse esse, ut Christianus salvum velit imperatorem, cum toto Romano imperio: et addit: Quousque saeculum stabit, tamdiu enim stabit Imperium. Idem in lib. de Resurrect. carnis sic interpretatur locum Pauli ad Thessalonic. ut quemadmodum non est futurus finis saeculi antequam reveletur Antichristus, sic Antichristum venturum non esse antequam deficiat Romanum imperium. Itaque ait Romanum statum obstare, quominus ille veniat. Sane Optatus non vidit illam Romani imperii maximam ruinam, quam Barbari intulerunt, qualem vidit Augustinus aut etiam Hieronymus, qui et cum urbem a Gothis captam videret, scripsit ad Geront. appropinquare Antichristum. Sed vidit Optatus imperii Romani sedem sic translatam esse in Orientem per Constantinum, ut simul imperium illud tunc factum sit Ecclesiae Christianae propugnaculum, 1154B et in eo impletum fuerit illud Esaiae 132 ad Ecclesiam: Et reges erunt nutricii tui. Quo quidem Optatus commode potuisset objicere Donato rejicienti eleemosynas Constantis Imp.

Pag. 56 et 57. Optatus, paulo post, locum Ezechielis, cap. XXVIII, de Tyro, detorquet ad Donatum Carthaginensem, ut et Augustinus in lib de Unit. cap. 14, tametsi alibi, hoc est, lib. XI de Genes. ad lit. cap. 25, eumdem locum referat ad Diabolum. Sed revera vaticinium Ezechielis de excidio Tyri, aliud non est quam quod antea ipse Isaias ediderat, cap. 23. Neque tamen apud Isaiam scriptum est quod Optatus ait, naves Carthaginis, sed naves Tharsis: quo verbo transmarina potius Cilicia significatur, tametsi Augustinus, in psalm. XLVII, malit eo verbo intelligi Carthaginem. Sed neque Carthago fuit Tyrus: imo potius Tyri quaedam colonia.

Pag. 57. Porro ad ea quae Optatus narrat de fastu et arrogantia Donati, adjici posset quod Donatistae 1154C jactabant, Deum de coelo respondisse oranti Donato, ut ait Augustinus, tract 12 in Joannem, et Angelum apparuisse, qui ejus sectam commendaret, ut refert idem Augustinus in epist. CLXV. Sed omnibus prope haereticis volentibus communis fuit ambitio et arrogantia, qualem Optatus hic accusat in Donato. Omnes enim tument: ut inquit Tertullianus de Praescript. Denique ut Optatus narrat Donatistas jurasse per nomen Donati, sic et Priscillianistas per nomen sui Priscilliani, narrat Sulpitius Severus. Illud quoque mihi legenti hoc loco Donatum sibi arrogasse principatum Carthaginis, adjiciendum videtur, quod Hieronymus annotat in suo Chronico, Donatum hunc tandem Carthagine pulsum fuisse, anno Christi trecentesimo sexagesimo, hoc est, non multis annis antequam hos libros scriberet Optatus. Pag. 58. Quod paulo post subjicitur de persecutione excitata a Diocletiano sexaginta annis antequam haec scriberet Optatus, explicatum est libro primo, ubi et de Annullino dixi, cujus hic quoque fit mentio. Illud modo 1154D addam quod non omnes fortasse alioqui intelligerent, provinciae Proconsulari nomine hic significari Africam. Quod et in legibus frequens est. L. XI. C. de erogat. milit. ann.; L. ult. C. Th., de tyronibus; l. XIII C. Th. ind. deb. Porro multa deinde narrat Optatus de Circumcellionum immanitate. Pag. 59, 60. Augustinus partim similia, partim etiam atrociora de iis passim narrat, et quales fuerint illi Donatistarum satellites, diligenter exponit. Nam et plura eorum scelera vidit, quam Optatus. Illud modo comparabo, quod memini, Augustinum de injuria, quae fiebat creditoribus et dominis similia narrare in epistola quinquagesima, cum Donatistae et servos ad Pileum vocare viderentur, et debitoribus veluti novas tabulas darent: Quis, inquit Augustinus, non dominus servum suum timere compulsus est, si ad Donatistarum patrocinium servus confugisset? quis quemlibet poterat exigere debitorem auxilium eorum defensionemque poscentem? 1155A pessimorum servorum, ut liberi abscederent, tabulae frangebantur. Extorta debitoribus chirographa reddebantur. Quid sit reddere debitoribus chirographa, intelligunt Jurisconsulti, qui liberationem inde nasci sciunt, lib. IV, de pact. l. I, § ult., et l. III, de liber. leg. Observabit etiam juris et antiquitatis studiosus, quod paulo post ait, non fuisse permissum in domo Dei, hoc est, in templo vel Ecclesia, sepulturam: sicuti et lex quaedam Gratiani temporibus Optati edita negat apostolorum vel martyrum sedem humanis corporibus esse concessam, l. II, C. de sacros. Eccl. Pag. 61. Augustinus tamen, in lib. de cura pro mort., laudat eos qui cupiebant in Ecclesia sepeliri prope sepulcra martyrum.

Ibid. Praeterea nostri annotabunt, quod Optatus non multo post scribit, metatores (ut fieri solet) missos esse ante venturos milites. Metatores vocat, et iis ascribit, quod in codice constitutionum dicitur potius fuisse officium mensorum, l. I et V, C. de metat. Metata dicuntur in Jure civili hospitia, quae 1155B provinciales praebere jubentur militibus: et metatores, ipsi hospites qui excipiuntur. L. IX, C. de metat. Sed Optatus ita vocat eos, qui praemittuntur ut hospitia illa (ut loquimur) prius designant. Sic et in commentariis Suidae μετάτωρ ὁ προαποστελλόμηνος ἄγγελος πρὸ τοῦ ἄρχοντος. Huc alludit illud Sidonii Apollinaris lib. VIII, metatoriam paginam quasi cum Musa praevia misi.

Pag. 68. Ex libris quoque Jurisconsultorum emendatum est et restitutum quod ante finem libri tertii Optatus recitat dicterium Donatistarum, Caii Seii, Caia Seia, ut et rursus ante finem libri sexti. Antea corrupte in Germania impressum fuerat Gaiasei. Norunt Juris studiosi Caium, aut Seium aut Titium appellari solere quemvis hominem. Unde et noster Tertullianus, in apolog., commemorat vulgare illud de Christiano, Bonus vir Caius Seius. Porro August. lib. II de Baptism. cap. 7, rursus hunc Optati locum illustrat, eum narrat fuisse haec Donatistarum verba 1155C ad Catholicos: bonus homo, si non esses traditor: consule animae tuae: esto Christianus. Hic Augustinus Optatum secutus exclamat: o improbam rabiem! cum Christiano dicitur, esto Christianus: quid aliud dicitur nisi, nega te Christianum? Sic enim locum illum Augustini lego et emendo. Sane idem August., in epist. CLXIX, ad Eusebium, significat, cum quis Catholicus ad Donatistas deficiebat, et ab iis rebaptizari volebat, debuisse, ut id mereretur, dicere, sese hactenus fuisse paganum: quae vox, inquit Augustinus, ne procederet de ore Christiano, tantus sanguis martyrum fusus est. Denique idem August., lib. IV contra Crescon. cap. 59, ait, hunc superbiae tumorem esse omnium, qui se a Christi unitate discindunt, ut soli sese esse Christianos jactent, damnentque caeteros. De hac jactatione Donatistarum totus mundus apostatavit, nos soli mansimus, etc., dictum est alibi.

Pag. 69. Postremus in hoc Optati libro tertio locus, qui observatione valde dignus sit, est de imagine nescio qua, quam Macarius dicebatur contra 1155D ritum Christianum collocaturus in altari, priusquam sacrificium offerretur. Suspicor quod calumniatores odiose hic fingebant, fuisse de profana imagine sive statua ipsius imperatoris, a quo missus erat Macarius: ut mirari non debeamus, si tale simulacrum, quod in altari collocaretur, Christianos exhorruisse narret Optatus: cum quidem et id fieret contra imperatorum mandatum. Nam et licet principes ipsi illis temporibus magnifacerent suas statuas, tamen Idola esse noluerunt. Ipse Theodosius junior in quadam constitutione: si quando, inquit, nostrae statuae vel imagines eriguntur, adsit judex sine adorationis ambitioso fastigio. Sic enim legitur in C. Theod. lib. XV, tit. V; in C. tamen Justin. pro fastigio, legitur fastidio, lib. I Cod. tit. XXIV; sed si nolit Theodosius fastidiri adorationem suae statuae, civilem modo honorem requirit, qualem eo tempore significabant superbo et ambitioso verbo adorationis saltem in 1156A Cod. Th. adjicitur ejus constitutionis clausula, quae hic negligenda non est. Excedens, inquit, cultura hominum dignitatem superno numini reservetur. Illud modo dico moris olim fuisse, ut imperatores mitterent suas statuas sive imagines in provincias, in quas ipsi alioqui non proficiscebantur: easque imagines a populis de more fuisse exceptas prope religiose. Sic Imp. Theodosius, in lib. I. C. Publ. letic. vel consul nunc: Si sacros, inquit, vultus inhiantibus forte populis inferimus, hos sine immodico pretio excipi praecipimus. Imagines illas vulgo vocabant Laurata. Unde in actis secundae Nicaenae synodi ubi de sacris imaginibus agebatur, legimus: laurata et iconas, quae mittuntur ad civitates, vel regiones obvii adeunt populi cum cereis et incensis, non cera perfusam tabulam, sed imperatorem honorantes.