Caput XI.

Quidam Poeta triumphum Cupidinis scripsit, etc. Quinam hic fuerit poeta compertum non habeo, neque hoc poema pervenit ad nos; cujus jacturam minus gravate ferimus, cum praeclarum ejusdem tituli 0896D poema Francisci Petrarchae habeamus materna lingua conscriptum.

Imprudentia. Ita lego, quantumvis reclamantibus B. T. P. et impressis plerisque, qui habent prudentia, suadente tamen Aldina editione, nonnullisque aliis, atque adeo ipsomet Lactantio, qui ex contextu ipso ita monstrat legendum; nam per se ipsum futura scire non posse, sed ab alio moneri, istuc porro imprudentiae est, sive prudentiae defectus: idcirco autem Lactantius ab Jove prudentiam amovet, ut et divinitatem tollat, quod erat totius disputationis propositum. Simile quiddam cum inf. cap. 13, de Saturno narraret, inquit: Rursum imprudentiam reprehendam necesse est; cur enim responsum ab alio potius accepit? Ubi et hunc locum innuit, et se hic Jovis imprudentiam notasse ostendit.

Nisi Themis futura dixisset. Lactantius secutus est Apollonium, qui a Themide admonitum scribit Jovem: 0897A at Lucianus mavult a Prometheo, qui etiam ob eam causam e Caucaso fuerit liberatus. Apollodor. in III Biblioth., ubi de Peleo loquitur, utramque sententiam refert.

Si parcarum, etc. Vide Lucianum fere eadem ludentem adversus deos.

Ζεύς, sive ζῆν, appellatus est, etc. Carpit hoc loco Budaeus Lactantium in libro de stud. litterar. instruendo, tanquam qui haec parum accurate perpenderit, nec viderit, ea omnia symbolice dici. Sed nae ille totius disputationis Lactantii propositum parum accurate perpendit, qui omnes symbolicas ejusmodi interpretationes nugamentis ethnicorum a Stoicis atque aliis affictas eliminare contendit, tanquam non modo ridiculam atque ineptam rem, sed etiam impiam, et capitalem, quae (ut ex Cicerone notat ipse Lactantius inf. cap. 17) falsas opiniones genuit, turbulentos errores, et superstitiones pene aniles: quod cum Arnobius ad finem 5, et Lactantius ipse egregie infra, cap. 12, 17, et alibi saepe, tum S. Augustinus, 0897B lib. VII et XVIII Civit. Tatian. item, qui Lampsaceni Metrodori allegorias exsibilat, et alii quidam Ss. Patres praestitere.

Imbres ferreos dicunt. Innuit Virgilii carmina XII Aeneid.

. . . . It toto turbida coelo
Tempestas telorum, et ferreus ingruit imber.

Aut navis, in qua est impositus, in tutela habuit aquilam figuratam. Esel, aut navis, in qua est impositus, tutela (ut navis sit generandi casus) habuit aquilam figuratam. Ita scribendum esse hunc locum convincit quod sequitur, sicut taurum, etc. Neque tamen eum loquendi modum damno, tutelam in aquila figuratam, quem infra lib. V, cap. 8, ab ipsomet Lactantio usurpari intelligo, ubi dicit justitiam tanquam in aliquo simulacro figuratam. Sed hic non ita scripsisse eum contendo, quod subdiderit, sicut taurum, etc. alioquin, si ut vulgo legitur, et in sex Vaticanis, legamus, tutelam habuit in aquila figuratam, 0897C vel in aquilam figuratam, ut legit codex B. et quinque Vatican., quo posteriora prioribus convenirent, sicut in tauro, vel sicut in taurum, dicere oportebat. Ut autem non ita pervium intellectui locum Lactantii aperiamus, tutela erat navis insigne prorae impositum, quod Graece παράσημον dicebatur; eratque Dei alicujus effigies, aut animalis, a quo navis ipsa denominabatur, ut apud Virgilium Pistris et Centaurus, cum ait:

Centauro invehitur magna.
Hinc κριοὶ et aliis ejusmodi nominibus quaedam naves sunt appellatae, Strabo, Plutarc. Conviv. in 2 dec. Sapient. Lucian. dialog. πλοίων εὔχαι. De tutela in hac significatione meminit Seneca lib. X. Epist. Epist. 77, ubi inquit: Navis bona dicitur, non quae pretiosis coloribus picta est, nec cui argenteum aut aureum rostrum est, nec cujus tutela ebore caelata est, etc. Ovid. tutelam navis intelligit Trist. pr. Elegia 0897D 3, cum ait:

. . . . . Et pictos verberat unda Deos.
Sil. Italicus:

Tutelaeque Deum fluitant.
Sic rursus Lactantius in fin. hujus cap. Aquilam ei in auspicium advolasse, quam victor bono omine acceptam tutelae suae subjugarit.

Sicut taurum cum rapuit, et transvexit Europam. Baptista Pius, cap. 98 suarum Annotationum legisse videtur, sicut taurum figuratum, et ita nonnulli impressi habent. Ego ut vocem illam textui addendam non probo, utique multo pluribus ac melioribus exemplaribus refragantibus, ita quasi glossema subaudiendam non nego; hic enim Lactantii sensus est, ut quemadmodum Ganymedes ab Jove in aquila raptus dicitur, eo quia fortasse raptus sit navi, cujus tutela 0898A figuratam aquilam habuerit: ita dicitur Europam in tauro rapuisse, quod illam navigio abduxerit, in quo figuratus esset taurus; quod quidem asserit Eusebius in Chronic. Europa, inquit, a Cretensibus rapta est navi, cujus fuit insigne taurus. Quanquam Palephatus narrat fuisse Gnossium quemdam virum nomine Taurum, qui cum bellum Tyriae regioni faceret, et alias rapuerit virgines, et Europam Phoenicis filiam e Tyro, unde nata sit fabula.

Navigium celebratur. Navigium ponitur hic pro navigatione, ut apud Ulpianum in leg. prima, § Ait Praetor, D. de fluminib.; et apud Scaevolam in leg. Qui Romae, § Callimacus, D. de verb. Obligat.

Cui cognomen Agesilao fuit. Agesilaus dictus est παρὰ τὸ ἄγειν τοὺς λαοὺς, quod scilicet populos agat; est enim mortuorum et inferorum deus. Sic vocatur etiam a Callimacho, ubi ait, φοιτῶσι μεγάλῳ Ἀγεσιλάῳ, id est, ad magnum pergunt Agesilaum. Qua re quod aliqui hoc loco legendum contendunt, Agelasto, vel Agathalio, non probo, licet sciam, et Agelastum et 0898B Agathalium, et aliis cognominibus vocatum Plutonem; a nobis stat Gyraldus 8 Syntagm. De diis gentium, Coelius Rodigin. Antiq. lection. lib. VI, cap. 18.

M. Antonii fuit infinitum illud imperium. Sic habent undecim Vaticani et omnes alii, quos equidem viderim, mss. vel excusi, uno excepto Vaticanorum; et B. qui habet, Pompeii, etc. Hic autem M. Antonius (ut tradit Ascon. in primam, tertiam et quartam Verrin. Ciceronis) is est, qui gratia Cottae Cos. et Cethegi factione a Senatu curationem infinitam nactus totius orae maritimae, qua Romanum erat imperium, non solum dissolutissimus ipse, ac nequam, sed etiam comitibus pessimis Siciliam et provincias omnes depopulatus est, et ad extremum indicto Cretensibus bello, reque male gesta, ibidem periit, antequam Pompeius contra piratas missus est; de quo Cicero: Postquam (inquit) M. Antonii infinitum illud imperium senserant. Et Frumentaria: Ita se M. Antonius in illo infinito imperio gessit. Ut videas 0898C forte ad haec loca respexisse Lactantium. Sed neque tamen Bononiensis codicis lectionem improbare ausim, cum ex Cicerone pluribus locis, ex Plutarch. Ascon. ubi supra, et aliis pateat, Pompeio quoque delegatam alio tempore a Senatu provinciam purgandi, atque a piratis vindicandi maris, et ob id non modo classis praefecturam, sed etiam infinitum prope imperium suscepisse. Plutarchus in Pomp.: Id potissimum pressos Romanos rei frumentariae angustiis, et magnam famem timentes impulit, ut ad vindicandum piratis mare mitterent Pompeium. Legem Gabinius Pompeii familiaris rogavit, quae non classis, sed plane in omnes mortales imperium et arbitrium concedebat liberum; dabat enim ei imperium ea lex omnis intra columnas Herculis maris continentis totius, ad quinquaginta a mari millia passuum. Hoc spatium Romani orbis plagae sane quam paucae excludebant: verum id maximas gentes, potentissimosque reges complectebatur. Velleius de eod. bello piratico Pompeio 0898D demandato lege Gabinia loquens: Quo S. C. pene totius terrarum orbis imperium uni viro deferebatur. Ut jam hinc quoque liqueat, cur infinitum illud imperium dixerit, si de Pompeio locutum mavis Lactantium. Ego vero a receptioribus lectionibus haud facile discesserim. Et quidem hanc nostram probarunt Coel. Rhodig. lib. VI, cap. 18, Petrus Ciaccon. et Latinus Latinius; alteram vero Thomasius in notis.

Ex civitate Messana. Strabo quoque libro primo Messenium illum appellat, et Plutarch. De Isid. et Osirid. Aelian., lib. II de Var. hist. Athenaeus vero qui ejus librum tertium sacrae Descriptionis citat, eum nominat Coum; alii Thegeatem dicunt, ut Theodoretus, initio tertii de curat. Graecar. affect. et alibi saepe. Meminit ejus et Cicero in fine primi de Nat. deorum, Sext. Empiric. VIII adversus Mathem. in principio, Theophil. Antioch. Episcopus serm. tertio.

Hanc historiam interpretatus est Ennius. Vid. Arnob. 0899A in IV Minutium in Octavio, S. Augustinum in VI Civitat. cap. 7, Crinitum de Poetis in Ennio, et Politian. Miscellaneor. cap. 35.

Jupiter enim sine contubernio conjugis filiaeque coli non solet. Nam in Templo Jovi dicato in Capitolio tria sacella erant: medium quidem Jovis; ab utraque vero parte alterum Junonis, Minervae alterum, sub eodem tecto et pinnaculo. Vid. Halicarn. ubi de Templo Jovis Capitolin. ad fin. quarti Antiquit. Macrob. tertio Saturn. c. 4.

Pessum acta. Ego hanc lectionem caeteris antefero: antetulerunt etiam me priores alii; nam ita legitur in Aldina et Plantiniana; et cum in uno Vaticanorum in textu scriptum sit, persumata, ad oram libri positum est, pessum acta. Pessum ire apud Latinos id dicitur, quod in fundum, sive in imam alicujus rei partem decidit: quidni igitur μεταφορικῶς dixerit Lactantius, Jovis aetatem actam pessum, quae in imam, seu extremam sui partem, et finem perducta erat? Corrupte plerique Vaticani, et P. persumata; B. et T. pessume 0899B omnium, pessume acta: quomodo enim ibi dicat Ennius, Jovem pessume aetatem egisse, qui totus est in laudibus Jovis? Alius Vatican. habet, consummata, et ita hunc locum citat Politian. in Miscellan. cap. 35.

Et sepulcrum ejus est in Creta. Arnob. lib. IV ad fin. Minutius, Theophil. ad Autolyc. Epiphan. in Ancor. Mela, lib. II, cap. 7. Solin., cap. 16.

In oppido Gnosso. Alii in Jasio monte malunt. M. Varr. apud Solinum d. cap. 16. in Ida. Vid. sunt praeter notatos auctores, Cicero tertio de Natura deor. Diodor. Sicul. lib. IV. Cypr. de Vanit. Idol. Euseb. tertio de Praepar. cap. tertio, Politian. ubi supra.

Καύχημα τάφους. Hinc corrigendus est codex Sibyllinus qui habet, τάφου καύχημα· ibi enim scansio non constat; nec ἕξει legendum est, ut ibi, sed ut in nostro, ἴσχει.

Id est summum caput religionum publicarum. Non igitur solus Arnobius, ut censuit Theodorus Canterus 0899C libro primo Variar. lect. cap. 11, protulit nobis, unde Capitolium sit dictum, quod ipse Livium, Plutarchum, Halicarnasseum, et alios Romanarum rerum scriptores ignorasse putavit; nam etiam Lactantius noster hoc loco, et lib. tertio, cap. 17, illius vocabuli originem affert, secus tamen, quam tradat Arnobius ipse initio libri sexti, Halicarnasseus ad fin. quarti Antiquit. et Suidas.

Quod ignotis parentibus natos, Terrae filios nominemus. Ita et Tertullianus cap. 11. Apolog. Unde factus est proverbio locus, de quo late auctor Adagiorum in Terra Filius, Rhodigin. Antiquar. lection. lib. XI, cap. 28 Politian. in Miscellan., cap. 18.

Pan eum. Ita B. T. et multi Vatican. quorum tamen alii habent Pantum: nonnulli alii codices junctim, Panaeum, ut P. alii Panem. Boccat. lib. III, cap. 1 hunc Ennii locum paulo aliter refert, et Pangaeum legit. In Pangaeo monte, inquit, aram statuit, etc. Quod aliud promere non possim, satis habeo varias lectiones 0899D indicare; nam depravatum esse locum norint, arbitror, omnes. Extaret Ennii sacra Historia, unde desumptus est, totus expeditus esset: at hoc optare est.

Coeli stela. Hunc locum ingeniosissime restitutum debemus Petro Ciacconio, qui primus ita legendum monuit, Stela, unico l. non autem duplici, stella, ut corrupte in omnibus libris legitur. Stela, graece στήλη, id est, columna. Plin. lib. VI, cap. 28: In qua scriptae sunt stelae lapideae litteris incognitis. Sic enim excusum est in meo codice editionis Aldinae Venet. a Paulo Manutio et Gelenio emendatae; et ita eum locum castigat Barbarus in emendationibus Plinianis profersit, Budeus in Annotation. ad L. Sicuti, § Competit, D. Si servit. vindicetur, et compilatores Lexici graeco-latini Basileae impressi, anno 1568 in Στήλη, et Auctor Thesauri Latinae linguae in stela. Martian. Capell. l. II: Quasque librorum notas Athanasia conspiciens, 0900A quibusdam eminentibus saxis jussit adscribi, atque intra specum per Aegyptiorum abdita collocari, eademque saxa stelas appellans, deorum stemmata continere. Namque ibi quoque stelas legendum ex Plinio; et vocabuli etymo constat. Is igitur mons ob ejus altitudinem coeli columna vocabatur, tanquam qui coelum contingere atque adeo sustinere videretur.

Ibique eo in monte aram creat coelo. Putavit Ciacconius quaedam verba hic addita fuisse, et ita scripsisse Lactantium: Postquam eo ascendit, contemplatus est late terras. In eo monte aram creat, primusque in ea ara Jupiter sacrificavit, in quo loco suspexit, idque quod supra mundus erat, quodque aether vocabatur precans, primum coelum nominavit. Quod supra mundus erat, dixisse pro, quod antea mundus vocabatur.

Tutelae suae subjugarit. Vid. Diodor. Sicul. in sexto, et quid hic tutela significet, diximus supra.