Articulus III. De duobus philosophis gentilibus, quorum impiis scriptis Lactantius ad hos libros divulgandos impulsus est, et utrum ab ipso christianae religionis causa perfectius quam ab aliis, ac qua ratione defendatur.

Lactantius ambos illos philosophos, qui ipsum, ut paulo antea dicebamus, ad conscribendos hosce Institutionum divinarum libros compulerunt, nativis 0865B coloribus, suppresso tamen nomine, depinxit. Testatum autem nobis facit illos tum exstitisse, cum ipse in Bithynia oralorias litteras doceret, et templum Dei everteretur (Lib. V Inst., cap. 2) .

Primus autem profitebatur philosophiam, sed omnibus infamis erat vitiis, quae capillis et pallio, id est, philosophica professione, ac divitiis tegere nitebatur. Aliorum enim accusator acerrimus, pravis moribus suas de virtute disputationes destruebat. Tres vero libros adversus christianam religionem evomuit, cum in illam tyranni crudelissime grassarentur. Verum imprudens ille homo, ac quid oppugnaret, et quid loqueretur, plane ignorans, adeo hisce in libris ineptus, vanus et ridiculus apparuit, ut ab omnibus tam contemptus quam derisus fuerit.

0865C Alter e numero judicum, et persecutionis in christianos, quorum fidem aliquando amplexatus esse videbatur, excitandae auctor, duobus libris, quos fallaci titulo φιλαληθεῖς inscripserat, conatus est Sacrae Scripturae, tamquam sibi esset tota contraria, arguere falsitatem. Deinde vero ostendere connisus est paria vel etiam majora ab Apollonio, quam a Christo edita fuisse miracula (Lactant. ibid. et Caecil. lib. de Mort. persecut., cap. 16) .

Non alius autem secundus hic philosophus esse videtur, nisi Hierocles, quem Eusebius libro, post illius Demonstrationem Evangelicam, et alibi, typis edito, confutavit. Eamdem enim Eusebius indicat operis inscriptionem: Ταῦτα ῥήμα σι αὐτοῖς Ἱεροκλεῖ τῷ τὸν καθ᾽ ἡμῶν ἐπιγεγραφότι φιλαλἠθῃ λόγον εἴρηται. 0865D Haec ipsius Hieroclis verba sunt in oratione contra nos scripta, cui titulus Philalethes. (Euseb. lib. contr. Hierocl. pag. 513) . Ab ipso praeterea libri primordio eumdem titulum memorat, additque Hieroclem eo devenisse impudentiae, ut Apollonium Tyanaeum, sicuti Lactantius dixerat, cum Salvatore nostro Christo componere non dubitaverit. Ad haec vero, descripsit Eusebius Hieroclis verba, quibus Petrum, et Paulum, aliosque Christi discipulos, tamquam mendaces, indoctos, et impostores propterea redarguit; quia nimium extulerant res a divino praeceptore suo gestas. Atqui similiter Lactantius noster: « Praecipue, inquit, Paulum Petrumque laceravit, caeterosque discipulos, tamquam fallaciae seminatores, 0866A quos eosdem tamen rudes et indoctos fuisse testatus est. (Lactant. lib. IV Instit., cap. 2.)

Nescii quidem non sumus quosdam opinari Eusebium Caesariensem non esse hujus libri auctorem, sed ejusdem nominis alterum qui, teste Photio, refellerat libros ab Hierocle circa Theodosii junioris tempora de fato et providentia editos. Sed hi non videntur animum satis ad ea advertisse, quae idem Photius litteris antea mandaverat: Ἀνεγνώσθη Εὐσεβίου τοῦ Παμφίλου ἀνασκλευαστικὸν βιβλιάριον πρὸς τοὺς ὑπὲρ Ἀπολλονίου τοῦ Τυανέως Ἱεροκλέως λόγους. Lecta est Eusebii Pamphili confutatio brevis librorum Hieroclis de Apollonio Tyanaeo. Nec est quod quis nobis objiciat duos tantum libellos a Lactantio memorari, et septem ab Eusebio confutatos. Nam ille non unius 0866B tantum Hieroclis, sed etiam Philostrati libros impugnat. Verum de hoc Hierocle alius disserendi locus dabitur.

Dictu porro longe difficilius quis fuerit primus scriptor, et philosophus, qui a Lactantio compellatur. Opinio autem Baronii fuit hunc esse Porphyrium, infestissimum christianae religionis hostem, qui anno Christi 302, Diocletiani vero Imperatoris 19, sexagesimum nonum aetatis suae agebat, vitamque ad extremam usque senectutem produxit. (Baron. ad ann. 302, § 51.) Nam is Porphyrius, quemadmodum citatus a Lactantio scriptor, philosophi officio ante omnia functus, antistitem se philosophiae profitebatur. (Lib. V Inst., cap. 2.) Ab Augustino etiam Porphyrius appellatur doctissimus et nobilissimus, philosophorum, 0866C et christianorum acerrimus inimicus, qui gloriabatur se virtutis et sapientiae esse amatorem. (August. lib. XIX de Civit., cap. 22, et lib. XXII, cap. 3; lib. X, cap. 28.) Nec Baronium id moratur, quod Lactantius tres tantum ab eo, quem citat, libros, et Suidas quindecim a Porphyrio compositos fuisse dixerint. Censet enim doctissimus Annalium scriptor tres primum a Porphyrio separatim editos, ac postea duodecim subsequentes.

Sed huic opinioni plura videntur repugnare. Nulla enim ratione probari potest hos libros separatim divulgatos fuisse. Quis etiam facile sibi persuadeat Porphyrium septuagenarium iis libidinis et gulae vitiis contaminatum, quae Lactantius philosopho suo aperte palamque exprobravit? Si quis vero respondeat 0866D illum, non secus ac plures libidinosos senes, his vitiis potuisse inquinari, dicemus id nobis adhuc esse probandum.

Praeterea Eusebius et Hieronymus haud dubitanter tradiderunt libros a Porphyrio adversus christianam religionem tum editos, cum ille in Sicilia degeret. (Euseb. lib VI Hist. Eccl., cap. 19; Hieronym. Catalog. script. Eccl., § 81.) Atqui Lactantius affirmat, se ipso praesente, quando in Bithynia Oratorias litteras docebat, hunc et alium de quo egimus, philosophum «suas explicasse sacrilegas litteras.» (Lib. V Inst., cap. 2 et 4.)

Respondet quidem Baronius Hieronymum ideo credidisse Porphyrium eos in Sicilia perfecisse, quia 0867A Roma illuc migraverat. Verum in Sicilia illos ab eo compositos fuisse, non Hieronymus solus, sed citatus etiam a nobis Eusebius palam asseverat. Deinde vero debebat Baronius nobis tempus indicare, quo Porphyrius in Siciliam secessit, et quamdiu ibi commoratus est. (Baron. ad ann. 302, § 57.)

Denique ex jam citatis Lactantii verbis haud absurde confici potest utrumque illum philosophum ab illo omnium primo confutatum fuisse. At si res ita se habeat, inde colligi poterit alium ab eo, quam Porphyrium designari. Discimus enim ab Hieronymo alios adversus hunc Porphyrium confectos fuisse a Methodio, qui uti ille ait: Ad extremum novissimae persecutionis, sive, ut alii affirmant, sub Decio et Valeriano in Chalcide Graeciae martyrio coronatus est (Hieronym. in Catal. script. Eccl. § 83, Apol. advers. 0867B Jovin. advers. Rufin. lib. II, Epist 83, ad Magn.) . Duas autem ibi refert opiniones de tempore, quo sanctissimus ille martyr morte pro Christi fide occubuit. Prima illorum est, qui eum sub Decio et Valeriano, id est, intra annum 250 et 260 mortuum arbitrabantur. Secunda aliorum, qui existimabant illum ex hac vita migrasse ad extremum excitatae a Diocletiano novissimae persecutionis, hoc est, circa annum Christi 311. Prima autem opinio stare nequit cum editis a Methodio libris adversus Porphyrium, qui anno Christi 263, trigesimum aetatis suae annum agebat. Nondum enim hos, quos Methodius confutavit, libros publicam in lucem emisisse videtur. Si verior sit secunda opinio, certe Lactantius, qui paulo 0867C post annum 311, divinas Institutiones composuit, tunc Methodii adversus Porphyrium libros non legisse dicendus est. In his enim Institutionibus illum a se omnium primo confutatum esse significat. Quia vero vix prorsus credibile est incompertam illi fuisse Methodii Apologiam, nonne inde sequitur ab ipso alium quam Porphyrium denotari?

Utriusque porro partis haec sunt argumenta, quae pro more officioque nostro examinata omnium ob oculos ponimus, ut suam quilibet de iis ferat sententiam, et quam putaverit veriorem, amplectatur. Nobis autem si quis certo probaverit hunc, de quo Lactantius loquitur, non esse Porphyrium, in suam eo facilius nos pertrahet sententiam, quo persuasum magis habemus nullam esse rationem cur Lactantius, 0867D Porphyrii libros refellendo, illius nomini pepercerit.

Quidquid autem de hoc, cujus neque scripta, neque fortassis nomen ad nos pervenere, philosopho statuatur, certum esse debet Lactantium ideo hos Institutionum divinarum composuisse libros, ut illius, atque alterius impii scriptoris divulgatas adversus christianam religionem commentationes confutaret, et plenius ac perfectius, quam alii hactenus christianae religionis defensores, illius demonstraret veritatem. Utrum autem huic proposito ipse penitus satisfecerit, quaestio, nec minima quidem, esse potest. Nam Hieronymus ad Paulinum de illo haec scripsit in verba: Lactantius quasi quidam fluvius eloquentiae Tulianae, 0868A utinam tam nostra affirmare potuisset, quam facile aliena destruxit. (Hieronym. epist. 49, ad Paulin.) Quid autem haec verba aliud sonant, nisi Lactantium in illud ipsum vitium incidisse, quod aliis objecit, et quod se emendaturum pollicitus est? Aliena, inquit Hieronymus, id est, ethnicorum errores facile destruxit, sed nostra, nimirum documenta, non potuit eadem facilitate adstruere, probare, stabilire. Certum tamen est in his divinarum Institutionum libris dogmata et instituta nostrae religionis longe fusius, quam in citatis ab illo Minucii Felicis, Tertulliani, ac Cypriani commentationibus, non solam contra gentiles, sed etiam adversus Judaeos asseri et confirmari. Utrum autem ea bene aut male, utrum plane ac perfecte, aut jejune et exiliter asseruerit, 0868B postea expendemus. At Hieronymus non videtur alia ratione illud, quod memoravimus, de his libris judicium tulisse, nisi quia oppositos sincerae fidei nostrae dogmatibus errores in eis se animadvertisse arbitratus est. Sed quicumque, de quibus postea agendum, illi fuerint, palam tamen asseverat eos nulli unquam impedimento sibi fuisse, quominus hosce divinarum Institutionum libros legeret, quibus, inquit, contra gentes Lactantius scripsit fortissime (Hieronym. epist. 41, ad Pammach. et Ocean., Hieronym. Comment. in Eccl.) . Alio autem in libro praeclarum vocat Institutionum divinarum opus, in quo Lactantius de vitiis et virtutibus plenissime disputavit.

Quod porro addidit Hieronymus Lactantium esse 0868C quasi quemdam fluvium eloquentiae Tullianae, id sane verum esse facile omnes concedunt, et Hieronymo lubenter suffragantur. At de Lactantii eloquentia jam disputavimus.

Denique Hieronymus in sua ad Magnum epistola scribit in divinarum Institutionum, et de Opificio Dei libris reperiri dialogorum Ciceronis ἀπιτομὴν (Hieronym. epist. 83 ad Magn.) . Sed quo sensu id ille dixerit, a nobis supra observatum est. Quamobrem id tantummodo adjiciemus Ciceronem saepe saepius a Lactantio refelli, atque ibi potissimum, ubi de sacris christianae religionis et moralis disciplinae documentis agitur.